Tomb of Sheikh Ahmad-e Jami 

مزار شیخ احمد جامی

آرامگاه شیخ احمد جامی، صوفی خراسانی و شاعر ایرانی در مسیر مشهد به هرات قرار دارد. که به دلیل وجود مزار شیخ الاسلام احمد جامی ملقب به ابونصر احمد ژنده پیل معروف به شیخ جام، تربت جام نام گرفته است.

شیخ احمد جامی در قرن پنجم و ششم هجری قمری می زیسته است، و از عرفای این دوره محسوب می شود. زادگاه وی روستای نامق ترشیز (کاشمر) است. احمد جام را بنا به درخواست خودش در بیرون ده «معد آباد» به خاک سپردند.

معد آباد در زمان شیخ الاسلام احمد جامی دهی بوده است در نزدیکی جام و هم اکنون نام محل و کوچه ای بسیار قدیمی در تربت جام است.

این زیارتگاه توسط سیاحان اروپایی قرن نوزدهم میلادی بازدید و توصیف شده است. مزار شیخ جام در انتهای حیاطی قرار دارد که بناهایی از قرن (سیزدهم تا قرن نوزدهم میلادی – ۷ تا ۱۳ هجری) وجود دارد.

این بناها شامل مساجد، مدارس، خانقاه، آب انبار و احیانا آرامگاه هایی برای افراد دیگر است. طرح مزار از نوع حظیره است. ده بنا در این مجموعه وجود دارد و از مهمترین بناهای آرامگاهی ایران است.

تاریخچه مزار شیخ احمد جامی

شیخ احمد جام (۵۳۶-۴۴۰ ه.ق) معروف به «ابونصر احمد ژنده‌پیل» یا به اختصار «ژنده‌پیل» از عارفان و صوفیان بنام دورۀ سلجوقی بود. زادگاه او نامق از دیار ترشیز یا کاشمر فعلی بوده است.
پس ازآن که شیخ الاسلام احمد در کنار خانقاهش روی در نقاب خاک کشید،‌ مریدانش که برخی حکمران و نیز زمامداران سیاسی بودند به خاطر ارادت شان بناهایی زیبا پیرامون مزارش بر پا کردند.

معماری آرامگاه شیخ احمد جامی

• مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی که در داخل شهر تربت جـام قـرار دارد شامل مسجد کرمانی، مسجد سلطان سنجر و گنبد فیروزشاهی است.
• مدفن شیخ جامی در محوطه بنا و جلـوی ایوان قرار دارد.
• محل مزار شیخ احمد جامی با طول و عرض ۵ و ۲ متر با آجر و گچ ساخته شده که با نردهای سنگی در برگرفته شده است.
• در دو سمت غرب و جنوب این نرده اشعاری نوشته شده که تاریخ ۱۰۱۲ ق / ۱۶۰۴ م را نشان می دهد.
• ایوان مـزار که ۲۷ متر ارتفاع دارد از زیباترین قسمتهای بناست که با کاشی های معرق دوره صفوی پوشیده شده است.
• بر پایـه هـای ایـوان، کتیبه ای با خط ثلث نقش بسته که سوره مبارکه تبارک الذی نوشته شده و در سمت بالای ایوان کتیبه دیگری در زمینه کاشی لاجوردی وجود دارد.
• آرامگاه شیخ احمد جامی نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت با شکوهی قرار دارد.
• محل آرامگاه با مصالح آجر و گچ به شیوه ای خاص از سطح محوطه بالا آمده و درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه های فراوانش در میان قبر روییده است که زائرین تربت شیخ، اعتقاد خاصی به آن دارند.
  محجری از سنگ مرمر، مزار را محصور کرده و هجده پایه ازسنگ مرمر سیاه در بین آن زیبایی خاصی به محجر داده است.
• بر اطراف این قسمت در طول قرون و اعصار دست نوشته ها و یادگارهایی از مسافران و زائران مطاف اهل دل برجای مانده است.
• همچنین دو سنگ نیز بر بالای سر و پایین پای مقبرۀ شیخ نصب شده است.
• در سه ضلع ایوان آرامگاه شیخ احمد جامی، سه درب چوبی وجود دارد. درب منبت کاری شده اسپر ایوان به محوطه زیر گنبـد بـاز می شود که اطاقی است مربع به ضلع ۸ متر و کتیبه ای کمربندی هر چهار ضلع را فراگرفتـه کـه تـاریخ آن ۷۶۳ ق / ۱۳۶۲ م است.
• زیر سقف گنبد با رسمی بندی های گچی مزین شده است به سبک معماری اسلامی ایرانی که می شناسیم.
• درب ضلع غربی ایوان به محوطهای سرپوشیده راه دارد که قبری در آن قرار دارد و احتمالا متعلق به ملک غیاث الـدين کـرت، پادشاه هرات و بانی ایوان و صفیه روضه شیخ احمدجام است.
• در قسمت جنوب محوطه اطاق دیگری است که قبر میریحی قادری است و لوح آن تاریخ ۱۲۳۶ ق / ۱۸۲۱ م را نشان می دهـد.
• در قسمت جنـوبی این اطاق نیز مسجد جامع قرار دارد که شامل ایوانی طولانی و دو شبستان بزرگ است.
• درب ضلع شرقی ایوان به مسجدی منتهی می شود که به مسجد کرمانی معروف است.
• در شمال غربی ایوان نیز بنایی با گنبدی کاشیکاری شده قرار دارد که گنبد فیروز شاهی نامیده می شود و احتمال می رود از بناهای خیریه جلال الدین فیروز شاه است.
• گنبدخانه اصلی در مرکز مزار شیخ احمد جامی است و ایوانی در سوی شمالی آن قرار دارد که به صحن وسیع مقبره رو کرده است.
• دوگنبدخانه کوچکتر به نام گنبد سفید و مسجد کرمانی به ترتیب، در غرب و شرق ایوان واقع است.
• در شرق گنبدخانه، مزار شیخ احمد جامی شبستانی به نام مسجد عتیق و در غرب آن حیاط کوچکی به نام سراچه قرار دارد.
• در جنوب آرامگاه جامی ، مسجد نو جای گرفته است.
• در ضلع غربی حیاط مقبره، یک گنبدخانه و بقایایی از مدرسه فیروز شاهی باقی است.
• حیاط مجموعه شیخ جام احتمالا یادگار حیاط مدرسه ای است که محل تدفین شهاب الدین اسماعیل، بانی خانقاه در معبر بین ایوان و گنبد سفید قرار دارد.
• مرقد شیخ، به صورت روباز و خارج از این بناها، در مقابل ایوانی عظیم قراردارد.
• حیاط کوچکی در غرب گنبدخانه مزار شیخ احمد جامی موجود است که دو ایوان در جبهه های شرقی و غربی و طاق نماهایی در پیرامون دارد، در این قسمت، یک خانقاه و یک مدرسه وجود داشته است.
• امیر جلال الدین فیروزشاه، مسجد جامع را در ضلع غربی و مدرسه و گنبد سبز را در ضلع شمالی مزار بنا کرد.

فضاهای مجموعه آرامگاه شیخ احمد جامی

ورودی مجموعه مزار شیخ احمد جامی

• ورودی آرامگاه شیخ احمد جامی به گونه ای است که جلب نظر کرده و افراد را به سمت خود فرا می خواند.
• معماری آن شامل پیش طاق ورودی آستانه درگاه با دری چوبی و طاقهای دو اشکوبه به طرفین است.
• پوشش پیش طاق گنبدخانه مزار شیخ احمد جامی مزین به نقاشی هایی ظریف و زیبا از گل و بوته احتمالاً از دوران تیموری و پس از آن است.
• در بالای این قسمت لوحی با این مضمون نصب شده است: «فاخلع نعلیک» (برگرفته از آیه ۱۲ سوره مبارکه طه) یعنی
• «موزه »(کفش) از پای خارج ساز.

گنبد خانه در مزار شیخ احمد جامی

• این بخش از معماری آرامگاه شیخ احمد جامی درامتداد ایوان و درمنتها الیه طول فضای داخلی آن قرار دارد.
• امروزه بنای گنبدخانه را متصل به ابنیه و فضاهای دیگری مشاهده می کنیم.
• دیوارهای مزار شیخ احمد جامی با جرزهای مجاور شرقی آن و با رواق، قفل و بست نداشته و وجود آثاری از دو ردیف تزیینات آجری در بدنۀ غربی بنا حکایت از آن دارد که گنبدخانه بنای منفردی بوده و گویا مقدم بر سایر ابنیۀ اطراف ساخته شده است.
• ورودی این بنا در فضای داخلی ایوان بلند مزار قراردارد.
• آستانه ورودی دارای دری قدیمی است که در اسپر ایوان تعبیه شده و تزیینات منبت کاری هنرمندانه به هیأت کتیبه و نقوش متنوعی است که برسطح آن دیده می شود.

• این در چوبی ارزشمند شامل دو قاب بزرگ طرفین و حاشیه پیرامون آن و دوقاب مستطیلی کوچک دربالا و پایین قاب بزرگ است که لتهای آن روی هم حاوی چهار حدیث از رسول اکرم (ص) به روایت خلفای راشدین است.

فضای داخلی گنبدخانه در مزار شیخ احمد جامی

• فضای داخلی گنبد و بنای آن یادآور طرح مقبرۀ سلطان سنجر سلجوقی درمرو (سدۀ دوازدهم میلادی)‌ و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است.
• گنبدخانه نقطۀ مرکزی مجموعه است که چهار نمای خارجی آن به وسیلۀ بناهای پیرامون پوشیده است.
• ساختار این بنا شامل چهار سه کنج، ‌دو اتاق کوچک، ‌چهار طاق نمای پرهشت ضلعی است و سطح زیرگنبد آن با کاربندی های بسیار چشمگیر مزین شده است.
  این قسمت ازمجموعه از نظر تزیینات زیباترین و چشم نوازترین نقش ها را به لحاظ مفهوم و معنی درخود محفوظ نگاه داشته است.
• سطوح دیواره ها و زیر گنبدخانه آرامگاه شیخ احمد جامی با طرح های هندسی و موتیف های گیاهی با زمینه های مختلف آبی رنگ درقابهای متفاوت تزیین شده که از نظر سبک متعلق به سدۀ هشتم هجری یا نیمۀ دوم قرن چهاردهم میلادی است.
• دو محراب کوچک و زیبا در طرفین ورودی اصلی گنبدخانه شد که محراب سمت راست به صورت کامل با گچبری های زیبا باقی مانده و تداعی کننده نمونه محراب های دورۀ ایلخانی است.
• نقش میانی کتیبه محراب سمت راست، حاوی تکرار نام «محمد» در میان یک دایره و بر بالای آن عبارت «نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین»‌ دیده می شود.

مسجد عتیق در آرامگاه شیخ احمد جامی

• ضلع جنوب شرقی گنبدخانه مزار شیخ احمد جامی به فضایی منتهی می شود که درمجموعۀ مزارجام به «مسجد عتیق»‌ موسوم است.
• گویا این بنا درگذشته مسجد جامع بوده است. به طورکلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ مترمربع شامل شبستان جرزهای آجری است.
• برطبق مدارک گویا درمرکز بنا گنبدی برپا بوده است. بنا براین شواهد معماری برجای مانده نشان می دهد، گنبد مسجد عتیق برروی چهار تویزه قرارداشته است.
  مسجد عتیق مزار شیخ احمد جامی بنایی است متشکل از فضایی مربع مستطیل که درامتداد محراب توسط رواقی شرقی و غربی به دو بخش تقسیم می شود و از نقطه میانی این رواق، ‌رواقی دیگر درضلع شمالی جنوبی با همان ارتفاع عبور کرده و گنبدی در برخورد این دو رواق استوار بوده است.
  طاق های دواشکوبه رواقها فضاهای خالی چهار طرف مسجد را دور می زده است.
• در میان جرزهای طبقه دوم ضلع غربی دهانه های پوشش داری ایجاد شده که عبور درفضاهای گوشوار (فضای ارتباطی طبقه دوم) را میسر می سازد.
• رواق محراب نیز توسط طاق های بسیار زیبا از نوع «خوانچه پوش» مسقف شده است. این طاق مشتمل بر گنبدی کوچک واقع بردو طاق آهنگ کوتاه بوده است. مشابه این طاقها درفضاهای گوشوار یا غلام گردش های گنبد سلطانیه نیز مشاهده می شود.

ایوان مزار شیخ احمد جامی

• ایوان مجلل و زیبای آرامگاه شیخ احمد جامی با ارتفاع تقریبی ۲۸ متر ازدیدگاه هنری و تزیینات معماری برای هر بیننده ای تحسین برانگیز است. این بخش ازمجموعه که در برابر گنبدخانه به عنوان نقطه مرکزی این مکان است، از صلابت خاصی برخوردار است.
• آنچه درحال حاضر در بالاترین نقطه ایوان مشاهده می شود، دو گلدسته یا مأذنه کوچک به ارتفاع تقریبی ۵ متر است که بنای آن را به شخصی به نام «شیخ اسمعیل خان مستوفی الممالک» مستوفی کل کابل و قندهار مقارن با حکمرانی نادرشاه افشار نسبت می دهند.
• این گلدسته ها که بیشتر ساختار آن به گنبد فرنگی است به صورت شش ضلعی ساخته شده و هرضلع آن چشم انداز وسیعی به اطراف دارد.
• ایوان رفیع مزار شیخ احمد جامی با صلابت خاص خود دارای تزئینات کاشی کاری معرق و برجسته، مقرنس‌، قطاربندی و کاربندی است که با شیوه ای هنرمندانه در معماری آن اجرا شده است.
• کاشیکاری های فعلی ایوان، کاشیکاری معرق دوره صفوی است که تمام نمای ایوان، از اسپر و پیشانی تا زیر قوس را در بر گرفته و با نقوس هندسی، حیوانی، گیاهی وکتیبه های ثلث به رنگهای سفید، آبی، فیروزه ای، لاجوردی،‌ سبز روشن و قهوه ای روشن پوشیده شده است.

مسجد کرمانی در آرامگاه شیخ احمد جامی

• یکی از با شکوه ترین فضاهای معماری مزار شیخ احمد جامی پس از گنبدخانه، بنایی است موسوم به «مسجد کرمانی» که نام خود را از سازندۀ محراب واقع درفضای داخلی آن اقتباس کرده است.
• بنای مسجد کرمانی به عنوان شاهکاری به یادگار مانده درهنر تزیینی معماری دوره اسلامی درضلع جنوب شرقی (سمت چپ) ایوان این مجموعه قرار دارد.
• ورودی بنا شامل ایوانچه ای است که پوشش آن با مقرنس آراسته شده و سطح این مقرنس ها با نقاشی هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است.
• فضای داخلی مسجد کرمانی آرامگاه شیخ احمد جامی با پنج دهانه و زیربنای حدود ۱۸۲ مترمربع ،‌اجزا و عناصر معماری تزیینی قابل توجه و معتبری را درخود جای داده است
• این بنا مشتمل برشاه نشینی در میان ضلع چهار فضای کوچک واقع در جرز قطور آن به عنوان «چله خانه» و محل عبادت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی است.
• دربخش فوقانی سطوح دیواره های این مسجد نیز کتیبه ای به قلم شیوای ثلث مزین به سوره «یس» دیده می شود که در واقع شیوه نگارش آن مشابه با کتیبه محراب است.
• در دهانه پایانی واقع درمنتهاالیه شمالی و جنوبی فضای داخلی دربخش فوقانی کتیبه قرآنی، لوحه های مستطیل شکل گیری گچبری شده وجود دارد که موتیف های گیاهی ظریف آنها را مزین کرده است.

سراچه در مزار شیخ احمد جامی

• امروزه تنها راه دسترسی به صحن یا سرای کوچک پس از ورود به محوطه مزار، درگاهی است که در بنای گنبد سفید به عنوان مسیر ارتباطی به این قسمت و ابنیه مجاور آن ایجاد شده و براساس شواهد موجود به آن «خانقاه سراچه» و مدرسه فریومدی نیز اطلاق می شود.
• سراچه فضایی ساده و روح انگیز است که در اضلاع شمالی و جنوبی آن ایوان های کم عرض قرار دارد.
• ایوان جنوبی سراچه مستقیماً به وسیله دری چوبی که بربالای آن تزیینات کاشی سنتی وجود دارد به داخل گنبدخانه مزارمنتهی می شود پیرامون این قسمت مشتمل بر طاقنمای آجری است و حجره های دو طبقه، مؤید وجود بقایای معماری یک مدرسه برای طلاب علوم دینی است.
• بنابراین می توان به این باور رسید که مدرسه در مزار شیخ احمد جامی وجود خارجی داشته است، اما امروزه از آن مدرسه با شوکت و خانقاه اثری نیست زیرا درتغییر و تحولات تدریجی مجموعه از میان رفته اند.

گنبد فیروزشاهی در آرامگاه شیخ احمد جامی

• یکی از بناهای مشرف برصحن آرامگاه شیخ احمد جامی «گنبد فیروزشاهی» است.
• این بنا درضلع غربی مجموعه قرار دارد. بنای مزبور دارای نقشه چلیپایی شکل و چهار ایوانی است که برفراز آن گنبدی بلند با کاشی گنبد فیروزه ای رنگ قرار دارد و امروزه همچنان به «گنبد سبز» معروف است.
• ساقه گنبد این بنا از سه قسمت شکل گرفته که وجود کتیبه ای به خط ثلث مزین به سوره «فتح» زیبایی خاصی به نمای مجموعه بخشیده است.

مسجد جامع نو در مزار شیخ احمد جامی

• بنای مشهور به مسجد جامع نو در پشت گنبد و ایوان مجموعه قرار دارد
• راه دسترسی به فضاهای معماری آن از صحن کوچک سراچه است و در جلو صحن وسیعی است که در حال حاضر آجرفرش است.
• در طرفین ورودی مسجد جامع آرامگاه شیخ احمد جامی قاب های آجری زیبایی ایجاد شده به جز همین قابهای تزیینی درنمای بیرونی آن عناصر تزیینی دیگری دیده نمی شود.
• پوشش ایوان ورودی نیز آراسته به رسمی بندی است

بنای آب انبار و متعلقات آن در مزار شیخ احمد جامی

• درمجاورت درگاه ورودی مزار شیخ احمد جامی آب انباری آجری قرار دارد
• برطبق کتیبه موجود و ماده تاریخ مصرع آخر ابیات، ‌بنا درسال ۱۰۱۰ ه.ق به سعی واهتمام شخصی به نام «فیروز جنگ ابن حسین»‌ از بزرگان دوران شاه عباس صفوی ساخته شده است
• ایوانچه هایی که در طرفین آب انبارو فضاهایی که در بخش فوقانی آن ایجاد شد احتمالاً بارانداز و محل بیتوته مسافران، ارادتمندان و زایران شیخ جام بوده است.

سخن آخر

مزار شیخ احمد جامی با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال، در شهرستان تربت جام واقع در استان خراسان رضوی است. این بنا درون شهر است و مربوط به سده ۹ تا سدۀ ۱۲ ه‍.ق است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۴ به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.

منابع:

Sheikh Ahmad-e Jami mausoleum complex