ارسی چیست (پنجره ارسی)

در پاسخ به اینکه ارسی چیست می توان گفت: پنجره ارسی نامی است که به طور عام به پنجره های گره چینی اطلاق می شود که درون آن شیشه های رنگی بـه کـار رفتـه است. پنجره ارسی، پنجره های مشبک بالارونده با شیشه های رنگی هستند. که می توانند نور خورشید را متناسب با ساعات و شدت تابش آن در رنگهای متعددی عبور دهند. پنجره ارسی یا همان بازشوهای چوبی یکی از عناصر شاخص در معماری ایران است.

تاریخچه پنجره ارسی چیست

بعضی گمان کرده اند پنجره ارسی به پنجره ای اطلاق می شود، که به تقلید از معماری روسی در ایران رواج یافتـه، در صورتی که نمونه های جالبی از ارسی، حتی پیش از آنکه معماری چشمگیری در روسیه پا گرفتـه باشـد، در بناهـا و نقاشیی های ایران یده می شود. استفاده از آن ها، برهه زمانی طولانی را در برگرفته و در بسیاری از بناها در مناطق و شهرهای ایران رواج داشته است. پنجره ارسی از جمله هنرهای اصیل معماری سنتی ایران است و از زمان صفویه تا قاجار بناهای و ایرانی خالی از آن نبوده اند.

در واقع ارسی خانه یا مساجد یا مدارس و… در دوره صفوی وارد معماری ایران شد، در ادامه در دوره زندیه تغییرات چندانی در آن مشاهده نمی شود، لیکن در دروه قاجار از اهمیت و جایگاه شایان توجهی برخوردار شد. پنجره ارسی معمولاً درگذشته در فضاهای مختلفی همچون خانه، مسجد، مدرسه، سراها و حسینیه ها کاربرد داشته اند.

اجزای تشکیل دهنده ارسی خانه

بدنه ارسی ها با چوب های مقاوم و منبت کاری ، گره چینی ها و نقوش متنوع هندسی و گیاهی ساخته می شوند و سپس درون شبکه های چوبی از شیشه های رنگی که معمولاً نیز به صورت آبی ، سبز ، سفید ، زرد ، قرمز استفاده می شوند.

اگر به صورت تخصصی بخواهیم بدانیم اجزای تشکیل دهنده پنجره ارسی چیست می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• چهارچوب : استخوان بندی اصلی ارسی خانه است که با توجه به فرم پنجره ارسی دارای اشکال ساده و منحنی دار ساخته می شوند. ستون های عمودی چهارچوب هستند که به صورت طولی پنجره ارسی را به لنگه های مساوی تقسیم می کنند.
• وادار: ستونهای عمودی چهارچوب و ستون هایی که به صورت طولی پنجره را به قسمتهای مساوی بـرای لنگـه هـا تقسیم می کنند وادار می نامند.
• پاخور : پاخور یا پاشنه به قسمت پایین و افقی چهارچوب گفته میشوند که به صورت مشبک و ساده میباشند
• پاتاق : کتیبه قسمت عمده و اصلی جهت تزیین و نیز مشکل ترین قسمت جهت ساخت پاتاق است.
• روکوب : روکوب چوبی است با ضخامت کم که بر دو طرف وادار به وسیله میخ های تزئینی کوبیده می شود وشیاری را تشکیل می دهد که لنگه ها در داخل آنها حرکت می کنند.
• لنگه یا درک : اجزاء متحرک در قسمت پایین ارسی که ساده و تماما از چوبی یا ترکیب از چوب و شیشه بوده اند را لنگه می گویند . در این قسمت در جهت رعایت اصل زیبایی از تزئینات مختلف چوبی ، هم چون قواره بری ، اسلیمی بری و گره چینی با نقوش هندسی که بیشتر در حاشیه لنگه ها است استفاده گردیده است.
• پاچه گیر : به قسمتی که در پایین تاج و در ادامه جز افقی که موجب گیردار شدن پنجره ارسی با دیوار می شود پاچه گیر می گویند.
• اجزای دیگری مانند گل میخ ، چفته ریزه و دستگیره نیز در بدنه و کارکرد پنجره ارسی نقش اساسی دارند.

ویژه : خرید و قیمت کاشی سنتی آرچی لرن

ویژگیهای معماری پنجره ارسی چیست

1. اختصاص حداقل جا در موقع باز و بسته شدن
2. ایجاد ارتباط بصری به شکلهای مختلف با محیط سرسبز حیاط

3 هدایت نور مناسب به داخل اتاق

4 جدارهای مناسب بین دو یا چند اتاق

 دلایل استفاده از پنجره ارسی چیست

در معماری ایرانی برای ساخت و طراحی هر جز و کالبدی از بنا علل متنوعی وجود دارد برای مثال اگر بخواهیم بدانیم دلایل استفاده از ارسی چیست می توان به موارد زیر توجه کنیم:

• نور پنجره های ارسی باعث می شوند نور خورشید به اندازه کافی وارد فضای اتاق شود نه کمتـر نـه بیشتر ، نور خورشید از رنگین کمان رنگها تشکیل شده است و معمار ایرانی با به کار بردن پنجره ارسی، نور را به قدر کفایت عبـور مـی دهـد و بـه واسطه استفاده از گره سازی های زیبا و شیشه های رنگارنگ ، خود نور تک خورشید را درفضای درونی اتـاق دوبـاره بـه رنگهای مختلفی مانند رنگین کمان زمینی تبدیل می کند و منظره زیبا و دل انگیزی را به وجود می آورد.

• بازشو این عنصر در معماری در فضای نیمه بسته به کار می رود. فضای نیمـه بسـته نوعی از فضاهایی هستند کـه بـه طـور متوسط یک جبهه از آنها توسط ردیفی از درها یا پنجره ها با فضای باز مرتبط هستند و گشوده شدن آنها در مواقع مناسب می تواند ارتباط نسبتا گسترده ای بین فضای ساخته شده و فضای بازپدید آورد.

• با تنظیم بازشوها در یک جبهه فضای داخلی یا بین دو جبهه فضا می توانیم از پنجره ارسی به عنوان تهویه کننده فضا ، عامل کوران هوا و یا عبور دهنده نسیم ملایمی از باد استفاده کنیم.

• زیبایی پنجره ارسی مانند بسیاری از عناصر معماری نقشی مهم در تزئین و زیباسازی بنا ایفا می کند به نحوی که در بسیاری از انواع فضاهای معماری کاخ ها ، باغ ها و خانه های ثروتمندان به صورت مهم ترین عامل در طراحی و تزئین نمـای درونی و بیرونی به کار می رفت به همین سبب ، شکل ، اندازه ، رنگ بندی ، موقعیت و سازماندهی آن در نما با دقت مورد توجه قـرار داشت.

• فضا سازی ساختار پنجره های ارسی خانه و همچنین موقعیت قرارگیری آنها موجب انعطاف پذیری فضا می شود به این صورت که با بالا رفتن کامل یا قسمتی از این پنجره ها امکان دید مستقیم به فضای بیرون فراهم شده ، به گونه ای که باعث گسترش فضا و بسط یافتن آن شده است و نه تنها حیاط ، بلکه سرسبزی ، صدای فواره و طراوت آب و نور مناسب را بـه داخـل فـضـا می کشاند و موجب بسط فضایی و نوری و دیداری می شود.

روانشناسی رنگ ها در پنجره ارسی خانه

معمولاً پنجره ارسی از چهار نوع شیشه رنگی ساخته شده اند. این شیشه های رنگی روی انسـان تـأثيرات مختلفی می گذارند به گونه ای که هر رنگ در کنار رنگ دیگر شدت این تأثیر را خنثی کرده و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می کند . این شبکه های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری میشود.

تأثیر فیزیکی شیشه های رنگی پنجره ارسی در فضا

شیشه های رنگی این پنجره ها با ایجاد نورهای رنگارنگ باعث دور شدن و خـارج شـدن حشـرات مـزاحم از فضـای درونی اتاق های دارای ارسی می شود، که این مورد می تواند یکی از مهم ترین خاصیت های این نوع پنجره های ارسی در فضای معماری ایرانی است همچنین شیشه های رنگی خود همانند پرده تزیینی برای فضای داخلی عمل کند با این تفاوت که به عنوان عنصر الحاقی تلقی نمی شود.

نقش معنوی پنجره ارسی چیست

در پاسخ به اینکه در معماری ایرانی نقش معنوی پنجره ارسی چیست می توان گفت  در هنر و معماری سنتی ما ، اصل وحدت فضایی ( اصل حرکت از کثرت به وحدت ) بنیادی ترین اصل از سوی بسیاری از پژوهندگان به شمار می آید . این اصل یادآور جنبه های مابعـد الطبيعي و فلسفی معماری است که در فضـا متجلی می شود . وقتی نور خورشید بر پنجره ارسی می تابد به رنگهای مختلف تبـديل شـده و فضا را رنگارنگ جلـوه می دهد.

حال آنکه همه از یک منبع هستند ولی به گونه ای متفاوت جلوه گر شده اند و اصـل وحـدت در کثرت و کثرت درعین وحدت در آن جاری است . همین امر موجب میشود امنیت و خيـال تقـديم انسـان شـده و از تأملات عرفانی و فلسفی ، انسان را سرشار سازد.

تحلیل ویژگی های بصری و ساختاری پنجره ارسی

• پنجره ارسی دارای ساختارهایی چندتکه و متحرک هستند که می توانند شرایط نوری و تهویه ای مناسبی را برای کاربران خویش ایجاد نمایند و همچنین علاوه بر آن نیز می توانند موجب پیدایش نکات مثبت دیگری در خانه های تاریخی گردند .
• وجودشان می تواند موجب سبک تر شدن بناها و کاهش آسیب پذیری آنها در برابر بلایای طبیعی همچون زلزله گردند.
• عایق حرارتی دارای ساختاری چندلایه هستند که موجب می شوند تا شرایط بسیار مناسبی را برای محافظت از ورود هوای سرد ، گرم در فضاهای داخلی ایجاد نمایند.
• به دلیل وجود گره چینی های موجود در بدنه پنجره ها و شیشه های رنگی بکار گرفته شده در آن موجب می شود تا نور شدید خورشید در فصول تابستان و زمستان به میزان کافی ، ملایم تر وارد فضاهای داخلی گردد.

نحوه عملکرد پنجره ارسی چیست

• نحوه عملکرد پنجره ارسی به گونه ای هستند که قطعات ( درک ها ) می توانند با قرارگیری در تاقچه های عمودی ( کتیبه ها ) موجب شوند تا میزان نور وارد شده بتواند متناسب با فصول مختلف و نیازهای فضاهای داخلی کاربران تغییر یابند.
• انعطاف پذیری دید بصری کاربران با توجه به ساختار کشویی و تغییر پذیر ارسی، کاربران در داخل بنا می توانند وضعیت های مختلفی را متناسب به نیازهای خویش ایجاد نمایند همچنین ارتفاع دست اندازها به گونه ای هستند که می توانند امنیت بسیار مناسبی را برای کنترل و حفاظت از سقوط افراد سالخورده و کودکان در داخل بناها فراهم آورند
• افزایش حریم های شخصی به دلیل به کارگیری ساختارهای مشبکی شکل در ارسی خانه موجب می شوند تا مانعی بسیار مناسبی را در جهت محصور ماندن فضای داخلی و حفاظت از حریم های شخصی کاربران در داخل بناها فراهم گردد درواقع این حالت به گونه ای و است که فرد داخل خانه به آسانی می تواند شخص خارج از منزل را به راحتی مشاهده نماید ، اما افراد خارج از خانه به هیچ طریقی نمی توانند فضاهای داخلی خانه و افراد ساکن در آن را مشاهده نمایند.

طرح و نقش کیفیت نقوش ارسی چیست

این موضوع در دو قسمت قابل بررسی است:

در بخش اول شامل نوع نقشهایی که مورد استفاده قرار گرفته اند و در بخش دوم کیفیت و ظرافت ارائه نقش در ساختمان ارسی مورد بحث است. انواع نقوش دارای دو حالت کلی « گردان » و « هندسـی » است.

لازم به ذکر اسـت که در اغلب ارسی های مناطق مختلف ایـران، بهترین و مهم ترین قسـمت جهـت ارائه تزئينـات کتیبه ها بوده اند. در طراحی سنتی، جهت تزییت کتیبه از واگیره بهره گرفته می شود و با ترسیم یک واگیره و گسترش آن ، یک طرح کامل بدست می آید، اصطلاحا هر کدام از این واگیره ها را در ساختمان کتیبه ارسی ، یک مجلس می نامند. هر چه تعداد مجالس بیشتر باشد، ارسی پرکارتر به نظر مي رسـد.

روش سـاخت و بیشتر تکنیک های به کاررفته در ساخت ارسـی چیست

در اکثر نقاط کشـور  روش ساخت  به یک شکل بوده ، به گونه ای که تکنیک هایی ماننـد: درودگری، قواره بری، شیشـه بری، فلزکوبی، آیینه بری در ارسـی خانه ثابت است. در ایـن میـان برخـی از تکنیکها مانند : گره چینی ، کنده کاری و پارچه بـری که احتمالا جنبه سفارشی داشته به صـورت نادر مشـاهده می شود.

در سـاخت ارسـی بعد از ترسیم نقشه و به دسـت آوردن اندازه ها و تناسبات ، بایستی مراحل مقدماتـى انتخـاب چـوب سـالم و مر غـوب صـورت گرفته ( اصولا از چوب گردو استفاده می گردد ) و مراحل آماده سازی جهت ساخت چهار چوب یا شاسی شروع میشود.

در نهایت تمام این قطعات و اجزای ساخته شده بامیخ چوبی و بستهای فلزی ، بر روی هم و در جای خود متصل می شدند . گره چینی چوب از هنرهای ظریف رایج در اوایل دوره اسلامی ایران است و در دوره قاجاریه بسیار مورد استفاده و رواج داشته است.

از دیگر تکنیکهای خاص و رایج در ارسی سـازی می توان پارچه بـری اشاره نمود . یکی از  نمونه ارسـی های موجود که در آنهـا از پارچه بری و گره چینی استفاده شـده است ، خانه ابراهیمی است که مربوط به دوره زندیه است.

به منظـور کاربـری آسـان تر و استحكام أرسى ها ، معمـولا قطعه فلزاتی بر روی آنها به کار می رفته است . این قطعات ، علاوه بر خواص کارکـردی ، دارای جنبـه تزییناتـی نیز بوده است . به طوری که در اغلـب مـوارد ، روی آن کنده کاریهای کم عمق مشـاهده گردید که شامل « قـلاب » ، « گل میـخ » و « دسـت گیره » هسـتند و در نتیجه در همه دوره های قاجار مشترک است.

نتیجه گیری

پنجره ارسی با هر فضای معماری دیگر یا بازشو های دست ساز ایرانی، با قدمتی طولانی از صفویه تا قاجار همواره زینت بخش بناهای ایرانی بوده است و در جای جای ایران به چشم می خورد. پنجره ارسی خانه یا مساجد یا مدارس در دوران قاجار، از لحاظ وجوه تمایزات و تشـابهات در فراوانی، طرح و نقش، شکل کلی، رنگ شیشه ها، جهت گیری، استفاده از نقوش گیاهی و آیات و اسماء الهی و روش ساخت مورد توجه قرار گرفته اند.

پنجره ارسی تنها جنبه تزینی نداشته و از جنبه های کارکردی آن می توان دولایه بودن ، کنترل نورو گرمای داخل شده به بنا ، دور نمودن حشرات و موجودات ، تأثیر در آکوستیک فضا و ایجاد دید بیرونی وسیع اشاره نمود . آنها با طرح های متنوع هندسی ، اسلیمی یا ترکیبی از هر دو و در اندازه های متفاوت ساخته و پرداخته شده اند.

منابع:

(Persian architecture) Orosi, a window to human life