بازار کاشان (اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران به شماره 1284)

بازار کاشان یکی از زیباترین و جـذاب تـریـن بازارهای ایران است که در مرکز این شهر قرار گرفته است.

از بازار پانخل، میدان کمال الملک شروع شده و تا بازار مسگرها، دروازه دولت به صورت زنجیره ای و متصل به هم ادامه دارد و شامل بـازار گـذر نـو، بـازار زرگرها، بازار بزازها، بازار کفاش ها، بازار بزرگ و بـازار مسگرها مـی باشـد.

ده ها تیمچه و کاروانسرا در طرفین بازار و اکثراً روبه روی یکدیگر ساخته شده اند. علاوه بر آنهـا تعـدادي و بازارچه مانند بازارچه رنگرزها، درب زنجیر، بازارچه سردار، بازارچه ملک، بازارچـه خیاط ها، بازارچه  ربانی و … با بازار متصل می گردد.

معمولاً در هر بازارچه و نزدیک هر تیمچه آب انباری ساخته شده است که در گرمای تابستان، مردم از آب آنهـا اسـتفاده میکردند. چند حمام تاریخی مانند حمام خان و گذر نو در بازار وجود دارد که باعـث عظمت و آراستگی بازار است و از آثار باستانی و دیدنی آن است.

تاریخچه بازار کاشان

از زمان پیدایش شهر کاشان، بازار در محل تقاطع راههای تجاری یکی از مهم ترین فضاهای عمومی شهر بوده و در دوره های مختلف شهرنشینی کلیه فعالیت های تجاری و تولیدی را در خود جای داده بود. در دوره سلاجقه شالوده شهر توسعه می یابد، بعد از این دوره تا دوران صفویه شهر و بازار حرکت خاصی نداشت.

در دوره صفویه و بعد از آن نیز فقط در ضلع شرقی شهر و در امتداد با گسترش بازار، تغییراتی در وسعت شهر روی داد. در دوران صفویه با توجه به نزدیکی کاشان به اصفهان به عنوان پایتخت، روی همین محور شرقی غربی، شهر و بازار رشد کرد و دروازه بازار تا دروازه دولت و کنونی پیش رفت.

وقوع زلزله شدید سال ۱۱۹۲ هجری قمری در کاشان اکثر قریب به اتفاق بناهای شهر و بافت بازار تخریب شد. بافت کنونی بازار کاشان که دیگر آن شکوه و زیبایی قبل در آن یافت نمی شود، بازسازی شده در دوران قاجاریه است. در زمان سلطنت طولاني فتحلعی شاه قاجار، در نتیجه ثبات اوضاع سیاسی و پیشرفت صنایع محلی ساختمان های بزرگ و جالب توجهی در امتداد بازار بزرگ ساخته شد.

با توجه به قدیمی ترین کتیبه موجـود در مجموعه بازار یعنی بیتی که بر درب چوبی بزرگ سرای زغالیها واقع در بازار مسگرها کنده کاری شده، قدمت این بازار به قرن ۹ هجری می رسـد.

امـا مـحـراب ارزشمند کاشی مسجد میرعماد واقع در میانه ی بازار که در سال ۶۲۳ هجـري قمـري توسـط حـسـن بـن عربشاه ساخته شده، حقیقتی دیگر را برای ما آشکار می سازد آن اینکه قدمت این بازار بـه قرن هفتم می رسد.

ویژگی های معماری بازار کاشان

• مساحت بازار کاشان در حدود 2600 مترمربع می باشد.
• طراحی هنرمندانه جداره ها کف و سقف در بازار کاشان است به گونه ای که نحوه قرارگیری حجره ها، تزئینات، روزنه ها و بازشوها، بدنه سازی و نوع مصالح در بدنه ها، کف و سقف بازار کاشان به شکلی هنرمندانه حس حرکت را در بیننده القا می کند.
• ایجاد حس حرکت در بازار کاشان توسط نکات معمارانه موجود در جداره، کف و سقف بازار از مهم ترین عناصری هستند که در بازار کاشان وجود دارد. و علاوه بر آن امکان حرکت انسان، خودرو و حیوان در بازار و ایجاد حس پویایی و حرکت در این بازار است.

• نور در معماری بازار کاشان

حضور فعال نور  در بازار کاشان که معمار به گونه ای استادانه آن را در فضا به کار گرفته است. نور به صورت مستقیم و غیرمستقیم فضاها را در بر می گیرد، فضاهای باز منبع نور مستقیم هستند و فضاهای پیرامون به برکت این منبع از نور مستقیم بهره مند می شوند.

فضای کاروان سراها، مدرسه و شمار دیگری از فضاها به واسطه داشتن حیاط از نور اشباعی برخوردارند و فضای راسته بازار و تیمچه ها نوری موضعی دارد. در راسته بازار کاشان نور موضعی متناسب با میزان جلب توجه و مکث لازم خود را عرضه میکند در مقابل هر حجره روزنه ای نور را به پایین می ریزد و عابر در هر چند قدم جایی را روشن تر می بیند.

این روشنایی به کمک ارتفاع بیشتر فضا و تقسیمات طاق ها و گودی حجره ها می آید و توجه مشتری را به حجره ها جلب می کند. این ریتم نور و سایه عاملی برای حرکت در بازار می شود.

علاوه بر این تضاد نور در فضای نیمه تاریک بازار و منبع اشباع نور در فضا فرد را به حرکت وا می دارد و بر متفاوت بودن فضاها اشاره می کند . چشم انسان برای تاریک و روشن تنظیم شده تا صرفاً نور روشن روز، تنوع نورپردازی، حضور نور و سایه بر کیفیت فضای بازار افزوده و ناظر را به تفکر وا دارد.

علاوه بر این وجود بازشوها و روزنه هایی که جهت معرفی یا حتی سنجش زمان تعبیه شده است، تاثیر اطمینان بخشی بر مردم دارند . تکرار منظم ایام یا گذشت فصلها ، به همراه ادراک زمان در بازار باعث و تقویت حس آرامش و اطمینان بخشی فضا می شوند.

• رنگ در معماری بازار کاشان

رنگها در بازار کاشان دو دسته هستند. در دسته اول رنگهای ثابت شامل رنگ بدنه ها و اجزای بنا جای دارند، که به ندرت تغییر می یابند. این رنگها در بازار تابع مصالح مصرفی بوده و اغلب رنگهایی مانند قهوه ای، سفید و آبی هستند.

دسته دوم رنگهای متغیراند که این رنگها را می توان در عناصری مانند پرچم ها ، نورپردازی ها و رنگهایی که به طور متناسب با مراسم های خاص به بدنه بازار اضافه می شوند و همین طور در اجناس داخل حجره ها دید. این عناصر در معنی دادن به محیط کند بسیار موثر هستند. قدم زدن در بازار کاشان به همراه گذر از فضاها با رنگهای گوناگون می تواند حالات و احساسات متفاوتی را ایجاد و بسیاری از رنگهای موجود در بازار به صورت نمادین مضامین و مفاهیم فرهنگی را به ذهن القا می نماید.

فضاها و عناصر اصلی بازار کاشان

1.تیمچه

تیمچـه مکـانی بـود بـرای استراحت و تجدیـد قـوای بازرگانـان کـه از شهرهای مختلف برای تجارت و معاملهی کالاهای خود به این شهر مسافرت می نمودند. برخی تیمچه ها حالت بازارچه ای داشتند که با نهایت سلیقه و معماری اصیل و زیبـا بنـا شده اند که هر کدام خود از آثار تاریخی و بسیار جالب و دیدنی بازار کاشان به شمار می رود

تیمچه های موجود در بازار کاشان

تیمچه امین الدوله، تیمچهی ملک التجار، تیمچـهي وكيـل الرعايـا، تیمچـه ی صـباغ، تیمچه برقی.

2.راسته بازار

راسته بازار عبارت است از مجموعه حجره ها یا دکان ها که در دو سوی یک کوچه یا راهرو قرار گرفته اند.

راسته های بازار کاشان

بازار مسگرها، بالا بازار، بازار صباغ، بازار میانچال، بازار کفاش ها، بازار زرگرها

که در اینجا به معرفی برخی از این بناها می پردازیم.

بازار مسگرها

صنعت مسگری قرن هاست که در کاشان رواج دارد.بازار مسگرها در بازار کاشان از دروازه ی دولت آغاز می گردد و تا سه راهی بازار که معروف است به میدان سنگ ادامه دارد و در آنجا با یک محوطه کوچک به بازار بزرگ می پیوندد. این بازار در قدیم از رونق و شکوه خاصی برخوردار بود . در دو طرف این دالان نسبتاً بزرگ ، مغازه های مسگری فراوانی وجود داشـت.

راسته بالا بازار

بعد از مسجد میرعماد تا مجتمع میانچال محدوده راسته پر جنب وجوش بـالا بـازار میباشد که طول زیادی داشته و کارکردهای مختلفی نیز دارد که در این میان چنـد بـازار فرعی و کاروانسراها و تیمچه ها بر اهمیت آن افزوده است در گذشـتـه نـقـش ایـن راسـته صباغی ( رنگرزی ) در بازار کاشان بوده و بازارچه های آن به ترتیب بدین شرح میباشد:

بازار ضرابخانه

بازار ضرابخانه بازار کاشان که موقعیت آن در جنب مسجد میره رعماد مـی باشـد؛ همـان طـور کـه از نامش پیداست در گذشته در آن ضرب سکه میشده است. البتـه بـه رنگرزی تغیـر نقـش داده است.

بازار صباغ

این بازار در وسط بازار کاشان واقع شده و نقش رنگرزی داشته؛ اکنون نیز به کارکرد خود ادامه میدهد. این بازار منصوب به حاج حسین صباغ بـانی آب انبار نزدیک بازارچه میباشد و نهایتاً بازار ربانی که این بازار نظیر بازارچه هـای فـوق کارکرد صـباغی دارد. در مجموع کل بازار بزرگ به شرایط حاضر اکثراً نقش خود را به محل اولیهی فرش و فـروش اختصاص دارد.

 بازار میانچال

به لحاظ موقعیت این راسته در قسمت مرکزی بازار کاشان واقع شده که با نگاهی فراتـر بعنوان کانون اصلی بازار و حتی بافت قدیمی شهر مشخص می شود . شکل فیزیکی مجتمع میانچال مثل دیگر قسمتهای بازار به صورت خطی نیست بلکه متشکل از چنـد راسـته میباشد.

بازار گذرنو

این قسمت رونق خاصی مثل دیگر راسته هـای قبلی را نداشته و عناصری چون آب انبار و بازارچه شـاه يـلان ، حمـام گـذر نو و مدرسـهی سلطان در آن واقع شده است. از نظر کارکردی مجموعه ای از اصناف مختلـف بـه صـورت متفرق و ناهمگون گرد هم آمده است. بعد از بریدگی بازار در خیابان بابا افضل بازارچـه پانخل یعنی انتهایی ترین قسمت بازار قرار دارد. اکنون این قسمت عملکرد خاصی نداشته و از مدار تجاری شهر خارج است

مهمترین اجزا بازار کاشان

مهم ترین اجزاء بازار کاشان که آثار تاریخی این مجموعـه نیـز مـحـسوب می شوند عبارتند از:

• کاروانسراها

• آب انبارها

در بازار کاشان ۹ آب انبار وجود دارد که برخی امـروزه دارای کاربری هستند و برخی فاقد کاربری میباشند ولی وجود این تعداد آب انبار در مجموعـه تاریخی در بازار کاشان نشانگر اهمیت وجود آب انبارها در مجموعه حیاتی و قلـب شـهر میباشد. این آب انبارها عبارتند از :

آب انبار مسجد میرعماد، آب انبار دارکوب معـروف بـه پانخـل، آب انبـار درب زنجيـر آب انبار میانچال، آب انبار بالا بازار معروف به سرای انبار، آب انبار حاج حسین صباغ، آب انبار مدرسهی سلطانی، آب انبار گذرنو.

• بقعه ها

در بازار کاشان ۲ بقعه موجود میباشد که عبارتند از :

بقعه امامزاده ابوحارث حسن بن موسى بن حعفر ( ع ) معروف به امامزاده دربسليمان بن بقعهی امامزاده سلیمان بن موسی بن جعفر ( ع ) معروف به شاه یلمان

• مساجد

در مجموعه تاریخی بازارکاشان چندین مسجد وجود دارد که مهم ترین و تاریخی ترین آنها عبارتند از :

1. مسجد میدان یا میرعمـاد ؛ ۲- مسجد و مدرسه ی امـام خمینی ( سلطانی )

• آسیاب سنگی

در انتهای بازار مسگرها نزدیک بازار نزدیک بازار بزرگ آسیابی بزرگ وجود دارد. این آسیاب سنگی با قدمت حـدود ۱۵۰ سال، یکی از زیباترین و کم نظیرین آسیابهای سنتی کاشان است که تا ۳۵ سال پیش نیز فعال بوده ولی به مروز زمان تخریب شد؛ ولی امـروزه دوباره آن را احیـا و فعـال نموده اند.

• حمام

در مجموعه ی تاریخی بازار کاشـان دو حمـام تـاریخی و زیبـا وجـود دارد. حمام خان و حمام گذرنو.

نتیجه گیری

بازار یکی از مهم ترین ارکان سنتی شهرهای قدیمی ایرانی می باشد . بازار سنتی یکی از فضاهایی است که به مثابه عرصه ی عمومی محل تعامل های اجتماعی بوده است. بازار کاشان متشکل از چند راسته کوتاه متقاطع، مسجد و مدرسه میانچال از دوره سلاجقه به بعد به همراه چند راسته دیگر گسترش یافت و با اضافه شدن آب انبار ، مسجد و تاسیسات بازاری در این مکان تا بازار بزرگ با راسته بالای بازار شاهد ظهور بازار قیصریه در عهد صفوی هستیم در سال 1355 به ثبت آثار تاریخی ملی رسیده است.

 

منابع:

Kashan Bazaar