باغ خان شوشتر

باغ خان شوشتر درون بافت شهر تاریخی شوشتر و در مجاورت رودخانه گرگر استقرار یافته و به عنوان نمونه ای از باغ های ایرانی کمتر شناخته شـده مطرح می باشد.

تاریخچه باغ خان شوشتر

باغ خان شوشتر متعلق به دوره ی قاجار است و در سال ۱۳۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ تحت مالکیت خصوصی است و وجه تسميه باغ نیز به دلیل تعلـق آن به محمد زمان خان مرعشی از خوانین آن دوره شهر شوشتر بوده است.

معماری باغ خان شوشتر

• باغ خان شوشتر با مساحتی در حدود ۲۶۰۰ متر مربع در ابتدا مجموعه ای یکپارچه و متصل را تشکیل می داده اما در دوره های بعدی و به دلیل تخریب و فرسایش بخش میانی باغ ناشی از جریان رودخانه، به دو بخش شرقی و غربی و یا در اصطلاح بالا و پایین تفکیک شده است.
• در باغ خان شوشتر عمارت سر در جای خود را به یک ساباط شهری داده است و این ساباط نقش واسط بین فضای بیرونی و درونی باغ را ایفا می کند.
• نظام معماری باغ به گونه ایی است که ورود به باغ از عرض باغ و از ضلع شمالی، از طریق ساباط ورودی، در انتهای یک گذر شهری انجام می پذیرد.
• باغ خان شوشتر به طور چشمگیری پایین تر از منازل مسکونی حاشیه بافت در کنار رودخانه استقرار یافته است از همین رو دسترسی به ساباط در امتداد مسیری پلکانی صورت می گیرد که ضمن هدایت شخص به ورودی باغ، اختلاف سطح ایجاد شده را نیز حل می نماید.
• این ساباط دارای ارزش معماری ویژه ای ست و در دو طبقه اجرا شده است.
• در زیر این ساباط دری وجود دارد که به یک حمام منتهی می گردد که در گذشته بخشی از آن بعنوان زورخانه نیز مورد استفاده قرار می گرفته است.
• علاوه بر این باغ خان شوشتر جایگاهی برای نشستن و دیدبانی یا نظارت بر عبور و مرور به باغ یا حمام به شمار می آمده است.
• همچنین گفته می شود که در گذشته از فضای طبقه بالای این ساباط بعنوان مسجدی کوچک استفاده می شـده اسـت. وجود این ساباط در ورودی باغ دید را به منظر رودخانه گرگر و درون باغ تا حدی محـدود می نماید بطوریکه پیش از رسیدن و عبور از ساباط امکان مشاهده باغ وجود ندارد.
• باغ خان شوشتر در سمت شمال به بدنه ای صخره ای منتهی می شود که بر فراز آن منازل مسکونی تاریخی وجود دارند.
• در ضلع شرقی حصـار بـاغ از نوع دیواره خشتی و در جنوب و ضلع غربی به صورت پرچین است.
• بر خلاف روال معمول، کوشک باغ خان یا عمارت شاه نشین در خارج از محور اصلی باغ، در بخش شمالی محدوده باغ و در ارتفاعی بالاتر در کنار حمام و بافت مسکونی مشرف به باغ ساخته شده است.
• این کوشک که در حال حاضر تخریب شده است و تنها بقایایی از آن باقی مانده است، به دلیل واقع شدن در ارتفاعی بالاتر از خود باغ و در مجاورت بافت مسکونی، ارتباط و دسترسی مستقیم از آن بـه باغ وجود ندارد و تنها ارتباط بصری از کوشک به باغ امکان پذیر است.

به همین دلیل کوشک در باغ خان شوشتر بیشتر دارای عملکردی مشابه نظرگاه است که مشاهده و بهره بصری بردن از باغ و محیط اطراف آن را برای شخص فراهم می نماید که از این نقطه نظر بسیار مشابه عملکرد کوشک باغ تخت های ایرانی است.

• نکته برجسته دیگر در مورد نظام معماری باغ خان شوشتر عدم واقع شـدن عناصر معماری باغ بر یک امتداد مستقیم از نظر هندسـی است که معمولا در الگوی جامع باغ ایرانی بسیار نادر است به صورتی که پس از عبور از ساباط ورودی باغ، شخص ناظر نمی تواند به صورت مستقیم کوشک باغ را مشاهده کند
• و مکان آن را در باغ تشخیص دهد که این امر سبب ایجاد نوعی حس و حال رمز گونه برای فرد می شود که تحت تاثیر محور ارگانیک باغ خان شوشتر و شاخه های در هم تنیده درختان فزونی می یابد و بیننده حالتی رویایی و تخیلی را ادراک می کند
• این در حالی است که اکثر باغ های تاریخی ایرانی تا آنجا که ممکن است از نظر ساختاری ساده و روشن شکل می گیرند و ابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمی گذارند.

نظام آب و کاشت باغ

نظام آب

• یکی از ویژگی های بارز باغ خان شوشتر ،همجواری با کانال گرگر و مجموعه سازه های آبی شوشتر است.
• باغ خان شوشتر دارای یک نظام آبیاری منسجم و مشابه با الگوی جامع باغ ایرانی است که در امتداد محور اصلی باغ انتظام یافته است.
• منبع آب مورد نیاز جهت آبیاری باغ خان شوشتر توسط نوعی قنات رودخانه ای یا گویش محلی شفته تامین می شده است.
• علت استفاده از سیستم قنات، بالا بودن ارتفاع باغ نسبت به سطح آب رودخانه می باشد.
• به این ترتیب دهانه ی آبگیر شفته در در بالادست رودخانه و در محوطه آسیاب ها و آبشارها قرار دارد.
• سپس آب در دل تونل هایی دست کند و آب بر بنام مجرای شفته یا نیرو که در زمین های صخره ایی حفر شـده اند، جاری شده و با شیبی مناسب و پس از طی مسیری به طول تقریبی ۴۵۰ متر به مجموعه ی باغ خان می رسد.
• وجه تمایز شفته ی باغ خان شوشتر با گونه های دیگر قنات در آن است که، میله چاه بصورت افقی است و در کار نام دارد.
• در کار به عنوان دریچه ای جهت هوادهی و تهویه ی مجرای شـفته عمل می کند که گاها مازاد آب جاری مجرا را نیز به رودخانه برمی گرداند.
• آب پس از خروج از نیرها وارد باغ خان شوشتر می شـود و سپس توسط حوضچه ها و جوی های ساخته شده از سنگ به نقاط مختلف باغ منتقل می شود و در سطح باغ توزیع می گردد.
• آب از محور اصلی به نهرهایی در پای درختان درون هر کرت هدایت می شود که پس از آبیاری درختان باغ، سرریز آن دوباره از طریق جویهای آبی خطی و حوض هایی در میانه آنها به درون گرگر ریخته می شود.
• نظام آبیاری باغ خان شوشتر و جریان آب در امتداد محور اصلی درختان نخل ، در جوی هایی کنده شده در زمین و در یک مسیر خطی غیرم ساختاری پویا و دینامیک را در باغ پدید می آورد.

نظام کاشت

• نظام کاشت باغ خان شوشتر دربردارنده مجموعه گسترده ای از درختان میوه است، اما نخلهای خرمای سر به فلک کشیده یکی از مهمترین درختان این باغ به حساب می آیند که با شرایط اقلیمی منطقه نیز کاملا سازگارند و به زیبایی هر چه بیشتر این باغ افزوده اند.
• درخت انجیر، انار، توت، مـوز و مرکباتی مثـل پر تقال، نارنج، ا لیموی ترش و همچنین درخت کنار، از درختان بومی منطقه، از دیگر درختانی هستند که در بستر باغ خان قابل مشاهده اند.
• این درختان همگی متناسب و سازگار با آب و هوا و شرایط اقلیمی منطقه انتخاب و کاشته شده اند.
• البته در این میان درختچه های زینتی و انواع گلهای رز، محمدی، گل شاه پسند، گل کاغذی و لاله عباسی نیز دیده می شود.
• همچنین فواصل کاشت درختان در امتداد محور اصلی منظم و یکسان است و نوعی تقسیمات منتظم را در و هندسه ی باغ بوجود آورده است.
• نخل های خرما عناصر شاخص نظام کاشت باغ خان شوشتر می باشند که امتداد آنها در ساختار باغ کاملا مشهود است.
• این درختان در پدید آمدن ایجاد شرایط مساعد برای درختان میوه باغ نقشـی اساسی را ایفا می کنند.
• آنچنانکه در نظام باغ خان می توان درختان میوه ای را یافت که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی خوزستان کاشت، پرورش و برداشت آن ها بایستی بسیار دشوار باشد اما تاج پوشش درختان نخل شرایط ویژه ای را پدید آورده اند که این امکان میسر می شود.
• اساسا درختان نخل به دلیل ارتفاع بیشتر نسبت به سایر درختان میوه و همچنین تاج گسترده آنها بر روی بخش اعظمی از کـرت بندی های انجام شـده در باغ خان شوشتر سایه اندازی می کنند که این ویژگی خاص سبب ایجاد که یک خرد اقلیم در محدوده باغ می شود.
• از طرف دیگر ریشه های درختان نخل باغ خان شوشتر با جذب شوری خاک که یکی از معضلات بارز منطقه مرکزی و جنوبی خوزستان در زمینه پرورش میوه است شرایطی را مهیا می کند که درختان میوه در یک ساختار ایده آل و پایدار در محدوده باغ امکان رشـد و میوه دهی را داشته باشند.

سخن آخر

باغ خان شوشتر از یک طرف در کنار بافت تاریخی شهر شوشتر واقع شده است و از سوی دیگر در مجاورت کانال انسـان سـاز گرگر قرار گرفته است.

از همین رو می توان آن را از جمله مصادیق باغ های کنار رودخانه ای نیز برشمرد. باغ خان شوشتر که از نظر تاریخی و موقعیت مکانی در ساختار شـهر شوشتر، از جایگاه ویژه ای برخوردار است، از نظر کالبدی، ساختاری و منظر سازی، دارای تفاوت هایی با الگوی جامع باغ ایرانی است که از این حیث شناخت و تحلیل آن می تواند غنای بیشتری به مفهوم باغ سازی ایرانی و شناخت مصادیق متنوع آن بخشـد.

باغ می تواند ذیل الگوی باغ های تک محوری مطرح باشد با این تفاوت که محور اصلی باغ لزوما راست نیست و تحت تاثیر لبه یافت، شکل و رودخانه و سبک باغسازی دوران قاجار، به شکلی غیر مستقیم و ارگانیک شکل یافته است.

اگر چه در این میان به نظر می رسد، تاثیرات فرسایشی حاصل از طغیان رودخانه گرگر و اضافه شدن لایه های آبرفتی در طول زمان سبب تغییراتی در ساختار کلی باغ شده است که علاوه بر تبدیل محور باغ به محوری غیر مستقیم، بر اساس شواهد موجود بخشی از باغ را نیز از بین برده اند.

باغ خان از نظر ماهیت، کار کرد، اجزا و عناصر باغ و نظام های ساختاری معماری، کاشت و آبیاری می تواند به عنوان نمونه ای از باغ های تاریخی ایرانی طرح باشـد و گونه ای از باغ های رودخانه ای به شمار آید.

با این وجود هندسه غیر مستقیم محور اصلی باغ با الگوی شناخته شده و رایج باغ های ایرانی متفاوت است . همچنین کار کرد تفرجی و اقتصادی و استقرار باغ بر لبهی رودخانه و بستر طبیعی در شکل گیری عناصر و المان های آن تاثیر به سزایی داشته اند.

ایجاد بستری مناسب برای پرورش انواع درختان میوه و گیاهان دارویی سبب انجام مجموعه ای از اقدامات باغ سازانه در بستر باغ خان شـده اسـت.

کرت بندی نامنظم به منظور حداکثر بهره برداری از ظرفیت زمین، تعریف نظام آبیاری بر اساس نظام کرت بندی باغ در الگویی خطی در امتداد محور اصلی، کاشت نخل های خرما در یک امتداد خطی و در راستای محور اصلی و غیر مستقیم باغ به منظور سایه اندازی و ایجاد یک خرد اقلیم برای درختان میوه با تبعیت از الگوی کرت بندی باغ، از جمله این اقدامات اند.

که علاوه بر ایجاد یک بستر تولیدی، فضایی تفریحی – تفرجی ایده آلی را برای صاحبان باغ، بر اساس زیبایی شناسی رایج در زمان شکل گیری باغ در دوره قاجار فراهم آوردند که با حضور در آن از خنکای سایه درختان، صدای آب جاری در کانالهای دستکند و درختان میوه باغ لذت می بردند.

متاسفانه در طی سال های گذشته و علی رغم ثبت این باغ در فهرست آثار ملی ، به دلیل عدم شناخت کافی از ارزش های آن با آسیب هایی روبه رو شده است که همین موضوع ضرورت انجام پژوهشی در راستای شناخت بهتر ظرفیت های این گونه ارزشمند از باغ سازی ایرانی با هدف معرفی ، حفاظت و مرمت آن را برجسته نموده است

منابع:

ویکی پدیا: باغ خان شوشتر