طراحی معماری سنتی – طراحی و اجرای معماری سنتی

سفارش طراحی و اجرای معماری سنتی

Traditional architectural design

طراحی معماری سنتی آرچی لرن

طراحی معماری سنتی همانطور از اسمش پیداست ارتباط با سنت یک ناحیه و منطقه مشخص دارد. که در اینجا منظورمان طراحی معماری سنتی ایران است. ما در گروه معماری سنتی آرچی لرن با دهها سال سابقه طراحی و اجرای این سبک معماری، سعی بر آن داشته ایم که پیوندی قوی بین الگوهای معماری گذشته و نیازهای امروز برقرار کنیم. و در طراحی معماری سنتی خود با تکیه بر تجربه پیشکسوتان گروه و دانش جمعی اعضاء آرچی لرن طرح های خاص و قابل اجرا ارائه کنیم. در ادامه به بررسی اصول طراحی معماری سنتی می پردازیم.

طراحی معماری سنتی

طراحی معماری سنتی ایران ضمن بهره گیری از شرایط زیست بوم و زیست محیطی بر اساس اصول و ارزش های فرهنگی شکل گرفته است. این ارزشها ریشه در باورهای آسمانی و معنوی ایرانیان دارد. لذا می توان از این ویژگی ها به عنوان پایه و مبانی یک معماری اصولی و پایدار یاد کرد، که در عین زوال ناپذیر بودن همواره تجلیات کالبدی نو و متناسب زمان و مکان از آنها ظهور و بروز نموده است.

طراحی معماری سنتی سرشار از نکاتی است که ممکن است گاهی فقط گوشه ای از آن کشف و مورد استفاده قرار بگیرد. اصول طراحی معماری سنتی حاصل تجربیات تاریخی و طولانی است. بدین سبب برای نسل های متمادی پایدار می ماند. بزرگترین ویژگی بناهایی این چنینی دورنمایی جاویدان بوده است. همه جانبه نگری و نکته سنجی های علمی، فنی و اجرایی به لحاظ ایستای، غیر قابل انکار است. ضمن پذیرش نقاط ضعف چه به لحاظ تکنیکی، و چه مصالح و جزئیات اجرایی، باید گفت معنا و روابط نهفته در طراحی معماری سنتی ایران برای همگان ثابت شده است.

متأسفانه ساختمان هایی که بدون اتکا به لایه های پنهان معنایی، و فنون و اصول طراحی معماری سنتی ساخته شده است و تنها به حفظ ظواهر بسنده کرده اند، موجبات بیشترین بهانه جویی ها را برای کسانی فراهم می کنند که به گونه ای اغراق آمیز و متعصبانه هر نوع کارآیی ابنیه تاریخی و سنتی را به دیده تردید و انکار مینگرند. با توجه به چالشهای امروز جهان و همچنین بحران بی هویتی که گریبان گیر معماری امروز ایران شده است لزوم توجه به اندیشه ها، تفکرات و روشهای ساخت و ساز بناهای سنتی ضروری است زیرا از یک سو باعث حفظ محیط زیست و از دیگر سو باعث ایجاد آسایش فیزیکی و آرامش روحی ساکنین می شود.

ویژگی های طراحی معماری سنتی بر مبنای تعریف سنت

با توجه به ویژگی های سنت می توان نتیجه گرفت که اصول طراحی معماری سنتی عبارت است از آن گونه معماری که:

1. بار فرهنگی خاصی داشته باشد.
2. در طول زمان دست به دست شده و از نسلی به نسلی دیگر رسیده باشد.

که تنها بخش کوچکی از بناهایی که امروز در اختیار داریم و می بینیم به آینده خواهد رسید و حفظ خواهد شد و هرچه این آینده دورتر شود، بخش کوچک تری از بناها ماندگار خواهند شد. به این ترتیب، همۀ بناهایی که دست به دست شده و اکنون به ما به یادگار رسیده است، سنتی نیستند. بلکه تنها تعداد معدودی از آنها چنین ارزشی دارند، به عبارت دیگر تنها آن تعدادی که دارای معانی و ارزش های شایسته ای هستند این ویژگی را قائلند.

نقش معمار در طراحی معماری سنتی

پدید آوردن بنایی که بتوان گفت: با اصول طراحی معماری سنتی ساخته شده است، علاوه بر اینکه باید ظاهری شایسته داشته باشد. الزامست که دارای، باطن و معنایی ارزشمند هم باشد. و این امر کار هر کسی نیست و به معمار خاص و مسلط  به معماری سنتی نیاز دارد. در مورد خصوصیات این فرد و نحوه آموزش او، از قول بزرگان اینگونه می توان گفت:

معمار سنتی پیشۀ خود را مقدس می دانست، زیرا جایگاه خویش را در سلسله ای قدسی می دید که از طریق آن به «معمار جهان» متصل می شد. معماران، خداوند را معماری می دانستند که گنبد کبود و عظیم جهان را برافراشته و همه جهان را چنان زیبا و کارآمد آفریده است که هیچ سستی در آن دیده نمی شود.

پس درطراحی معماری سنتی  نیز باید به او تشبه جست، بنای خلق خدا را با خُلقی خدایی ساخت و در نظم و کارایی و زیبایی و خلل ناپذیری، از عمارت الهی تقلید کرد. بنا را باید چنان ساخت که با دستگاه معماری کائنات هماهنگ باشد و در برابر نظام طبیعت قد علم نکند، بلکه جزئی از آن به شمار آید.

در جامعه سنتی آثار معماری آثاری مصنوع و منفک از خلقت نبود؛ بلکه جزئی از آن شمرده می شد. از این رو، معمار سنتی نهایت هنر خود را در این نمی دانست که اثری متباین با طبیعت بسازد؛ بلکه در این می دانست که اثر او، هم در عمل آسیبی به طبیعت نرساند و هم در سیمای خود با طبیعت متباین نباشد. معماران سنتی از دل نظام صنفی معماری که از دل جامعه جوشیده و به صورتی طبیعی شکل گرفته، و رشد یافته بود برمی خاستند.

معمار بر اساس طرحهای فرضی دانشگاهی تعلم نمی کرد؛ بلکه  اصول لازم برای طراحی معماری سنتی را از همان ابتدا در دل زندگی واقعی و در جریان عملی حیات جامعه آموزش می دید؛ لذا بنایی که می ساخت هم با نیازهای جسمانی، روحانی و روانی مردم مناسبت بیشتری داشت و هم با نظام زیبایی شناسی آنان سازگارتر بود.

شیوه آموزش طراحی معماری سنتی

تفاوت دو شیوۀ آموزش طراحی معماری سنتی و غیر سنتی، آن قدر بارز و برجسته است که می توان آن را ملاکی برای تشخیص این سبک معماری در نظر گرفت. هر دو، گونه ای فرهنگ خود آگاه و فرهنگ ناخود آگاه دارند. فرهنگی ناخودآگاه است که آموزش و یادگیری در آن از راه تقلید و تکرار انجام می شود، ولی در فرهنگ خودآگاه این مسئله از راه آموزش رسمی و بر طبق قوانین خاص و روشنی صورت می پذیرد. طراحی معماری سنتی محصولی از سیستم آموزش ساخت وساز غیر رسمی و فرهنگ ناخودآگاه است.

روش طراحی معماری سنتی

اصول اساسی و پایه های روش طراحی معماری سنتی در سنت ها ریشه دارد. کسی که می خواهد روش طراحی سنتی را دریابد، باید بداند که در این روش صورت های معماری از یک نظام فکری که تحت سیطره و تسلط سنت هاست نشات می گیرد. در این روش، طراحی تنها در ذهن افراد طراح بنا شکل می گیرد، بقای این روش در فرهنگ از طریق انتقال دست به دست آنها صورت می گیرد. انتقال اطلاعات ذهن طراح به دیگران از طریق بیان شفاهی خود او، مشاهده اعمال او، و تکرار کارهای او به وسیله شاگردانش انجام می پذیرد.

این روش طراحی کاملاً از روش های مدرن و آکادمیک طراحی متمایز است. زیرا روش سنتی طراحی یک روش غیر مکتوب است، و طرح تنها در ذهن سازندگان آن مجسم می شود. اگر کسی می خواهد روش طراحی معماری سنتی را بفهمد، باید خویش را آماده کند تا راه انتقال سنت ها در طرح های پیچیده معماری را، در ذهن طراح پیگیری کند. معماران سنتی روشهای پیچیده و قانونمندی برای طراحی و پدید آوری فرم های فضایی داشتند که گرچه با روشهای مدرن طراحی متفاوت است هدف نهایی یکسانی را دنبال میکند.

که عبارت است از تبدیل ایده هایی به صور فضایی، بنابراین معماران سنتی هم مانند همکاران مدرن خود، افرادی متخصص و آموزش دیده اند که توانایی های خلاقانه ای در طرح و ساخت و اجرای بنا دارند و فقط روش کارشان با طراحان امروزی متفاوت است. هنرمندان در زمینه طراحی معماری سنتی تنها در حوزۀ سنت ها به کار می پردازند و از آن فراتر نمی روند. به این سبب، در مقایسه با طراحان مدرن و امروزی حوزه محدودتری در اختیار دارند ولی این محدودیت به معنای آن نیست که خلاقیت آنها از همکاران مدرنشان کمتر است.

در ضمن هنرمندان طراحی معماری سنتی روند کار طراحی خویش را در ذهن و در زمین های محدود و تعریف شده، از طریق فرهنگ جامعه خویش دنبال میکنند، و از میان امکاناتی که ساخته و پرداخته سنت هاست به گزینش و عمل می پردازند.

مبانی طراحی معماری سنتی ایران

با توجه به بررسی آثاری که از گذشتگان باقی مانده ویژگی های مانند:

• مردم مداری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خود بسندگی و درون گرایی.
• توازن و تعادل و کمال و وحدت به عنوان شاخصه های بارز معماری پایدار ایرانی در بنا نمایان است.
• مواد و مصالح همخوان با منطقه کاربری ای که پاسخگوی نیاز مردم است.
• عدم تجمل گرایی که با کاربری بنا پیوند نزدیکی دارد. که محل امن و آسایش مردمی شده است، که حریمی از ویژگی های اخلاقی آنها محرمیت در کنار همدلی بوده است.

به بیان ساده تر این امر می توان این باشد که سازندگان و آرایندگان بنا، نمادگرایی و رمز پردازی را نه به معنا و منظور پیچیدگی و غامض بودن (اثر) و خودنمایی (معمار) بلکه به معنای ساحتی معنوی دادن به هر چیز و هر شی همواره مورد نظر قرار داده و برای هر عمل و پدیده ای، اصلی آسمانی و معنوی قائل بوده اند.

مفهوم پایداری در طراحی  معماری سنتی

مفهوم پایداری در طراحی معماری سنتی این نیست که بناهایی خلق کنیم که صرفا عمر زیادی را سپری کنند. چون ممکن است یک بنا با عمر چندین صد ساله با نیازهای زمان حال هماهنگی نداشته باشد آن معماری را نمی توان پایدار نامید.

بهترین الگوی این گونه ها در طراحی معماری سنتی کشور ما یافت می شود. با پیروی از آنها می توان خانه های مورد نظر را به گونه ای ساخت که اتاق ها در طول روز آفتاب گیر و از جریان بادهای سرد در امان باشد. و روزانه دیوارها و سقف اتاق ها گرمای خورشید را در خود انبار کند و شب هنگام به داخل ساختمان پس بدهد. به همین ترتیب ساختن خانه هایی که با حداقل انرژی فسیلی شرایط آسایش انسان در فصل گرم را فراهم آورد، کار سختی نیست. الگوی این گونه خانه ها نیز در معماری سنتی ما بسیار است.

برای این کار باید خانه ها را به گونه ای بنا کرد که به نیازهای زمان حال خود پاسخگو باشد:

1.طبیعت که بستر هر گونه خلاقیت فضایی است. ارتباط با آن و چگونگی برخورد، و استفاده و حفظ و نگهداری آن، یکی از ریشه های اصلی معماری پایدار است.

2.دوم منطقه گرایی و بوم گرایی است. بنای معماری تا چه اندازه همراه بوم و اقلیم خود بوده است.

3. ارزش های بومی و منطقه ای چگونه در طراحی و خلق فضا اثر گذاشته است.

این مفهوم وابسته به اخلاق است، رویکردی که علاوه بر عدم تحمل تخریب و ضایعه بر محیط پیرامونی از توانایی های نسل های آینده در برآوردن نیازهایشان نمی کاهد.

پس با توجه به زندگی و نیازهای امروز معماری و محدودیت در زمینه منابع انرژی یک سری شاخص های کلی را می توان به عنوان اصول طراحی معماری سنتی پایدار معرفی کرد که شامل موارد ذیل است:

1.تأثیر پذیری از شرایط فرهنگی و محیطی و اقلیمی، هماهنگی و سازگاری با طبیعت و محیط زیست (حداقل آسیب به طبیعت)

2. صرفه جویی در مصرف انرژی و نگهداری

3. پاسخ درست به نیازهای عملکردی

۴.خوانایی دور از ابهام

۵. تأثیر پذیری از معماری بومی اما به صورت امروزی

.۶ استفاده درست از مصالح هم از لحاظ بصری و هم زیست محیطی

7.جلوگیری از آلودگی صوتی

جایگاه اصل زیبایی در طراحی معماری سنتی

نتیایج حاصل از طراحی معماری سنتی زیبا و دلنشین است. چون سازنده آن زیبا فکر می کند، زیبایی معماری سنتی در هنرنمایی نیست. یعنی او به عمد نخواسته است که خود را زیبا بسازد، بلکه این زیبایی از معرفت او نسبت به هستی و کیهان نشأت می گیرد. زیرا به پیروی از آنچه که  آفریده شده است، هر چه را که می سازد به نسبت درک او، از هستی و جهان متعالی است. پس رمز زیبایی معماری سنتی در نسبت معرفت به هستی نهفته است.

به همین نسبت هر کس با هر دیدگاهی با آن مواجه می شود،  ناخودآگاه به تحسین وادار می شود. ولی همه بیننده ها واقف به علت این زیبایی نیستند برای درک این معنی، عمق بصیرت نیاز است. استفاده هدفمند از رنگ، ترتیبی می آفریند که در نبودش آشفتگی در ذهن بیننده حاکم می شود، و درک رنگ ها در معماری و هنر نشان دهنده آگاهی از یک پارچگی کمی و کیفیست، یکی از منابع اصلی این یک پارچگی را باید طبیعت دانست.

می توان چنین گفت: که زیبایی در طراحی معماری سنتی عبارت است از نوعی هماهنگی و همخوانی بین اجزاء که به وحدتی منجر شود؛ براساس عدد و نسبت و نظمی خاص. در همین راستا معماران و هنرمندان ایرانی با الهام از این توصیه ها سعی در بیان زیبایی در همه هنرها به ویژه معماری و شهرسازی داشته اند. آنها با بهره گیری از عناصر تزئینی همچون انواع خوشنویسی، گچ بری و مقرنس، نقوش هندسی و گیاهی و کیفیت هایی همانند انواع ترکیب بندی ها، تناسبات و هندسه …

عناصر طبیعی همچون آب نور و گیاه، اوج مهارت و استادی خود را در خلق آثاری زیبا و چشم نواز به نمایش گذاشته اند نکته حائز اهمیت این است که، آنان هیچگاه در طراحی معماری سنتی از تزئینات، صرفا جهت زیبایی استفاده نکرده اند. همواره هر عنصر تزئینی در کنار زیبایی خود عملکردهای دیگری را نیز به همراه داشته.

نقوش هندسی در طراحی معماری سنتی

در عالم عین و هستی هندسه اساس همه ی پدیده های طبیعی را شکل می دهد. و درک چنین عالمی بدون آن محال است، روابط دقیق ریاضی و هندسی کائنات اشاره به سرشت دقیق و نظام پنهان ماورای هستی دارد. میان هنر اسلامی و ریاضیات در ساختار و بنیان روابط خیره کننده ای وجود دارد. و ارتباط شگفت انگیز میان امورعقلی و معنوی، با بیان تجسمی در معماری سنتی آشکار می گردد.

طرح ها و نقوش هندسی در طراحی معماری سنتی علاوه بر جلب توجه بیننده به سوی مرکز، که همه جا هست و هیچ جا نیست زیبایی را تداعی می کنند. این نقوش اگرچه برسطوح بیرونی نقش شده اند، اما درواقـع معرف ساختار درونی، وجود جسمانی یا مادی به مفهوم کلی این کلمه اند. این نقوش به عنوان کلیدی برای درک دستمایه ها مفید می افتد، که معمار در طراحی معماری سنتی در عین حال که ساختار عالم هستی را در برابر چشم ناظر می آورد، به آنها رجوع می کند.

جمع بندی

چالش اصلی معماری امروز قطع ارتباط میان معماری بومی و نیازهای مدرن است. ضروری است تا روش های طراحی معماری سنتی بناهای هر منطقه را به منزله نمادی از راه حل های سبز بررسی کرد. و سپس آنها را توسط پیشرفتهای تکنولوژیک عصر حاضر با مفاهیم و اندیشه های نوین کنونی تطبیق داد. هم اکنون به دلیل فراموشی سپردن هویت تاریخی ایرانی در تمامی جنبه های زندگی از جمله معماری، در شهرهای ایمن مرز و بوم معنی ایرانی را کمتر میتوان یافت.

با توجه به این موضوع،  یکی از موارد حائز اهمیت در شهرها و روستاهای این کهن بوم، محیط زیست و انرژی مصرفی در ساختمانهاست که استفاده درست از آن موجب پایداری در بنا خواهد شد. با بررسی اصول طراحی معماری سنتی میتوان دریافت که نمادهای ارزش های فرهنگی هر جامعه به ویژه جامعه ایرانی در ساخت محیط مسکونی پیرامون او تجلی یافته و این ساخت مبین هویت و ارزش های فرهنگی و باورهای هر جامعه است.

به گونه ای که معماری ایرانی همچون فرهنگ جامعه ایرانی درون پذیر و پذیرنده است و القا کننده احساس تعلق خاطر، پیوستگی ترکیب و انسجام متعادل و تناسب ابعاد کارکردهاست. مسئله اصلی معماری امروز، قطع ارتباط میان معماری سنتی و نیازهای مدرن است. استفاده از الگوی صحیح در طراحی معماری سنتی و معماری پایدار باعث ایجاد صرفه جویی در مصرف انرژی و کنترل دقیق مصرف در ساختمان می.شود.

در معماری ایرانی ارزش های پایدار فراوان است؛ ولی آموزش های معماری امروزه امکان دریافت بسیاری از آنها را سلب نموده است. اکنون زمان آن فرارسیده که به معماری ایران نه صرفا به مثابه تاریخی و باستانی بلکه در حکم آثاری نگریست که روح زنده و پایدار درون آنها می تواند الهام بخش هنرمندان معاصر باشد. در یک جمع بندی کوتاه، شاید بتوان گفت که معماری سنتی به چهار عامل زیر بستگی دارد

۱ زمان

۲ مکان

3.فرهنگ

۴. معنایی خاص

این چهار عامل ثابت نیست برای مثال، آن بنایی که امروز سنتی نیست چه بسا در چند قرن آینده حکم سنتی بیابد. شاید آن الگویی که در نواحی بوشهر به عنوان اصول  طراحی معماری سنتی شناخته می شود، در تبریز آشنا نباشد. شاید آلاچیقی که در فرهنگ مردم ترکمن سنتی است، برای مردم بلوچ مفهوم دیگری داشته باشد ممکن است معنای نظام خانواده و نوع ساماندهی سنتی خانه های عربهای خوزستانی در نزد مردم کرد و لر شکل متفاوتی داشته و به گونه ای دیگر باشد.

بنابراین این چهار عامل دایره محدود و ثابتی را که لازمه پیگیری تعریفی واحد و یکسان است ندارد. و برای روشن شدن این دایره در هر وضعیت خاصی، باید این چهار عامل را دقیقاً مشخص کرد. حال که به کمک مترادفهای اصول طراحی معماری سنتی مشخص شد که برای رسیدن به تعریفی از این معماری باید ابتدا دایره محدودی از وجوه زمانی و مکانی و فرهنگی و معنایی را روشن کرد.

بد نیست به واژۀ سنت نیز نظری بیفکنیم، تا شاید از این راه بتوانیم به معنی اصول طراحی معماری سنتی نزدیک شویم و از چگونگی و کیفیت این معماری اطلاعات بیشتری به دست آوریم. در نتیجه گیری از آنچه گذشت باید اذعان داشت که بیان تعریفی جامع و کامل برای معماری سنتی به راحتی امکان پذیر نیست. با بررسی مترادفهای رایجی که مردم برای این اصطلاح ابراز می دارند، مشخص شد که معماری سنتی از چهار بار زمان معماری ،تاریخی معماری ،قدیمی و…. مکان معماری محلی معماری بومی و … فرهنگ معماری خودی، معماری اصیل معماری با هویت و معنا (معماری با معنی، معماری با ارزش و…) برخوردار است.

از آنجا که این چهار عامل متغیرند، بیان تعریفی که در همه وضعیت ها مصداق یابد، امکان پذیر نیست. اما می توان به برخی از صفات کلیدی طراحی معماری سنتی اشاره کرد. این صفات کلیدی از جمع بندی اطلاعات حاصل از سه تأمل زیر فراهم آمده است:

۱ بررسی لغوی واژه سنت

۲ پیدا کردن سرچشمه سنت

یافتن تاریخچه پیدایش و استفاده از این واژه در جامعه با بررسی لغوی واژۀ سنت روشن شد. که سنت مقوله ای فرهنگی است که با دست به دست دادن و انتقال و استمرار همراه است. بر اساس این ویژگی صفت سنتی به چیزی اطلاق می شود که باری فرهنگی داشته باشد، بیانگر و تبلور فرهنگ جامعه باشد و آن الگوی شناخته شده و فرهنگی در طول زمان دست به دست شده و از نسلی به نسلی دیگر رسیده و ادامه یافته باشد. با این تعریف از سنت، طراحی معماری سنتی عبارت است از آن گونه معماری که در جامعه وجود داشته و در طول زمان استمرار یافته است.