bazaar architecture

بازار قدیمی در ایران (bazaar)

بازار در ایران با سابقه کهن خود در کنار اینکه ساختمان تجاری بوده است. از نقش فعال اجتماعی و مذهبی نیز برخوردار بوده. به این صورت که بازار قدیمی به صورت همزمان یک محور مهم ارتباطی، اقتصادی و فرهنگی شهر بوده و نقش و منزلت مهمی در حیات اجتماعی شهرهای ایران داشته است. بازار ایرانی (bazaar) هسته مرکزی شهر را تشکیل می داد. امروز نیز بازارها كانون مبادله کالا، تولید کالا و تجمع فعالیت های اجتماعی هستند و از نظر جایگاه، قلب شهرهای ایرانی به شمار می روند. به طور کلی، بازارها با عملکردهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و مذهبی، مظهر کاملی از بنیان های مدنی محسوب می شوند که طی قرون شکل گرفته اند.

بازار در ایران به مفهوم حقیقی اش مجموعه ای از دکان هایی است که با فضایی سرپوشیده به یکدیگر وصل می شوند و به مفهوم مجازی، گستره ای گونه گون از معانی را در برمی گیرد، از اعتبار تا قدرت، از شایستگی تا رونق، از آراستن تا زدو خورد کردن و خود جلوه دادن فضایی که در آن کالاهایی برای فروش یا تولید عرضه می شود.

در بازار قدیمی هر صنفی راسته  خاص خود را داشته که مشاغل و صنف های دیگر در آن راه نداشتند و آن بخش از بازار به نام آن صنف مشهور میشد. در محدوده بلافصل مسجد، بازار شمع فروشان، عطاران، مهر و تسبیح فروشان و بعد از آن بازار کتابفروشان، جواهر فروشان، صرافان، و چرم سازان قرار داشت. سپس بازار پارچه فروشی و بعد از آن بازار نجاران ، مسگران ، قفل سازان ، آهنگران ، قرار میگرفتند.

هر چه بازار قدیمی به سمت دروازه ی شهر نزدیک میشد تغییر عملکرد میداد و در جهت رفع نیاز روستاییان عمل میکرد. بطوری که در نهایت نعل بندان،، زین سازان، و پالان دوزان قرار داشتند. جهت جلوگیری از آلودگی محیط زیست نیز صنایعی از جمله دباغ خانه، رنگرزی، آجر پزی، سفال سازي، و سلاح خانه در فاصله کمتری از شهر قرار داشته است.

بیشتر بخوانید : بازار وکیل (بازار وکیل شیراز به فرمان شاه زند 4 ساله ساخته شد و 20 سال توسعه یافت)

تاریخچه بازار قدیمی ایرانی

تاریخچه بازار و پیشینه ی معماری ایرانی بازار و پیشینه ی سکونتگاه هایی که اقتصاد آنها بر تولید صنایع دستی و بازرگانی متکی بوده به حدود ده هزار سال پیش میرسد. بر اساس یکی از بررسی های قدیمی، یکی از سکونت گاههایی که اقتصاد آن بر کشت غلات و دامداری متکی بود و به گونه ایی از مرحله یکجا نشینی به شهر نشینی رسیده بود، سکونتگاهی در نزدیکی کرمانشاه بود که پیشینه آن به ۹۰۰۰ سال پیش میرسد.

نمونه های متعددی از سکونتگاه هایی که اقتصادشان متکی بر تولید صنایع دستی بود در نقاط گوناگون ایران یافت شده است. بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی از اوایل قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش بازارهای قدیمی همه در شهرهای قدیمی وجود داشت.

از دوره ی سلجوقیان به بعد شاهد شکوفایی بازار ایرانی در فضاهای شهری می شویم و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت کامل و توسعه روابط خارجی و گسترش مبادلات تجاری، رونق بازار قدیمی به اوج خود میرسد.

بازار قدیمی ایرانی در دوره صفویه

امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران موجب گسترش روابط بازرگانی خارجی و در نتیجه رونق تولید انواع محصولات شد. رواج داد و ستد داخلی و خارجی منجر به رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شدند. در این دوران بازار ایرانی در شهرهای بزرگ مانند اصفهان،تبریز، شیراز، مشهد، قزوین به شدت گسترش یافتند.

همچنین راسته های جدیدی در کنار راسته های قدیمی ساخته شد و تعداد کاروانسرا در کنار هر کدام از بازارها برپا گردید. شاه عباس اول در سال 1011 ه.ش، دستور ساخت میدان امام(نقش جهان) اصفهان و مسجد جامعی را در جبهه جنوبی آن داد. سپس چند راسته بازار و تعدادی کاروانسرا در جبهه شمالی و پیرامون میدان ساخته شد.

تبریز پس از اصفهان مهمترین شهر کشور در دوره صفویه محسوب میشد. طبق مدارک تاریخی در سال 1050 ه.ش، شمار کاروانسراها و خانها حدود دویست و هفتاد باب بیان شده است.

بازار قدیمی ایرانی در دوره زندیه

پس از صفویه تا حدود قرن 11 ه.ش، اقدامات مهمی در زمینه توسعه فضاهای شهری و بازار در ایران صورت نگرفت. در دوره حکومت کریم خان زند، فعالیتهای عمرانی مهمی در شیراز انجام شد. در این دوران به فرمان وی، بازار وکیل و تعدادی کاروانسرا در شیراز ساخته شد که اکنون این بازار قدیمی جزء بناهای تاریخی و ارزشمند آن دوران به شمار می آیند.

بازار قدیمی ایرانی در دوره قاجار

در دوره قاجار، تهران به عنوان پایتخت کشور به سرعت توسعه یافت. بازار قدیمی و اصلی شهر که از دوره صفویه شکل گرفته بود، در امتداد محورهای مهم شهر که به دروازه های اصلی منتهی میشد، گسترش پیدا کرد و راسته ها و کاروانسراهای متعددی ساخته و به آن افزوده گردید. در این دوره اقدامات عمرانی اندکی در برخی از شهرهای بزرگ صورت گرفت و بازارهای آنها توسعه ای معمول و متناسب با افزایش جمعیت شهر یافت.

 بازار قدیمی ایرانی در دوره پهلوی

در دوره پهلوی اول، به دلیل رواج استفاده از خیابان و مسیرهای مستقیم کالسکه رو که از اواخر دوره قاجار مورد توجه بود، استفاده از اتومبیل برای حرکت در شهر، شکل گیری روابط جدید اجتماعی و تامین امنیت، منجر به دگرگونی بافت شهری شد و در پی آن دربیشتر شهرها، الگوی شطرنجی غالب گشت.

یکی از پیامدهای تغییر ساختار شهر، شکل گیری خیابان هایی برای تردد وسایل موتوری و پیاده روهایی در دو طرف آن بود. همچنین در این دوران، فضاهای اداری جدیدی مانند بانک ها، دفاتر، موسسه های دولتی و خصوصی ساخته شدند که به دنبال آن فضاهای تجاری در قالب دکانهایی به شکل ردیفی در جداره خیابان و کنار هم قرار گرفتند.

این دکان ها در دو سوی خیابان و پیاده روهایی که از نظر حجم تردد عابران و تراکم جمعیت ساکنان موقعیت مناسبی داشتند، بنا شدند. به تدریج در برخی از خیابانهایی که از رونق تجاری و موقعیت مناسبی برخوردار بودند توسعه پیدا کردند و به موجب این امر پاساژها شکل گردید. نخستین پاساژها در خیابان لاله زار، جمهوری و اطراف میدان بهارستان تهران ایجاد گردید.

بیشتر بخوانید : بازار قزوین میراث 1000 ساله (معماری چشم نواز بازار قزوین و سرای سعدالسلطنه)

بازار قدیمی ایرانی و موقعیت و اهمیت آن در بافت شهری

در بافت شهری، مجموعه ی بازار ایرانی (شامل شبکه ارتباطی و عناصر ساختاری) ضمن اینکه دارای ارتفاع بیشتری نسبت به بافت همجوار می باشد در منطقه ی مرتفع تر قرار دارد و این مجموعه استخوان بند اصلی شهر را نشان می دهد.

هر کدام از این راسته ها به ترتیبی به کوچه ها و راه های منتهی به مراکز محله ها متصل می شدند که شیب آنها همواره به سمت خارج بازاراست، بلندی کف راسته های بازار قدیمی در شهر سبب میشود که آب قنوات پس از مشروب کردن بازار و اماکن عمومی و اجتماعی آن به محلات مسکونی جاری شود.

بلندی بازار قدیمی نسبت به سایر قسمت های شهر سبب میشود تا همواره دید اصلی به طرف مرکز شهر که محل کار و اجتماع است معطوف و از کلیه گذرگاه ها و معابر تصاویر مناظر مختلف و جالبی از مجموعه ی بازار و کنبد و و مناره های مسجد جنب آن دیده شود.

بازار ایرانی قدیمی و نقش و کارکرد اجتماعی فرهنگی

بازار مهمترین محور و شاهراه ارتباطی در شهرهای قدیمی بود و بیشترین آمد و شد شهروندان در آن صورت می گرفت. به و عبارت دیگر،  بازار مهمترین کانال ارتباطی شهر بود که نه تنها مردم کالا و سرمایه ها در آن جریان می یافتند، بلکه اطلاعات اخبار و آگهی ها نیز از طریق آن به اطلاع شهروندان می رسید.

زیرا اطلاع رسانی توسط افراد به صورت شفاهی انجام می شد و به همین دلیل بود که وقتی حکومت می خواست خبری را به گوش مردم برساند و غالبا عده ای که آنها را عموما جارچی یا منادی می خواندند. آن خبر را ابتدا در بازار قدیمی و اصلی شهر جار می زدند. یعنی با صدای بلند به اطلاع مردم می رساندند.

در عین حال، بازار در ایران مکانی است که در آن تبادل فرهنگی و مبادله ی محصولات و ارتباطات انسانی تواما انجام می شود.به تعبیری ،بازار مکانی است که اقشار و طبفات و گروه های مختلف اجتماع، قومی،  نژادی و فرهنگی در ارتباط با یکدیگر قرار و گرفته و به شکلی ناخوداگاه یکدیگر را تحت تاثیر قرار می دهند و باعث اشاعه عناصر و پدیده های فرهنگی از یک حوزه فرهنگی به حوزه های فرهنگی دیگر می شود.

شکلهای مختلف بازار قدیمی ایرانی

بازار خطی (طولی): راسته ایی است که در جهت طولی رشد کرده و خان ها در دو سوی آن جا دارند.

بازار چند محوری: شبکه ایی است گسترده از راسته های موازی یا متقاطع که مجموعه ی سراها و خان ها را در میان میگیرد . تحرک و جاذبه ی این بازار در ایران از بازارهای دیگر بیشتر است.

بازار صلیبی: مرکب از دو بازار خطی متقاطع عمود بر هم که در طول تقاطع به صورت چند محوری متراکم درآمده است.

بیشتر بخوانید : بازار تبریز (با 5500 مغازه و حجره وسیع ترین مجموعه به هم پیوسته جهان)

عناصر و فضاهای معماری بازار قدیمی در ایران

حجره (دکان)

حجره یا دکان را میتوان ساده ترین و کوچکترین، اما مهمترین عنصر و فضای بازار در ایران دانست. شماری از دکان ها یا حجره ها وقتی که به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یک راسته بازار ایرانی را به وجود می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است.

حجره های واقع در طبقه ی همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت که کالایی در آن عرضه می شد، در حالیکه حجره های واقع در طبقه ی فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفتر کار و فضای اداری یک تجارتخانه مورد بهره برداری قرار میگرفت، بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازار به عنوان کارگاه استفاده می شد.

کاروانسرا (سرا)

کاروانسرا ها را می توان مهمترین فضای معماری سنتی طراحی شده در بازار قدیمی و تقریبا همانند پاساژهای امروز دانست، یکی از عللل پیدایش کاروانسرا ها را میتوان محدود بودن طول راسته های بازار دانست، همانگونه که امروز اگر یک خیابان تجاری پررونق شود به گونه ایی که تمام دکان های واقع در امتداد آن پاسخگوی نیاز موجود به فضاهای تجاری نباشند، به تدریج پاساژهایی در پشت دکان ها ساخته میشود و تنها ورودی آنها را خیابان ها قرار میدهند.

به این ترتیب به ظرفیت فضاهای تجاری یک خیابان افزوده میشود. در گذشته هم اگر بازار قدیمی و اصلی یک شهر توسعه می یافت، این توسعه هم در جهت امتداد طول و محور راسته اصلی بازار صورت میگرفت و هم تعدادی کاروانسرا در پشت راسته ی اصلی و گاه در کنار راسته های فرعی ساخته میشد.

تیم و تیمچه

تیم و تیمچه نیز عملکردی مانند سرا در بازار ایران دارند و از خصوصیات مشابهی با سرا برخوردار هستند، در لغت نامه دهخدا آورده شده (تیم) کاروانسرای بزرگ را گویند، چه تیمچه کاروانسرای کوچک است.

فرق کلی سرا با تیم و تیمچه در این است که سرا غالبا فاقد طاق است ولی تیم و تیمچه دارای یک یا چند طاق مرتفع بر رو حیاط مرکزی هستند به دلیل اینکه این طاق ها از زیر دیده میشوند و نمای بیرونی آنها از حیث زیبایی چندان اهمیتی ندارد. شکیل ترین و قشنگترین، کاربندی ها و یزدی بندی در زیر طاق های تیم ها و تیمچه ها ساخته میشده است.

 قیصریه

واژه قیصریه از کلمه ی لاتینی کایسارتا به معنی بازار شاهی مشتق شده است. در بعضی از منابع اشاره شده که قیصریه یا کلمه قیصر یا سزار مربوط بوده است. در بازار ایران به فضایی قیصر گفته میشود که از لحاظ خصوصیات معماری به یک راسته فرعی، دالان یا تیمچه و در موارد معدودی به یک سرا شبیه بود، اما از لحاظ کارکردی غالبا به عرضه ی کالاهای لوکس و گران بها و به ویژه برخی از انواع منسوجات عالی اختصاص داشت. به همین سبب فضای قیصریه ها به هر شکل که بوده یک یا چند در ورودی داشت که هنگام شب آنرا میبستند.در اصفهان نمونه هایی از این قیصریه ها وجود داشته است.

بیشتر بخوانید : بازار کاشان (اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران به شماره 1284)

مصالح و تزئینات معماری در بازار قدیمی ایرانی

مصالح

در راسته اصلی بازار قدیمی معمولا از بهترین مصالح استفاده میشود. سنگفرش کف، دیوار های آجری و تزئینات طاق و دیوار ها و همچنین درها و پنجره های چوبی از بهترین اجزا طراحی و ساخته می شود، مصالح رایج عمدتا آجر مرغوب و ملات آهک و گچ بود . از سنگ نیز برای زیر سازی دیوارها، ازاره ها و پله ها استفاده میگردید.

انواع آجر در ساخت دیوارهای بازار در ایران، ستون ها، طاق ها، تویزه ها و در پوشش نهایی سقف کاربرد گسترده ایی داشته است. در بعضی موارد نیز از خشت برای دیوارهای پر کننده و یا جدا کردن فضاهای مختلف استفاده میشده است و آجر کاری های زیبا همراه با با کاشی سنتی و گچ بری زینت بخش نهایی بوده است.

تزئینات

در معماری ایران زیبایی چیزی نیست جز توازن و تعادل اعضای متناسب بنا و به کار رفتن تزئیناتی که از پنا مایه می گیرد و به شکل منطقی عرضه می شود، به عبارت دیگر نه بنایی که با تزئین تحمیلی آمیخته باشد، بنایی در خور تحسین است که ارتفاع و تناسباتش خوشایند گردد و خطوط اصلی و سطوحش تزئینی درخور را دارا باشد.

در پوشش سقف چارسو ها و تیمچه ها، در بازار قدیمی هر شهر ارتفاع بنا را روی پیمون یا مدول تنظیم مینمودند. در این نوع بنا های عمومی و وسیع که ارتفاع به اجبار بالا میرود، در برخی موارد سقف متناسب با دیگری هماهنگ با دیواراجرا میشود که کاربندی ها و مقرنس ها از بهترین انواع آن است. به سبب تنوع پوشش در فضاهای عمومی بازار به کادر بندی توجه و از آن استفاده میشود.

کیفیت ویژگی های نظام کالبد معماری بازار قدیمی در ایران

۱. بازار ایرانی برگرد سه عنصر کانونی «ارگ، مسجد جامع و راسته اصلی شهر» مستقر می گردد و در ارتباط با شهر به صورت درونگرا و فاقد نشانه کالبدی برجسته در سطح شهر می باشد.

۲. امتداد و پیوند فضای شهری با بازار در ایران منجر به پویایی و زنده بودن فضای بازار گشته است.

3. با وجود اینکه در برخی بازار قدیمی فرم هندسی به صورت ارگانیک و طراحی نشده هست ولی اصول شکل گیری بازار ایرانی بر اساس نظام تمرکز کاربری های متنوع در جوار فضاهای اصلی و نقاط عطف شهری بوده است و بازار قدیمی از نظمی قوی در عین بی نظمی برخوردار بوده است.
4. ساختار بازار در ایران منجر به شکل گیری مفهوم شباهت و تفاوت با شکل دادن فعالیت های اجتماعی مشابه و درون گرا در راسته ها و فضاهای متفاوت مانند تیمچه ، کاروانسرا و سراها شده است.
5. احساس محصوریت و توجه به خلوت در عین ازدحام جمعیت در فضای بازار قدیمی ایرانی منتج از کیفیت نظام كالبدی در بازار است.

۶. تناسب ابعاد زمین ها با کارکرد آنها یعنی زیربنای فضاهای تجاری در بازارها قدیمی متناسب با نقش و کارکردشان و بعضاً منزلت اقتصادی آنها تعیین می شود، حتی تعداد طبقات نیز تابع همین اصل است.

7.تنظیم دما در بازار ایرانی به صورت طبیعی توسط معماری بنا صورت می گیرد، به طوری که در زمستانها هوا گرم و در تابستانها هوا سرد ومعتدل هست.

8. بازار قدیمی دارای پویائی فضائی، اقتصادی و اجتماعی در عین رعایت ملاحظات پایداری اجتماعی است.

9.بازار قدیمی ایرانی مهم ترین عناصر شکل دهنده شهر چه در فضای اجتماعی و فرهنگی و چه در فضای مذهبی بود و درنتیجه خواست ها و اهداف آن نیز بر چهره و اندام کالبدی شهر واقعیت می بخشد.

10. باوجود تنوع کاربری های بازار قدیمی فضایی پیوسته و یکپارچه در بازار ایرانی وجود دارد. این پیوستگی بین بازار و شهر نیز وجود دارد به طوری که می توان گفت شهر بدون بازار مانند تنی بدون قلب است.

هر واحد در بازار سنتی از جهات مختلف به واحدهای بعدی متصل و چسبیده بوده و در مجموع بافتی منسجم در درون و در اتصال به بدنه شهری از خود نشان می دهد.

این ترکیب به گونه ای متعادل صورت گرفته است و توزیع فضایی فعالیت ها در ترکیبی منسجم و متراکم در کنار یکدیگر و متصل به هم ی استقرار یافته اند؛ بدین ترتیب اجزایی چون مسجد، مدرسه، تکیه، حمام در درون بافت بازار ایرانی در ترکیبی وحدت بخش بدون تضاد و تعارض شکل می گیرد.

۱۱. از خصیصه های بازار قدیمی در ایران سرپوشیده بودن آنهاست. درجه نوع پوشیدگی بازار و تأسیسات وابسته و اندام با حجم دادوستد و رونق بازار در ارتباط باهم میباشند.

12. بازار بنیادی اقتصادی و نهادی اجتماعی وفرهنگی است؛ بازار با جاذبه فوق العاده مکانی بوده که زندگی انسان از تولید تا پخش و توزیع و مصرف ، از دادوستد و مذهب در زیر سقف آن مطرح است.

۱۳. بازار قدیمی به صورتی در چهارچوب فضایی شهر شکل می گیرد که بتواند بهترین حفاظت را از ارزش های معنوی نهفته در خود و از کالاهای خود فراهم کند. بازارها رشته های فضایی نسبت منظمی هستند که در حجم های ردیف دوم و سوم خود نیازهای خصوصی تر و مراجعات محدودتری را جوابگویی می کند.

14. حاکمیت وزن و ریتم، وحدت و تنوع و مظاهر زیبایی شناسانه بدان هویتی خاص و منحصربه فردمی بخشد.

۱۵. بازار قدیمی در ایران خود در مقیاس کلان به عنوان یک عنصر بينابين مطرح است و یک عنصر تأثیرگذار در نحوه سازمان دهی شهرهای ایرانی به خصوص در مرکز شهرها هست.

بازار ایرانی در مقیاس کلان در حکم یک گذر شهری است که عامل ارتباط بسیاری از عناصر شهری مانند میدانهای شهری و مسجد جامع و مراکز محله هست .

از سوی دیگر در مقیاس میانی فضاهای بینابین موجود در درون بازار قدیمی را نیز می توان به صورت جزئی تر تفکیک و نحوه ارتباط آن ها را با یکدیگر بررسی نمود. این عناصر در بازار قدیمی عبارت اند از: جلوخان، راسته های اصلی و فرعی، دالان، چهارسوق، حیاط کاروانسراها، فضای میانی تیمچه ها، ایوان ها و میدانچه ها.

16.حرکت یکی از مفاهیم اصلی در معماری بازار ایرانی است که معماران به شکل فیزیکی و معنایی با القای حس حرکت در فضا آن را ایجاد کرده اند؛ عواملی مانند ريتم، سلسله مراتب، محور، توجه به مفهوم گذر زمان، سبکی، طمانینه و محرمیت، هندسه، شفافیت، محور و اختلاف سطح در محیط بازار از عوامل موثر بر القای حس حرکت می باشد.

بیشتر بخوانید : بازار اراک (بازار تاریخی اراک از 1250 شمسی تا به امروز)

تقسیم بندی بازار قدیمی در  ایران از منظر عوامل اقلیمی در ایران

معماری هم ساز با اقلیم بازار ایرانی منجر به تنوع شکلی در کالبد و ساختار این بنا ها شده است که به ویژه در تفاوت در اختلاف ارتفاع سقف (سقف های کوتاه در مناطق سرد کوهستانی و سقف های بلند در مناطق گرم و خشک) یا در شکل سقف ها که به صورت گنبدی و قوسی شکل (در مناطق گرم خشک و مناطق سرد کوهستانی)، مسطح (در مناطق گرم مرطوب) و سقف شیب دار (در مناطق معتدل مرطوب) یا حتی در بعضی موارد فاقد سقف به چشم می خورند.

به همین ترتیب می توان  نشانه های بسیاری از تاثیر عوامل محیطی بر ساختار و کالبد روستا ذکر نمود.به طور کلی از از لحاظ کالبدی، در اقلیم های مختلف، تفاوت هایی میان بازار قدیمی در شهر های مختلف وجود دارد. و می توان گفت که ساختار بازار قدیمی از عوامل اقلیمی و مصالح بومی متاثر شده است.که در ادامه تاثیرات کالبدی آن در 4 اقلیم اصلی بررسی می شود.

بررسی ویژگی های معماری بازار قدیمی در اقلیم گرم و خشک (نواحی حاشیه کویر)

در این اقلیم نیز مانند نواحی کوهستانی و مرتفع، اکثر راسته های بازار ایرانی قدیمی، دارای طاق با مصالح بنایی هستند. منتها در اینجا به دلیل آن که از لحاظ زیست اقلیمی، گرمای هوا و تابش آفتاب، بیش از سرمای زمستان مشکل آفرین است. لذا طاق ها بلندتر، عرض راسته ها بیشتر و منفذهای بالای طاق ها بزرگ تر هستند.

علاوه بر منفذ های بام مشاهده می شود که در بعضی از بازار ها، مخصوصا در نواحی جنوبی مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازشو هایی در زیر طاق قرار دارند، که به تامین نور و تهویه و کاهش حرارت در راسته ها کمک می کند.

در این منطقه طاق بازار ایرانی  مانع از تابش گرم آفتاب در تابستان می شود. و در زمستان به تعادل دمای بازار کمک می کند و مانند یک خازن حرارتی در طی شبانه روز، دمای هوا و شرایط زیستی را متعادل می نماید. همچنین از ورود گرد و غبار و باد های کویری به داخل بازار جلوگیری می کند.

.در سنوات اخیر این طاق ها مانع از اصوات مزاحم مانند صدای ترافیک شهری و کارگاه های صنعتی نیز تا حدود زیادی شده اند. معمولا در قسمت هایی که راسته بازار ایرانی به مکان به خصوصی می رسد مانند ورودی سرا ها، تیم ها، تیمچه ها، مساجد، مدارس، حمام ها، و یا در چهارسوق ها و ورودی های بازار، عرض و ارتفاع راسته قدری بیشتر می شود.

برای پوشاندن طاق در این قسمت ها اغلب گنبدی مرتفع احداث می کنند. و زیر گنبد را با مقرنس و کاربندی های موزون و خوش ساخت کند و دهانه حجره ها به اندازه طول آزاد بین دو پایه طاق راسته پوشانند. این مطلب در مورد اقلیم سرد نیز صدق میکند که از سه الی چهار متر تجاوز نمی کند. در این مناطق و همچنین در اقلیم سرد، بعضی از حجره ها دارای زیر زمین هستند که به جهت انبار کالا از آن ها استفاده می شود .

ارتفاع طاق راسته ها به اهمیت تجاری و اقتصادی هر راسته نیز بستگی دارد. چنان که در راسته های مهم مانند قیصریه ها و یا قسمت هایی که کالا های گران قیمت به فروش می رسد، ارتفاع طاق راسته ها بیشتر از سایر قسمت هاست. در این مورد می توان از بازارچه شاهی ( بازارچه بلند ) مربوط به دوره صفویه در اصفهان که محل فروش طلاجات است و بسیاری از قیصریه ها و راسته هایی که پادشاه و یا اشخاص مهم در شهر های مختلف احداث کرده اند نام برد.نمونه این بازار ها را می توان در شهر های اصفهان یزد، کرمان و … مشاهده نمود.

ویژگی های معماری بازار قدیمی در اقلیم سرد و کوهستانی (نواحی کوهستانی و مرتفع)

سرما و بوران از عوامل مهم و تعیین کننده در شکل ساختمان های این مناطق، خصوصا در نواحی شمال و شمال غرب کشور است  لذاراسته های بازار در ایراندرشهرهای نسبتا بزرگ در این نواحی عموما طاق آجری دارند. ولی در این جا عرض راسته ها و ارتفاع کف تا زیر طاق آن ها کمتر از بازار های مشابه در نواحی گرم و خشک است.

وجود طاق مانع از تبادل حرارتی بیش از حد بین داخل و خارج راسته ها می شود و ابعاد نسبتا کوچک عرض و ارتفاع راسته ها باعث می شود که درجه حرارت در راسته ها در حد آسایش و قابل قبول برای انسان باشد. حرارات ناشی از فعالیت مردم و چراغ های داخل بازار و بخاری های داخل حجره ها به جهت تامین دمای مطلوب در زمستان های سرد این نواحی کفایت می کند؛

به نحوی که حجره داران در این فصل نیز مانند سایر فصول می توانند ورودی حجره ها را در مقابل مشتریان باز بگذارند. و در کل محوطه بازار ایرانی در این مناطق، خریدار و فروشنده با پوشش معمول زمستانی بدون احساس ناراحتی به تبادل کالا و سایر فعالیت های مرتبط با بازار بپردازند، و برای تامین نور و تهویه در راسته ها، معمولا منفذ های نسبتا کوچکی در بالای طاق ها قرار دارند.

اگر چه این منفذ ها باعث خارج شدن هوای گرم از محوطه بازار می شوند، ولی به دلیل جرم حرارتی بسیار زیاد راسته های بازار قدیمی  که تماما با مصالح بنایی اجرا شده اند و همچنین به دلیل آن که دیوارها باربر هستند و ضخامت آن ها به لحاظ وزن سنگین طاق ها نسبتا زیاد است، لذا منفذ های بالای طاق در مختل نموده دمای متعادل بازار تاثیر زیادی ندارند. همچنین روشنایی طبیعی از بالای طاق ها علاوه بر تامین نور، یک هماهنگی مناسب در کل فضای راسته ها ایجاد می کند.نمونه این بازار ها را می توان در شهر های همدان ، زنجان ، تبریز و … مشاهده نمود.

بیشتر بخوانید : بازار کرمانشاه (بازار کرمانشاه قدیمی با 150 سال قدمت از طولانی ترین بازارهای سرپوشیده خاورمیانه)

ویژگی های معماری بازار قدیمی در اقلیم معتدل و مرطوب (کرانه جنوبی دریای خزر)

در کرانه دریای خزر به لحاظ رطوبت و بارندگی بسیار زیاد، راسته ها بازار غالبا طاق ندارند و فقط بام شیب دار حجره ها از دو طرف تا حدودی فضای بازار را می پوشانند. و در هنگام بارندگی مانع از ریزش باران بر روی سر عابرین می شود. همچنین کف راسته های بازار معمولا از دو طرف قدری به سمت وسط راسته شیب دارند.

تا آب باران به مجرای باریکی که از وسط راسته می گذرد هدایت و نهایتا به نهر و یا رودخانه ریخته شود. بعلاوه اگر راسته ها طاق داشته باشند، جریان طبیعی باد در سطح شهر نخواهد توانست هوای مرطوب و سنگین در فضای بازار را جا به جا کند. در زمان های قدیم، بام های شیب دار حجره های بازار قدیمی مانند سایر ساختمان ها با الیاف گیاهی مثل گالی و یا ساقه برنج پوشانده می شد، ولی بعد از ورود سفال به ایران برای پوشش بام بازار از مصالح جدید و با دوام استفاده گردید.

در سنوات اخیر بام اکثر حجره ها با سفال یا شیروانی و یا هر دو پوشیده شده است . دیوار ها نیز مانند سایر ابنیه سنتی ساخته  شدند. و به جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت به کف حجره ها معمولا یک کرسی چینی بلند و گربه رو و یا سنگ چین در زیر حجره ها وجود داشته است. این گونه بازار ها، مانند سایر ساختمان ها در این کناره فاقد زیر زمین هستنداز جمله بازار های معروف در این منطقه می توان از بازار قدیمی رشت ، لاهیجان ، لنگرود ، تنکابن ، بابل ، ساری و مي گرگان نام برد.

ویژگی های معماری بازار قدیمی در اقلیم گرم و مرطوب (کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان)

در این کرانه گرم و مرطوب، فراهم نمودن زمینه آسایش در بازار، مستلزم ممانعت از تابش مستقیم آفتاب گرم و سوزان و همچنین تسهیل جریان هوا در بازار است. لذا مشاهده می شود  که راسته های بازار ایرانی در کرانه های جنوبی کشور دارای سایبانی مرتفع هستند و با تمهیدات مختلفی سعی شده است که حراکثر جریان هوا برای تهویه و جا به جایی هوای مرطوب و سنگین استفاده شود.

راسته های بازار قدیمی نیز در این مناطق به گونه ای طراحی شده که امکان جریان باد را در درون خویش فراهم آورند و اغلب عمود بر ساحل دریا قرار گرفته اند. سایبان بالای راسته های بازار معمولا از حصیر یا پارچه است . در بعضی از بازار ها مانند بازار قدیمی بوشهر، بندر لنگه و خرمشهر از سایبان هایی مانند تیر چوبی و مصالح بنایی استفاده شده است.

سایبان های حصیری در عین ایجاد سایه , مانعی در جهت تهویه و جا به جایی هوا در راسته های بازار نیستند . در راسته هایی که سقف آن با مصالح با دوام تر پوشانده شده است، یک بازشوی سراسری بین طاق راسته و بام حجره ها وجود دارد و جا به جایی عمودی هوا به صورت طبیعی صورت می گیرد. بعلاوه طول راسته های بازار قدیمی در این منطقه نیز مانند کرانه دریای خزر مانند سایر مناطق کشور کوتاه است. بازار ایرانی این محدوده نیز زیر زمین ندارند. نمونه این بازار ها را می توان در شهر هایی چون بوشهر ، بندر عباس ، بندر لنگه ، خرمشهر ، بستک  مشاهده نمود

نتیجه گیری بازار قدیمی

بازار قدیمی با ریشه چند هزار ساله دارای جایگاه ویژه ای در معماری ایرانی می باشند .توجه به نیازهای انسانی که در این معماری دیده میشود خود موجب برقراری ارتباط و افزایش روابط اجتماعی میان مردمان آن شهر میشود.در واقع میتوان گفت بازار در ایران هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ فرهنگی، اجتماعی ، سیاسی و دینی مکانی تاثیر گذار در هر شهر محسوب می شود.

امروزه بازار ایرانی عنصری زنده و معرف تاریخ فرهنگ برآمده از معنای خاصی است که با اندوخته ذهنی انسان ایرانی بیشترین قرابت را دارد و مهم ترین عنصر کالبدی باارزش تاریخی برای شهروند ایرانی و گردشگران و شناخته می شود. این تطابق عینیت فضایی با ارزش های تاریخی و فرهنگی به نوعی به احساس این همانی و هویت مکانی منجر می شود.

حس مکان و خاطرات جمعی همه برآمده از این ارزش ها هستند که نشان از تعلق خاطر افراد به این عنصر کالبدی دارند. به علاوه بازار قدیمی، با نقش اجتماعی و اقتصادی، هنوز زنده ترین عنصر تاریخی کالبدی جاری در شهر است که بستری از رفتارها و فعالیت اجتماعی و فرهنگی را در خود مأوا می دهد.

همچنین، بازار قدیم در هر شهر با وجود ارزشهای کارکردی، زمینه ای (تاریخی ، فرهنگی ، و معماری)، یکی از پررونق ترین مکان های جذب گردشگر شهری (داخلی خارجی) است که خود می تواند یکی از منابع اقتصادی در نوشته برای بازآفرینی فرهنگی شهرهای تاریخی باشد.

گروه معماری آرچی لرن با تولید کاشی سنتی در انواع مختلف سعی در احیاء معماری اصیل ایرانی دارد. و سابقه چند سال اخیر نشان از این مهم دارد.

“با ما در باغی از هنر و معماری نفس بکشید”

منابع:

Role of bazaars as a unifying factor in traditional cities of Iran

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان