بازار وکیل شیراز یکی از مشهورترین بازارهاي سنتي و تاريخي ايران است.
این بازار که به فرمان کریم خان زند ساخته شده است اکنون درمرکز شهر شیراز قرار گرفته است تمام کارهاي بازرگانی خرید و فروش کالاهاي داخلي و خارجي و مبادلات پاياپاي صدور یا دریافت حواله و صرافي ها همگي درحجره هاي اين بازار انجام میگرفته است در واقع بازار وکیل مانند قلب شهر شیراز بوده است.
تاریخچه بازار وکیل
بازار وکیل شیراز بخشی از مجموعه ی وسیعی بوده است که با انتخاب شیراز به پایتختی، به فرمان کریم خان زند میان سالهای ۱۱۸۳- ۱۱۸۷ در محوطه ی وسیعی میان ارگ و اندرونی، با همکاری گروهی از معماران، صنعت گران، و استادکاران معروف آن روزگار ساخته شده است اما حدود ۲۰ سال تکمیل و توسعه یافت.
گفته اند کریم خان با مشاهده بازار قیصریه لار دستور ساختن این بازار را داده است. در وصفی دلپذیر از میدان شاه و بازارهای آن ، این بازار را مایه ی آبروی شهر شیراز، و آن را فعال ترین بازار ایران و بهترین معرف بازارهای شرقی و ایرانی خوانده است.
راسته ی سراجان را زیباترین بخش بازار دانسته اند. احتمالاً در محل کنونی بازار وکیل ساختمان هایی وجود داشته که قدمت آنها به زمان صفویه می رسیده است. درسال ۱۳۱۵ ش، با امتداد یافتن خیابان زند، که از محورهای اصلی شهر شیراز است، هشت طاق از این بازار و بخش هایی از کاروان سراهای قوامی و روغنی، که سد راه خیابان بود، ویران و بدین سان بخشی از شمال این بازار از بقیهی آن جدا شد و در سوی دیگر خیابان قرار گرفت.
معماری بازار وکیل شیراز
- شکل کلی بازار وکیل شیراز دو رشته شمالی جنوبی و شرقی غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع می کنند در تقاطع این دورشته چهارسوق قرار گرفته است.
- شکل بازار، چلیپایی و مرکب از چهار راسته است
- تعداد ورودی های بازار وکیل ۹ ورودی فرعی و اصلی است.
- ضلع شمالي جنوبي بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبي سراي مشيرادامه میابد.
- رابطه مسیر ارتباطی با فضاهای کاربردی به وسیله غلام گردش با مغازه هایی است که در دو سوی آن حلقه ارتباطی را پیرامون فضای مرکزی به وجود می آورند.
- این بنا از نظرمعماري داراي سه فضاي عبور و مرور به عنوان فضايي براي گذر مشتریان حریم مغازه با ارتفاع تقريبي ٢ پله بالاتر از سطح زمین فضاي مغازه است.
- بازار وکیل داراي پنج در بزرگ است که در چهار سوي آن قرار گرفته است.
- در دو طرف بازار ۴۱ جفت مغازه وجود دارد که در جلو هر يك سكويي راسته هر از قطعات سنگي بزرگ که بر روي آن ترنج هاي برجسته حجاري شده است.
- درشمال شرقي اين راسته جهت رفاه حال چند کاروانسراي قديمي به نام هاي روغني گمرك و احمدي در ساخته شده است که در ورودي آنها در درون بازار است هر يك از این کاروانسراها داراي چندين حجره روغنی مي باشند.
- جنس دیوارها در بازار وکیل شیراز کاهگلی بوده است که موجب پدید آمدن آسايش حرارتي براي ساکنان شده است، رنگ کاهگل روشن باعث بازگشت تابش آفتاب مي شود البته تغييراتي در طي زمان در نوع مصالح ایجاد شده که امروز آجر گچ و آهك نيز در بازار به کار رفته است.
- مصالح دیگر به کار رفته در ساخت بازار آجر، گچ، آهک، ساروج، سنگ می باشد.
- تزیینات این بازار تاریخی کاشی کاری، منبت کاری و مشبک کاری با چوب ساج، سنگ کاری بوده است.
- سقف راسته های بازار وکیل شیراز با ردیفی از طاقهای گنبدی آجری، تویزه ها، کاربندیهای ساده و آجرکاری های جناغی ساخته شده که منظری بسیار زیبا به فضای بازار بخشیده است.
- برای تهویه بازار از پنجره ها و حفره های عرقچین، مشبک ها یا روزنه ای تعبیه شده در گنبدها، یا از پنجره های جاسازی شده بر پایه ی سقف ها، بر فراز هر حجره استفاده شده است.
- برای روشنایی و بهره مندی از نور طبیعی در بازار وکیل از حفره های به وجود آمده در جداره ها و مشبک ها استفاده کرده اند.
- شکل بازشوها و پنجره های بازار وکیل شیراز مستطیلی با فرم قوسی شکل در بالا بوده است.
- بازار وکیل داراي سه فضاي عبور و مرور ( فضايي براي گذر مشتریان )،حریم مغازه، فضاي مغازه (محل فروش) گذشته بازار وكيل شیراز تشكيلاتي که بازرگانان مي توانستند با اطمینان کامل کالاهاي خود را درآن به امانت بسپارند و درموقع لازم از آن استفاده نمایند.
- در زیر چهار سوق حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرايي که از زیر بازار ترکش دوزها مـي گذشته تامين مي شده این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است.
- بازار وکیل شیراز براي مصونیت از رطوبت مغازه ها را در حدود يك متر فراتر از سطح زمین ساخته شده اند.
- مغازه ها اغلب داراي پستو بوده و در دو طبقه طراحي شده اند.
- پهنای راسته های بازار وکیل از پهنای سایر بازارهای ایران بیشتر است.
- کف این بازار که در گذشته، نزدیک به یک متر پایین تر از سطح کنونی بوده، با سنگ لوح خاکستری مفروش بود.
ساختار کلی بازار وکیل
شاخه اصلی بازار وکیل شیراز ، مرکب از دو راسته شمالی و جنوبی، نزدیک به پانصد متر بوده است. راسته های اصلی بازار به شرح زیر است.
- راسته شمالی تا چهارسو با ۴۸ طاق به نام بازار کلاهدوزان
- راسته جنوبی با چهل طاق به بازار بزازان
- راسته ی شرقی با نوزده طاق به بازار علاقه بندان
- راسته ی غربی با یازده طاق به بازار ترکش دوزان
- در غرب راسته جنوبی، حدود اواسط بازار وکیل شیراز، بازار دیگری به نام بازار شمشیرگران که در گذشته محل ساخت شمشیر بوده یا یازده طاق وجود دارد که انتهای آن به راستهی بزرگ شمالی جنوبی متصل می شود و دهانه ورودی آن مقابل سردر مسجد وکیل واقع است و این مسجد را به سراسر بازار پیوند می دهد .
- بازار وکیل، پنج کاروان سرای به نسبت وسیع و پیوسته به راسته ها دارد که انبارها و حجره های بازرگانان و کارگاههای و صنعت گران در آنها قرار گرفته است.
- چهار کاروان سرا در راسته شمالی بازار وکیل واقع است که سه تای آنها یعنی، کاروان سراهای روغنی، احمدی، و گمرک خانه در سمت شرق و هم زمان با بازار بنا شده اند و چهارمی به نام کاروان سرای قوامی در سمت غرب واقع است. پنجمین آنها موسوم به کاروان سرای فیل در شمال بازار شمشیرگران جای دارد که مجتمعی از حجره های تجاری است.
دهانه ی اصلی کاروان سرای روغنی با مقرنس کاریهای زیبا زینت یافته و ازاره و دالان ورودی با سنگ های سرخ فام پوشش شده است.
سخن آخر
بازار وکیل متشکل از عناصری است که دارای بافت ترکیبی با محور اصلی است. قرارگیری هر یک از این عناصر در محدوده ی بازار، مسیری فرعی در محور طولی بازار شکل می دهد که حریم های خصوصی برای قشری از فعالیتهای بازار ایجاد می کند.
هر سرا در بازار وکیل شیراز دارای خصوصیتی خاص و فعالیتی مخصوص به خود است که تأثیر متقابلی بر راسته بازار دارد همچنین این تأثیر شامل ایجاد گشایش فضایی در راسته بازار برای پخشایش جمعیت و کنترل عوامل فیزیکی بازار از قبیل نور، تهویه می شود.
سیر بازار وکیل باعث می گردد که مخاطب در محور طولی ، زاویه ی دید طولانی از فضای داخل بازار داشته باشد . این یکنواختی، در محور دید با تقسیات عرضی فضاء کیفیت را در سکانسهای متفاوت به تصویر می کشد.
از آنجایی که محور طولی به محورهای عرضی ریتمیک تقسیم می شود و هر محور به حجره ای ختم می گردد، موجب حرکت فیزیکی دوگانه در کالبد بازار می گردد. مخاطب گاه به صورت طولی و گاه به صورت عرضی مسیر را طی می کند. این حرکت دوگانه باعث ایجاد پرسپکتیوهای متفاوت از بدنه ی فضا در ذهن می شود. همچنین حرکت گاه می تواند بصری باشد. تصویر بصری فضا باعث حرکت فیزیکی می ی شود . تصویر بصری از طریق چشم در فضا و درک فضا صورت می پذیرد.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه