بازار کرمانشاه با بیش از 150 سال قدمت از تاریخی ترین بازارهای ایران به شمار می رود. چنین به نظر می رسـد که جایگاه ارتباطی و تجاری کرمانشاه پیشینه ای دیرینه دارد.این بازار به شکل محسوسی متأثر از موقعیت ارتباطی شهر در پیوند با سـرزمین تاریخی مجاور شـکل گرفته است.
تاریخچه بازار کرمانشاه قدیمی
سابقه این بازار به دوره افشاریه بازمی گردد؛ زمانی که شهر کرمانشاه از کناره رودخانه قره سـو به دامنه تپه ای در محله فیض آباد کنونی نقل مکان کرد و نخستین هسته بازار کنونی شهر در این نقطه شکل گرفت.
در دوره زندیه با افزایش جمعیت دو روستای فیض آباد و برزه دماغ و پیوستن آنها به یکدیگر، بازاری تجـاری در داخل بافت آنها شـکل گرفت که از محله فیض آباد آغاز می شـد و تا سربازخانه شهر ادامه می یافت و از آن به عنوان « تاریکه بازار » یاد می شـد.
اما ساخت بازار کرمانشاه از اوایل دوره قاجاریه درسـال ۱۲۲۱ (هـ .ق) آغاز شد که در کنار رودخانه آبشـوران از دروازه پل سید جمعه شروع و به دروازه چقاسرخ ختم می شـد.
در مراحل بعد با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق و مرکزیت بخشیدن به آن، و همچنیـن قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه، بازار آن نیز رونق بیش تری یافت و رشـد آن در جهت طولی رو به تکامل نهاد.
بازار کرمانشاه در اوج شکوه خود، در اواخر دوره قاجار، شامل چندراسته و میدان و سایر عناصر اصلی بود که با هم ساختاری منسجم و پویا را پدید آورده بودند. میدان اصلی شهر به عنوان مرکزیت اقتصـادی، اجتماعی و سیاسی بازار، به سـیـزه میـدان و میدان توپخانه مشـهور بود و در اطراف آن قصر حکومتی، ساختمان های اداری مانند تلگراف خانـه و گمرک، عناصر تجاری مانند مغازه ها و سایر عناصر مذهبی ، اجتماعی و فرهنگی مانند مسجد جامع شهر، نقاره خانه، قهوه خانه ها و غیره قرار داشتند.
معماری بازار کرمانشاه
- بازاری خطی است که در جهت طولی رشد کرده است و فضاهای عمومی را در دو سوی خود جا داده است.
- کلیه فضاهای بازار کرمانشاه با هم مرتبط بوده اند و در دو طرف راهرو های خطی معماری این بازار را شکل داده اند
- شکل گیری این راهروها باعث این شده است که علاوه بر حفظ ارتباط فضاهای اصلی و فرعی با یکدیگر مسیر طولی بازار نیز حفظ شده است
- ریتم حرکت شکل گنبدی و منحنی در سقف بازار به واسطه نوگیرهای دایره ای شکل از نقاط نظم معماری بازار کاشان به شمار می رود
- وجود کاروانسراهایی در خارج از رسته اصلی که موجب ایجاد همجواری فعالیت های سازگار در دادو ستد بازار شده است از انسجام و یکپارچگی اقتصادی بازار خبر می دهد.
عناصر و فضاهای بازار کرمانشاه
- راسته بازار های معروف مجموعه عبارتند از:
بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنکدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازارحوری آباد، بازار کلوچه پزها، بازارحلبی سازها، بازارصحاف ها، بازارمسگرها، بازار توپخانه و …
- حجره های واقع در بازار کرمانشاه در طبقه همکف نقش یک دکان را داشتند که در آنها کالا عرضه می شد. در حالی که حجره های طبقه فوقانی بیشتر به عنوان دفتر کار یا فضای اداری تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت و در زیر حجره هایی که از سطح معبر بالاتر بودند انبار می ساختند.
- قیصریه عمادالدوله که در راسته بازار صندوق سازها قرار داشت محل کار صنعتگران و پیشه وران کارهایی ظریف مانند بزازان، علاقه بندان، گوهریان و…بوده است
- از سرا یا کاروانسرای های قدیمی بازار کرمانشاه میتوان به سرای وکیل الدوله، سرای نو، سرای خرمافروش ها و سرای اصفهانی ها اشاره کرد که هنوز هم باقی مانده است.
- مساجد بازار عبارتند از مسجد جامع، عماد الدوله، فیض مهدوی و بنکدارها.
ویژگی های ساختاری بازار کرمانشاه قدیمی
- بازار کرمانشاه به صورت پیوسته و خطی، از سـر قبر آقا (غرب شـهر) تا چوب فروشان (شرق شهر) ادامه داشته است.
- انتهای غربی از بازار توپخانه آغاز می شد، که راسته ای رو باز و محل توقف و اسکان زوار و مسافران راهی شهرهای مقدس بـود.
- این بخش با عناصری خدماتی و تجاری مانند کاروان سـراها، مساجد، حجره ها، مغازه هـا و حمام ها عمدتاً بـر تأمین نیازهای مسافران و زوار متمرکز بود.
- ابتدای راسـته اصلی بازار کرمانشاه به بازار سـراج ها و ترک ها مشهور بود که متشکل از دکان ها و حجره هایی بود و به محوطه ای رو باز چهار گوش به نام علاف خانه می رسید که محل عرضه محصول ها و تولیدهای کشاورزی منطقه بود.
- راسته اصلی بازا تا رسیدن به چهارسـوق از عناصری مانند نیمچه سید اسماعیل، سرای وکیل، سرای نو، سرای اصفهانی ها، سرای عسگری، مسجد آل آقا، مسـجـد شـاقعی و مغازه ها، حجره ها و دالان هایی تشکیل شده بود که از لحاظ عناصر و فضاهای کارکردی و کالیدی، کامل ترین قسـمت بازار بود.
- بازار کرمانشاه در جهت شـرق و شـمال شـرق تا چهار سوق ادامه داشت که راسته مسگرها، تیمچه، راسته زرگرها، سرای عمادالدوله و مسجد عمادالدوله و راسته صخاف ها مشهورترین عناصر اطراف آن بودند.
- در مرکز آن همراه با عناصر اصلی میدان، سـه راسـته موازی قرار داشتند.
- به سمت شرق، راسته آهنگرها و بنکداران، بازار کت فروش ها، نـان برنجی پزها و حلبی فروش هـا و فضاهایی مانند بزازخانـه کهنه، بزازخانه نو، راسـته فراش باشـی و قیصریه عناصر عمده بودند.
تحولات ساختاری بازار
بازار کرمانشاه همانند اغلب بازارهای ایرانی، پس از پشت سـر گـذاشـتن دورانی پر رونق و رو به گسترش و تکامل، از اوایل دوره پهلوی، تحولات عمیقی را آغاز نمود که در نهایت به شـرایط کنونی عمومـا همراه با رکود انجامید. عمده ترین تحولات بازار کرمانشاه را در چند دهه گذشته می توان به صورت خلاصه به بحث گذارد.
گسیختگی بازار کرمانشاه قدیمی
بازار کرمانشاه که از شـرق تا غرب در سرتاسر شهر قدیم به صورت خطی کشـده شـده بود، با خیابان کشـی های جدید و تقسیم شدن آن به چهار قسمت مجزا، دچار انقطاع و گسیختگی شـد و انسجام و پیوستگی آن از بین رفت.
از میان رفتن یا تغییر شکل عناصر بازار بر اثر دگرگونی های کالبدی و تحول کاربری ها برخی از عناصر اصلی بازار از بین رفت و به جای آن عناصر و کاربری های جدید ظهـور پـیـدا کردند. عمده ایـن تغییرات در دو منتها اليه شـرقی و غربی و در مواردی در مرکز بازار شکل گرفت. تغییر کاربری عناصری مانند کاروان سـرا، حمام و کارگاه ها به کاربری هایی مانند مدرســه، گاراژ و پارکینگ از این جمله اسـت.
سخن آخر
بازار کرمانشاه یکی از مهمترین و زیباترین نمودهای معماری این شهر است است که نه تنها کانون هدایت اقتصادی به شمار می رود بلکه ویژگی های خاص معماری و کالبدی، آن را تبدیل به دنیایی از فعالیت ها و اتفاقات شهری، تعاملات اجتماعی و فرهنگی نموده است. این بازار سنتی بازار کرمانشاه قدیمی در سال ۱۳۷۶ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید..
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه