تعریف تالار در معماری
تالار در معماری ایران زمین را می توان عمارتی وسیع که معمولا از سه طرف باز بوده و با سقفی سبک ( چوبی ) متکی بر مسقف شده است ، تعریف کرد؛ برای آنکه این عمارت در شرایط آب وهوایی گوناگون قابل استفاده باشد، از انواع پارچه و پوشش های موقت تزیینی برای پوشاندن فواصل بین ستونها در مواقع لزوم استفاده می شده است.
البته توجه به این نکته ضروری است که تالار در معماری منحصر به چنین فضاهایی اطلاق نمی گردیده و به فضاهای پذیرایی سرپوشیده نظیر چهل ستون یا فضاهای پذیرایی خانه های اعیانی نیز این لفظ اطلاق می شده ؛ برای مثال مرحوم پیرنیا تالار را به عنوان فضای پذیرایی مهمان در خانه های ایرانی تعریف می کند.
تاریخچه ساخت تالار در معماری
درباره ریشه ها و زمینه های پیدایش تالار در معماری ایرانی نظریات متفاوتی وجود دارد. مرحوم پیرنیا ریشه تالارهای ستون دار با آسمان تخت را به معماری« قوم اورارتو » در شمال غرب ایران باز می گرداند و معتقد است همین شیوه را آریائیان در معماری پارسی برگرفتند و در معماری پس از اسلام نیز در قالب تالار ستون دار با پوشش دو پوسته تیرپوش دنبال کردند.
تالار در معماری هخامنشی
معماری هخامنشی به استفاده از تالارهای ستوندار معروف است. ولی ساخت چنین تالار هایی در پیش از دوره ی هخامنشی نیز در ایران معمول بوده است . از دوره ی ماد در نوشیجان و گودین، بناهایی با تالار ستون دار کشف شده است؛ علاوه بر این، در باباجان، زیویه، حسنلو، کردار و بسطام نیز نظیر این ساختمان ها وجود دارند. در این بین، قدیمی ترین نمونه ها به حسنلو تعلق دارند.
تالار در معماری صفوی
تالار در معماری در عصر صفوی به عمارتی اطلاق می شود که عموما برای برپایی مهمانی های شاهانه و یا جشنهای سلطنتی در فضاهای درون باغ به کار می رفت . برای مثال ولی قلی خان شاملو در توصیف ایوان ستون دار عالی قاپو که در دوره شاه عباس دوم و به دستیاری وزیر مشهور او ، ساروتقی ، به این کاخ الحاق گردیده از همین نام استفاده کرده است.
همچنین محمدیوسف قزوینی ، مورخ دوره شاه صفی و شاه عباس دوم ، در توصیف ساخت عمارت چهل ستون پس از اشاره به نحوه انتخاب زمان ساخت و طاق و کرسی » بنا به تالار زرنگار » با « ستون های زرین و سیمین » آن اشاره می کند.
تالارها تنها مسقف بوده و دیواره آنها معمولا باز است به گونه ای که فضای داخلی تردید چنین ترکیبی ضرورت حفاظت در مقابل وضعیت اقلیمی نظیر تابش آفتاب با وزش باد و باران را ایجاب می کرده و در تالارهای صفوی این تدبیر با پوشاندن بدنه های تالار به وسیله پوشش های چادری ، در مواقع لزوم ، تأمینمی شده است.
بدین سبب تالارها در معماری سنتی ایران اغلب به وسیله چادرهایی که از درون با پارچه های گران قیمت آراسته شده بودند ، پوشیده می شد . چنین پرده هایی را گزارشگران عصر صفوی نیز در آثار خود توصیف کرده اند .
گونه شناسی تالار در معماری
به رغم شباهت های کلی در ترکیب تالار در معماری صفوی، تالارهای موجود و نیز توصیفات به جامانده در متون، تفاوت هایی را در انواع تالارهای ستون دار آشکار می سازد. فرم تالار در معماری از اشکال مربع و مستطیل ، نظیر آیینه خانه ، چهل ستون و عالی قاپو ، تا مستطیل های کشیده منفرد یا متصل به ساختمان نظیر تالار طویله ، تالار باغ اشرف و تالار باغ سعادت آباد ، متغیر بوده است ؛ تا جایی که می توان نوعی گونه شناسی را نیز بر اساس نمونه های به جا مانده و توصیفات موجود در متون ، درباره این تالارها سازمان داد.
تالارهای ستون دار صفوی در یک تقسیم بندی کلی ، به دو گونه
یکی ترکیب با کوشک یا کاخ ( نظیر چهل ستون ، عالی قاپو ، آیینه خانه و … ) و دیگری آزاد در میان باغ ( نظیر تالار طویله ، تالار پذیرایی سعادت آباد و …. ) دیده می شوند.
هر چند نمونه های بازمانده همگی متصل به بنا هستند.
نظر به فرم پایه نیز تالارها دارای اشکال متنوعی نظیر مربع ، مستطیل ، مستطیل کشیده و نظایر آن اند . برای مثال تالارهای چهل ستون و عالی قاپو مستطیل شکل است، حال آنکه آیینه خانه دارای شکل دایره ای است.
در کنار این دو ، نوع دیگری از تالارها را نیز بر اساس شواهد مندرج در متون این دوره ، شاهدیم که از نظر فرمی به شکل مستطیل کشیده ای است که معمولا در انتهای آن ایوان با فضای مدار بسته قرار گرفته است.
فرضیاتی درباره ریشه تالار در معماری
امروزه ، تالار کاخهای صفوی جزئی جدایی ناپذیر از معماری و منظر شهری صفویان در اصفهان است، در عین حال نباید فراموش کرد که این دست تالارهای ستون دار ، ترکیبی بدیع و نوآورانه در معماری آن دوره ، و حتی دوره های بعد به شمار می رود.
زیرا چنین ترکیبی در معماری این ناحیه از ایران سابقه چندانی ندارد . این موضوع ، پرسشی جدی درباره ریشه تالارها را پیش می کشد ، به تعبیر هیلن براند : « به همان اندازه که سنت عمومی کاخهای باغی قابل پی جویی و روشن است ، تشخیص و یافتن اسلاف کاخ چهل ستون دشوار است.»
این کاخ شباهت هایی با کاخ های چهل ستون تخت جمشید و تالار بعضی خانه های شمال ایران دارد ، ولی هیچ کدام از این شباهت ها متقاعد کننده و کامل نیست.
ویژگی مشترک اصلی این ساختمان ها ، بخش مرکزی آنها است که به شکل تالاری ستونداری ساخته می شد ، علاوه بر این اجزاء و عناصر مشترک دیگری نیز در بین آنها وجود دارند ؛ همچون : رواق ورودی ، پیشخوان ، راه پلهای مارپیچ در یک طرف پیشخوان ، اتاق های جانبی در اطراف تالار ، ستون ها و سکوهای چسبیده به دیوارهای تالار و تختگاهی در مقابل ورودی تالار ، به کارگیری این ویژگی های مشترک به مدت چند قرن در معماری حسنلو ادامه می یابد و منجر به شکل گیری سنت معماری خاصی می گردد.
تالار در معماری در ادوار قبل و بعد اسلام
تالارهای ستون دار ریشه ای کهن در معماری این مرز و بوم دارند و در دوره های تاریخی مختلف مورداستفاده قرارگرفته اند . تالار در معماری به شکل ستون دار به دلیل پاسخ گویی برای نیاز به داشتن فضاهای تجمعی و نیز شکوهی که این عنصر از طریق کثرت و ارتفاع ستون هاء در فضا می آفریند ؛ در کاربری های رسمی ، اجتماعی و کاخ های تشریفاتی نمایان شده است .
تالار در معماری قبل از اسلام
با شروع عصرا آهن ( ۱۵۰۰-۵۵۰ ق.م. ) در شمال غرب ایران تغییر و تحولات مهمی به وقوع می پیوندد که یکی از مهم ترین آن شکل گیری تالارهای ستون دار می باشد .
به نظر می رسد نیاز به وجود یک مکان بزرگ جهت انجام مراسم دینی ، آئینی باعث ایجاد این سبک معماری شده است . تالارهای ستون دار شکل گرفته در شمال غرب ایران با توجه به ارتباطات فرهنگی که در اوایل هزاره اول قبل از میلاد وجود داشته است ، معماری غرب ایران را متأثر ساخت.
اولین نمونه ی تالار در معماری به شکل ستون دار در تپه حسنلو ( ۱۵۰۰-۱۲۰۰ ق . م . ) مشاهده می شود.روند تحول تالارهای ستون دار به خوبی نشانگر آن است که مسئله ی پوشش فضای خالی میان ستونها دغدغه ی اصلی بسیاری از سازندگان عهد باستان بوده و از این رو تنها در کاربری های خاص فرهنگی یا اجتماعی این الگو مورداستفاده قرار می گرفت.
دو الگوی متمایز در ترکیب بناها ، به این صورت که در عمارت های حسنلو ، دو ردیف ستون به گونه ای استقرار یافته اند که زمینه را برای تأکید و تمرکز بر راهروی میانی که عرضی بیشتر از راهروهای کناری دارد و اجاق و تختگاه نیز در امتداد آن واقع اند ، فراهم می کند.
اما در اکثر تالارهای بعدی مانند نوشیجان و گودین تپه ، چنین تمرکزی وجود ندارد ( همان ) ، سازماندهی تعداد بیشتری ستون در ردیف هایی با فواصل مساوی ، بر کثرت ، تعدد و ارتفاع ستون ها تأكيد و تصور ساختاری بی انتها را ایجاد کرده است.
بعدها هخامنشیان از الگوی سازماندهی دوم ( مشابه گودین تپه ) با ترکیب ایوان های ستون دار در جهت تأکید بر وسعت قلمرو ، استفاده نمودند.
هخامنشیان این سبک را به شکل آپادانا توسعه می دهند چهل ستون ها و آپاداناهای شکوهمند دوره هخامنشی در پی سبک رایج در دورهی مادها بنیان گرفت. ایوان ستون دار در شکل گیری سبک معماری هخامنشی نقش مهمی ایفا کرده ؛ به طوری که ایوان متصل به تالار ستون دار به ویژگی بارز معماری هخامنشی تبدیل شده است.
تالار در معماری بعد از اسلام
باوجود بسط قلمرو اسلام و فتوحات مسلمین در اقصی نقاط ایران تا مدت ها هنر معماری هم چنان بر عناصر گذشته متکی بود مساجد، مهم ترین بناهای معماری اسلامی هستند.
شاخص ترین و پیشرفته ترین بناهای هر دوره از معماری پس از اسلام را می توان در مساجد پیدا کرده برپایه ی گزارش ها، در آغاز از ساختمان های برجای مانده معماری برای برپایی مسجد بهره گیری شد.
شبستان ستون دار ایرانی نیز مدتی دستمایه ی ساخت برخی مساجد نخستین شد ، مسجد بصره ، این شهر باستانی در دل ایرانشهر ساسانی، با الهام از شکوه ویرانه های ساسانی ، نشانه ای از سلطه ی حکومت مرکزی بر قبایل سرکش عرب شد.
نتیجه گیری تالار در معماری
تالارهای ستون دار ریشه ای کهن در معماری ایران دارند و در دوره های تاریخی مختلف مورداستفاده قرار گرفته اند. تالار ستون دار به دلیل پاسخ گویی برای نیاز به داشتن فضاهای تجمعی و نیز شکوهی که این عنصر از طریق کثرت و ارتفاع ستون ها، در فضا می آفریند؛ در کاربری های رسمی، اجتماعی و کاخ های تشریفاتی نمایان شده است.
ریشه تالارهای صفوی، به عنوان یکی از نوآوری های معماری این دوره، از جمله پرسش های غامض پژوهشگران و مورخان معماری بوده است. اغلب پاسخ هایی که به این پرسش داده شده ، با این پیش فرض توأم بوده که تالار باید ریشه در یکی از گونه های شناخته شده و پرسابقه معماری داشته باشد.
اغلب چنين گونه ای را یکی از گونه های دائمی و پایدار این معماری ، نظیر ستاوندها و تالارهای ستون دار ایران باستان یا ایوان ها و تالارهای خانه های روستایی شمال ایران ، فرض کرده اند. در این میان آنچه کمتر به آن پرداخته شده، تأثیر گونه های ناپایدار و موقت معماری است که اتفاقا از دوران باستان، حداقل از زمان هخامنشیان ، تا همین اواخر نقش مهمی در منظر آرایی باغ ها و کاخ های سلطنتی در تاریخ معماری ایران ایفا کرده است.
از این رو هدف از این مقاله آن بود که ریشه تالار را در گسترهای وسیع تر از ساختارهای بادوام ، و با لحاظ کردن نقش ساختارهای موقت به عنوان سهم مهمی از عناصر باغ آرایی در تاریخ معماری و منظر ایران، مورد مطالعه قرار دهد.
منبابع:
PALACE ARCHITECTURE
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه