حمام حاج میرحسن قزوین در شهر قزوین و در اوایل دوره قاجار ساخته شده است و یا به روایتی قدیمی ترین حمام دوره قاجار به شمار می رود.
تاریخچه حمام حاج میرحسن
حمام حاج میرحسن، که ادیب الممالک آن را از حمام های مشهور ایران در قزوین برشمرده بـود، به نام بانی آن حاج میرحسن نام گذاری شده بوده است. وی پسر میرهادی و نوه میرشاه طالقانی، از سادات معظم قزوین، بود که هنگام تسخیر قزوین به دست افغانها، به طالقان گریخت. بعـدها فرزنـدان او بـه قزوین آمدند و حاج میرحسن در میان نوادگان میرشاه مقبول عامه شد و ریاست و بزرگی یافت.
معماری حمام حاج میرحسن
ضرورت رعایت دستورهای فقهی و طبی و نیز تأثیر گفتار محتسبان درباره چگونگی استحمام، معمـاران را ملزم به رعایت نکات مورد نظر آنان در طراحی فضاهای حمام کرد. این خود باعث شکل گیری سلسله مراتـب فضایی مشابه در حمام هادر طول دوران اسلامی شد
- مساحت حمام حاج میرحسن قزوین، 850 متر مربع می باشد.
- حمام دارای تمام عناصر اصلی حمام های قدیمی ایرانی شامل هشتی ورودی، بینه میان در، گرمخانه، خزینه و چال حوض است.
- حمام حاج میرحسن در داخل زمین واقع شده و بام آن حدود یک متر و نیم از سطح کوچـه ارتفاع دارد. این شگرد علاوه بر اینکه امکان سوار شدن آب قنات را به حمام فراهم می آورده، تبادل حرارتی را در زمستان و تابستان میان داخل حمام و فضای خارج آن به حداقل می رسانده است و در واقـع خـاک همچـون عـایقی حرارتی عمل میکرده است.
- قرار گرفتن بنا در دل زمین مقاومت آن را در برابـر خطـر زلزلـه افـزایش می دهد.
- ورودی ایوان حاج میرحسن قزوین دارای تزئینات تلفیق کاشی و آجر به رنگهای سبز و سیاه است.
- در ورودی چوبی و جدیدساخت است که به سبک درهای قدیمی حمام های قزوین ساخته است و کوبه زنانه و مردانه دارد.
- از درگاه حمام حاج میرحسن، با فرود از چهار پله به ارتفاع تقریبی ۲۰ سانتی متر به کف هشـتی حمـام مـی رسیم.
- پلان هشتی مربع شکل و کف آن آجرفرش است.
- در دیوارهای هشتی تعدادی طاق نما تعبیه شده است که هم فضا را از یک نواختی بیرون آورده اند و هم تعداد اضلاع را افزایش داده اند تا گنبد بـر فـراز آن برپا شـود.
- از هشتی با یک چرخش ۹۰ درجه وارد دالانی می شویم و پس از عبور از پلکانی با هشت پله و به ارتفاع تقریبی ۲/۵ متر، به مدخل ورود به سربینه می رسیم.
- سربینه حمام حاج میرحسن قزوین ، فضایی هشت وجهی است، که سقف، آن گنبدی است، و نورگیری مـدور بـه قطـر تقریبی ۱/۲۰ سانتی متر در سقف آن دیده میشود.
- پیرامون فضای هشت وجهی بینه غرفه هایی با طاق جناغی برای رخت کن ساخته شـده است.
- غرفه ضلع شرقی بینه (رخت کن شرقی) از دو فضای متصـل بـه هـم تشکیل شـده که هر دو فضا با گنبدهای چهارترک مسقف شده اند و نورگیری به قطر تقریبی ۵۰ سانتی متر دارد.
- در وسط بینه یک حوض هشت وجهی سنگی دیده میشود.
- ورود حمام حاج میرحسن، به میان در از ضلع شمالی بینه میسر است.
- میان در به شکل راهرویی مستطیل شکل است که در ضـلع غربی آن آبریزگاه و نوره کش خانه قرار داشته است.
- سقف میان در نورگیری مدور به قطر تقریبی ۵۰ سانتی متر دارد.
- از گوشـه شـمال شـرقی میـان در و با یک چرخش ارگانیک ورود به فضای گرم خانه میسر میشود.
- گرم خانه حمام حاج میرحسن قزوین، فضایی چهاروجهی است که پوشش سقف آن گنبـدی و دارای نورگیر است.
- نصـب نورگیرهایی موسوم به جام خانه، که دارای سوراخ هایی بود که در داخل آنها شیشه های محدب قرارداده میشـده که به منظور حداکثر استفاده از نور طبیعی برای حمام بوده است.
- طراحـی حـمـام هـا بـه گـونـه ای بـوده که کمترین تبادل حرارتی با فضای بیرون داشته باشد، این موضوع و نیز رطوبت موجود در حمام ها امکان استفاده از وسایل روشنایی همچون پیه سوز و چراغ را به حداقل ممکن میرسانده است.
- خزینه حمام حاج میرحسن، در ضلع شمالی گرم خانه واقع است و دو دستک (حوضچه) در دو طرف خزینـه قرار داشته که اکنون پر شده است.
- در ضلع غربی گرم خانه خزینه دیگری واقع است در حال حاضر از این فضا از طریق یک درگاه به فضایی تقریباً مستطیل شکل می رسیم که با یک رشته پلکان به بام راه می یابد.
- با مقایسه با سایر حمام ها، که راه یابی به تون از طریق بام حمام میسر بوده است، و همچنین موقعیت آن، که در پشت خزینه واقع است، این قسمت تون و انبار سوخت حمام بوده که در مرمتهای اخیر تغییر شکل داده است.
- ورود به چال حوض از گوشه جنوب شرقی گرم خانه میسر است.
- پوشش سقف چال حوض حمام حاج میرحسن، به صورت طاق و تویزه است و در حال حاضـر دو نورگیر مربع شکل در سقف تعبیه شده است.
- کـف چـال حـوض را بالا آورده و شیبی ملایـم بـه آن داده انـد به گونه ای که عمق اولیه قابل محاسبه نیست.
- آب قنـات پس از ورود به حمام در مسیرهایی که با تنبوشه های سفالی برای آن در نظر گرفته بودند و به کمک فشـار ناشی از اختلاف سطح به محل مورد نظر می رسیده است.
- حرارت مورد نیاز حمام حاج میرحسن در گذشته، همانند سایر حمامهای قدیمی ایران، با سوزاندن مواد آلی همچون خار و خاشاک ، برگهای خشک و فضولات حیوانی در تون تأمین میشده است.
- دود ناشی از احتراق مواد آلی در آغاز توسط دودکشی که مستقیماً از تون به بام راه داشته خارج می شد. پس از آنکه آتش کاملاً شعله ور می شد، این دودکش را مسدود کرد ، دود و گرمای ناشی از احتراق را وارد شبکه ای به نام گربه رو در زیر حمام می کرده اند.
- ابعاد مسیر گربه روها به گونه ای است که یک انسان بتواند با حالتی خمیده داخل آن رفته، آن را تمیز کند.
- جام خانه حمام حاج میرحسن، نیم کره ای سفالی اسـت کـه سـوراخ هـایی دارد که داخـل آن شیشه های محدب تعبیه شده است. بعضی از این شیشه ها متحرک بوده اند تا در موقع لـزوم تهویـه نیـز انجـام شود. این شیشه های محدب، آفتاب را با هر زاویه که می تابیده است به درون حمـام هـدايت می کرده اند.
سخن آخر
شهر قزوین، که در نزدیکی پایتخت و در مسیر راه های اصلی کشور به سوی غرب و شمال قراردارد، در طول تاریخ محل آمدوشد کاروانهای تجاری و استقرار آنها بوده است. بر این اساس، حمامهای متعددی در دوره قاجار در شهر ساخته شد که بسیاری از آنها پابرجا مانده اند.
کتیبه ای به خط نستعلیق، که روی سنگ سیاه حجاری شده، برفراز در ورودی تعبیه شده است.این کتیبه، مربوط به تعمیر حمام حاج میرحسن، در سال ۱۳۷۰ ق است. همان گونه که گفته شد بنا پیش از سال ۱۲۱۵ ق، که حاج میرحسن در قید حیات بوده ، احداث شده است . تاریخ ۱۳۷۰ ق مصادف با سال ۳۰-۱۳۲۹ شمسی است ؛ یعنی زمانی که تاریخ قمری کاربرد رسمی نداشـته است.
از جمله این حمام ها حمام حاج میرحسن است که به رغم نظر برخی کارشناسان پیش از سال ۱۲۱۵ه.ق و در سالهای آغازین حکومت قاجار به دست حاج میرحسن ، که از شخصیتهای برجسته اوایل دوره قاجار در قزوین بوده است، احداث شد. این حمام، از آسیبهای ناشی از نوسازی های قرن اخیر در امان مانده و ساختار کلی خود را حفظ کرده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه