حوضخانه ایرانی

حوضخانه ایرانی نوعی بناي مسکوني مي باشد که با طرحی نسبتا ساده به عنوان اقامتگاه تابستاني براي بهره برداري در فصل گرما ساخته شده است.

در حقیقت حوضخانه ایرانی فضایی تابستان نشین است و معمولا شکل هشت گوش دارد، در میان این فضا، حوض کوچکی ساخته شده است که معمولا شکلی هشت ضلعی دارد و دلیل نامگذاری آن نیز به علت وجود این حوض در میان این فضاست و وجود آب خنک در این فضا ، باعث مرطوب شدن و کاهش دمای هوای آن در روزهای گرم تابستان می شود.

حوضخانه ایرانی فضایی سر پوشیده است و از سقف نور می گیرد و در برخی از حوضخانه ها با ساخت بادگیر بلند و مرتفع هوای خنک وارد فضای داخلی حوضخانه می شود. سیستم عملکردی حوضخانه به این صورت بوده است که پاشش آب توسط فواره باعث خنک شدن محیط شده است.

ابداع و احداث حوضخانه ها ناشی از نیاز منطقه به نسبت وضعیت جوی و شرایط جغرافیایی مناطق کویری و شدت گرمای تابستان این مناطق بوده است.

در برخی از حوضخانه ها با ساخت بادگیر در مجاورت بنا، جریان مداوم وارد این فضا می شده و باعث افزایش برودت و مهیا شدن شرایط آسایش در این مکان بوده است.

نحوه عملکرد حوضخانه ایرانی

سیستم عملکردي حوضخانه ایرانی به این صورت بوده است که آب از یک سمت حوضخانه وارد مي شده است و با عبور از حوض آب از سمت دیگر خارج مي است . علاوه بر اینکه عبور جریان آب باعث خنک شدن شده است در برخي از حوضخانه ها با ساخت دو بادگیر بلند و مرتفع در عقب هواي خنک وارد فضاي داخلي حوضخانه محیط می شده است.

پلان عمومی حوضخانه ها در معماری ایرانی معمولا مربع شکل بوده است که يک فضاي نسبتا بزرگ مربع شکل و مسقف در وسط آن ساخته است که در مرکز این فضاي مربع شکل نیز یک حوض آب ساخته شود بک سمت حوضخانه به طرف حیاط یا صحن باغ و باغچه است که حوضخانه بنا شده در آن گاهی به سمت حیاط باز می شود.

جبهه مقابل این درگاه با دیوار ساده اي مسدود می شود که عموما آب وارده به فضاي حوضخانه از زیر این دیوار رد مي شود . در سمت این دیوار دو بادگیر حوضخانه ساخته شده که فضاي بالاي بام را با فضاي داخل حوضخانه مرتبط می سازد و همواره با ایجاد یک جریان دائمي گردش هوا ، تهویه مطبوعي ايجاد مي شود.

پیرامون حوضخانه ایرانی  ، دو یا چهار اتاق ساخته میشد که كف آنها حدود یک متر از کف فضای داخل حوضخانه و یا از سطح حوض بلندتر میباشد که میتوانستند به عنوان سکویی جهت نشستن استفاده شود این اتاق ها بوسیله در های چوبی با داخل حوضخانه تعریف میشوند و به وسيله يتجره از فضای باز اطراف حوضخانه نور میگیرند.

حوضخانه به عنوان یک فضای تابستان نشین هم به صورت یک فضاي مستقل و هم به صورت یک فضاي جنبي در خانه هاي مسكوني ساخته می شده است.

دلايل احداث حوضخانه ایرانی

نگاهی اجمالی به انواع بناهاي بازمانده از ادوار مختلف تاریخی در معماری سنتی ایران نشان میدهد که معماري این سرزمین مستمر در تحول و بهسازي بوده است، به صورتی که در اواسط دوره قاجار شکوه و زیبایی و همچنین مطبوع بودن فضاهای ابنیه و اماکن مسکوني و عمومي به  درجه اعلا رسیده است ، در همین سیر تحول است که معماران ایرانی به فکر احداث فضاهایی افتادند که مردم در تابستان ها و در هواي گرم آن ، بتوانند مكان هاي نسبتا راحتي در داخل شهر در اختیار داشته باشند.

احداث ساختمانهای مستقل تابستانی در خارج از محله مسکونی و در میان باغات یا زمین های  کشاورزی در داخل یا  اطراف شهر به خصوص در اواسط دوران قاجار یکی از نشانه های اشرافیت و تشخص بوده است.

بنابر این افرادی که از لحاظ مالی توان ساخت چنین  بنایی را داشتند به لحاظ پیدا کردن شخصیت اجتماعی و سرشناس شدن در جامعه ، مبادرت به احداث حوض خانه می کردند تا علاوه بر بهره مندی از فضای مطبوع تابستان ، به عنوان طبقه ممتاز و متمکن جامعه هم مطرح باشند که به مرور زمان به عنوان یک پدیده مورد نیاز اقلیمی ، جهت مقابله با گرما و به نوعی مکان مسکونی تابستانی تامین پیدا کرده است.

ساخت حوضخانه ایرانی سبب شد تا ساکنان مناطق گرم علاوه بر امکان تحمل گرما به امور شغلي خود هم رسيدگي نمايند و ناچار نباشند برای فرار از گرمای هوا و استفاده از آب و هواي خنک مناطق ییلاقی ، در تابستان ها شهر را ترک کنند.

هر چند حوضخانه ها قادر نبوده اند ، همه برودت و تهويه اي که در مناطق ییلاقی قابل دسترسی است به صاحبان و سکنه خود هدیه کنند ، اما در شرایط گرماي هوا محیط قابل تحمل در تابستان فضایی مطبوع برای ساکنین خود فراهم کرده اند.

بنابراین موضوع احداث حوضخانه ایرانی  عمومیت یافته و با توجه به خصوصیات خوبی که داشته اند و به سهولت هم قابل احداث بوده اند ، جاي خود را در میان مردم ایران باز کرده و به عنوان یک بنای مسکوني تابستانی تعمیم پیدا کرده اند.

گونه شناسی پلان در حوضخانه ایرانی

طبق بررسی های انجام شده عموما پلان حوضخانه ایرانی  به دو صورت نیمه باز و بسته می باشد

. 1- پلان باز : در حالت باز یک سمت حوضخانه به طرف حیاط است . ایوان مقابل حوضخانه با ایجاد سایه باعث می شود که گرمای بیرون به داخل نفوذ نداشته باشد همچنین تبخیری که از سطح پوشش گیاهی مجاور با حوضخانه صورت می گیرد می تواند در ایجاد خنکی و تهویه طبیعی مؤثر باشد.

۲- پلان بسته : در حالت بسته حوضخانه به طور مستقیم با حیاط ارتباط ندارد و دور تادور آن اتاق هایی قرار گرفته اند.

خصوصیات معماری حوضخانه  ایرانی

پس از بررسی نمونه ها خصوصیات کلی حوضخانه ایرانی را می توان به ترتیب زیر شمرد:

• در نقطه اي ساخته شده اند که آب یک رشته قنات به صورت دائمي از آنجا عبور می کند..
• یک سمت حوضخانه به طرف حیاط یا صحن باغ
• معمولا سقف بلندتر از فضاهای مجاور جهت رعایت سلسله مراتب فضایی ( فضای واسط )
• ایجاد کوران هوا بوسیله ارتفاع بلند سقف و استفاده از بادگیر
• قرار گیری حوض در مرکز ثقل بنا
• استفاده از هندسه شاخص و منظم در مرکز حوض هماهنگ با معماری ( مربع ، هشت ضلعی ، دایره )
• در نظر گرفتن صفه در سکوی نشستن و تماشا آب و منظر
• ارتباط نزدیک با عناصر بصری ( آب ، نور ، هوا و … )
• حضور نور در فضای حوضخانه با توجه به نوع اقليم
• تزیینات در دیوار و سقف و تقویت حس تلولو نور در آب.
• جوشش آب از درون حوض
• تقویت حضور آب و آرامش دهی با صدای آب
• حوض لبریز از آب
• پلان مقطع آنها عموما المربع شکل بعضا المربع مستطیل مي باشد.

نتیجه گیری

حوضخانه ایرانی فضای معماری است که بر اساس نیاز به ارتباط فضای درون و بیرون و تامین شرایط خرده اقلیم و آسایش در درون بنا شده اند ، پیوند معماری و طبیعت بوسیله آب که مقدس ، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی است بر قرار می کند . بنابراین در نقطه ای ساخته می شده اند که منبع تامین آب مطمئنی در دسترس باشد.

در معماری مناطق کویر ایران آب عنصر حیات و ادامه زندگي وابستگي شديدي به وجود آن داشته است ، لذا معماران با زیرکی و ذکاوت ، ترفند هایی خاص در آفرینش و خلق عناصر معماري گوناگون و گاها منحصر به فرد ، به کار گرفته اند تا موجبات آسایش و راحتي زندگي انسان را فراهم آورند که ساکنان خانه به دور از گرمای طاقت فرساي تابستان های ، به زندگی و انجام فعاليت هاي روزمره در محيطي خنك و لذت بخش بپردازد یکی از این گونه هاي كالبدي معماري که با استفاده از عنصر آب شکل گرفته است حوضخانه ایرانی  مي باشد.

منابع:

Traditional Components of Iranian Vernacular Architecture

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان