courtyardحیاط خانه قدیمی ایرانی
حیاط خانه قدیمی ایرانی یکی از الگوی بسیار کهنی در ساخت و ساز مسکن بوده و به طور قابل ملاحظه ای در شهرهای مختلف ایران مورد استفاده قرار گرفته است، فضاهای سکونتی با بهره گیری از تدابیر مختلفی در اطراف حیاط (courtyard) شکل گرفته اند نتیجه این نگرش، به حیاط در معماری این مرز و بوم جایگاه ویژه ای به آن داده است.
ضرورت حفظ فرهنگ ایرانی و اسلامی ایجاب می کند بازگشتی اندیشمندانه به معماری خانه سنتی ایران شود و از ویژگی ها و عناصر اصلی آن برای خلق شیوهای جدید از معماری مسکونی همراه با تکنولوژی جدید و مقتضیات روز استفاده کرد. یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در شکل گیری الگوی معماری ساختار فضایی است، و حیاط خانه قدیمی ایرانی از اهمیت ویژه ای در ساختار فضایی معماری ایران برخوردار است.
حیاط خانه زاینده نیروی مرکز گراست. مرکزیت، اجزای به ظاهر مختلف خانه را به هم پیوند میزند و از این طریق خانه را به كل واحدی تبدیل می کند. می توان گفت: به منزله روح خانه است که در آن «باغ بهشت » تجلی میابد و مرکزیت آن نوعی پیوند تنگاتنگ با تمام اجزای خانه را در پی دارد.
این فضا به مفاهیم مختلف استفاده شده است. حیاط، وحدت دهنده چند عنصر خانه، ارتباط دهنده چند فضا برای ایجاد محیطی سرسبز و بانشاط به عنوان هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب عنصری مهم در جهت سازمان دهی فضاهای مختلف، به عنوان حریمی امن و آرام برای آسایش خانواده است، فضایی که لازمه خانه ایرانی بود و بر اساس نیازهای مادی و معنوی و رعایت سلسله مراتب عرصه های خصوصی و عمومی، درون و بیرون خانه انواع حیاط سنتی شکل گرفته است.
حیاط خانه قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود، نوع مرکزی آن همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی ای بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت؛ البته این امکان وجود داشت که از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیتها و ایجاد ارتباط بین قسمتهای مختلف خانه ، تعییه دید و سایر مسائل مرکز خانه محسوب می شده است.
پیشینه حیاط خانه قدیمی ایرانی
به طور کلی در ایران سنت اجرای مراسم و آیین های مذهبی که تاریخ آن به دوره قبل از اسلام باز می گردد همیشه در فضاهای باز برگزار می شده است. فضای باز مقدسی که زرتشتیان به آن پاوی می گفتند و زمین مستطیل شکلی بود که چهار طرف آن را پس از خواندن دعایی مخصوص ، علامت گذاری می کردند تا روح شیاطین از آن خارج شود و سپس با آب مقدس تطهیر شد.
همچنین در اجرای مراسم مذهبی از قبیل نماز باران در خشکسالی که عبادات دست جمعی توصیه شده نیز از زمینی باز در حومه و گاه در داخل شهر استفاده می شده است. در مناطق خشک ، کمبود آب باعث کاهش سرسبزی گشته است
در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاط های مرکزی استفاده شده است.
حیاط خانه ایرانی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده، بعدها به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا و به خصوص فضای معنوی معنا یافته و بعدها در فرهنگ معماری اسلامی از نظر کاربردی و از لحاظ سمبلیک به اوج خود رسیده است. استفاده از آجر و کاشی سنتی جلوه آن را دو چندان کرده است.
پر واضح است که مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است ، و بر پایه و اساس بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است ، پس در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت ، فضاهای پر و خالی نیز هر یک به گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی ، مجهز می شوند و در این رهگذر است که حیاط های مربع یا مستطیل شکل ، سمبلی از ثبات و پایداری می گردند و .هنگامی که در مرکز قرار می گیرند به عنوان یک عنصر نظم دهنده به بنا و مکان عمل کرده و قطبی می شوند که فضای اطراف را تحت تاثیر خود قرار می دهند.
این فضای باز حیاط خانه قدیمی است که به سوی فضاهای بسته تداوم و گسترش می یابد و به داخل نفوذ می کند، و آنها را تحت تاثیر قرار می دهد. البته این گسترش و نفوذ به وسیله ایوان هایی که در یک، دو و یا ندرتا چهار جهت حیاط قرار دارند و به سمت داخل حرکت می کنند و پیش می رود.
اصولا عملکرد ایوان ها برای خواندن نمازهای فرادا، تشکیل حلقه های درس، محل تجمع و مذاکرات و مباحثات، دعا و نیایش استفاده می شده نیز بر اهمیت معنوی فضای حیاط خانه قدیمی می افزوده است، و به خصوص ایوانی که درجهت قبله واقع است به واسطه عمق و یا ارتفاع بیشتر خود ، اهمیت ویژه می یابد و در نتیجه به فضای حیاط در عین ایستایی، جهتی معنوی می یابد که در واقع منظرگاه اصلی حیاط و شاه نشین در معماری سنتی می گردد.
حياط خانه قدیمی ایرانی امروز کجاست؟
با توجه به تاریخچه عظیمی که درخت ، گیاه ، آب ونور در ایران داشته ، یاد و خاطره آنها هنوز وجود دارد ، نباید نادیده گرفت که با تغییر روند زندگی ، اهمیت و توجه به فضای سبز و طبیعت به حدی کمرنگ شده که مسائل زیست محیطی به وجود آمده در جهان و دل نگرانی های اخیر به برای حفظ و پرورش گیاهان را نه از احترام به طبیعت بلکه بیشتر ناشی از جنبه آینده نگری و ترس از آینده فرزندان می دانند.
نصر معتقد است بنیادی ترین مقوله مرتبط با انسان همیشه و همه جا ، قلمرو معنوی حیات انسان است . یا به بیان دیگر جملگی نمودها و تظاهرات زندگی بشر منبعث از تفکر معنوی بشریت و اصول و ارزشهای برگرفته از آن است . در نتیجه می توان گفت که بحران جاری محیط زیست در جهان که بنا به تأیید قریب به اتفاق محققین و متفکرین و دست اندر کاران ، حیات بشریت را تهدید می کند ، پدیدهای مادی نیست.
در واقع با توجه به نظر نصر بحران در محیط زیست که در جهان شاهد آن هستیم ریشه در بحران معنویتی فراموش شده دارد که امروزه زندگی صنعتی را تشدید می کند. انواع آلودگی ها، کم شدن ارتباط انسان و فضای سبز، ازدحام جمعیت، ساخت و سازهای غیراصولی، همه بر این بحران تاثیر گذار هستند و آن را پررنگ تر می نمایند.
عوامل موثر در شکل گیری حیاط خانه قدیمی ایرانی
اقلیم
اقلیم از مهمترین عوامل تأثیرگذار در شکل گیری حیاط خانه قدیمی ایرانی و به صورت مرکزی در شهرها و معماری سنتی بومی ایران به خصوص در اقلیم گرم و خشک است . در این اقلیم به واسطه حضور هوای گرم و خشک تابش آفتاب و شرایط اقلیمی خاص ، شهرها واجد ساختاری فشرده و متراکم است این فشردگی ، از نفوذ تشعشات خورشید جلوگیری می کند.
دیوارها و سقفها معمولا ضخیم در نظر گرفته شده اند تا فضای داخلی را از گرمای بیرون محافظت کنند ، ساختار شهری به گونه ای طراحی شده است که شریان ها در جهت باد مطلوب، فشردگی در درون ساختمانهای مسکونی به گشودگی تبدیل می شوند که از آن ها به عنوان حیاط های مرکزی یاد می شود.
تاثیرات اقلیمی از دو جهت بر روند شکل گیری حیاط خانه قدیمی ایرانی به شکل مرکزی تاثیر گذار بوده اند:
- این که برای ایجاد شرایط بهتر اقلیمی ، در اغلب يتاها ، جهت گیری ساختمان قابل توجه بوده است
- ساختمان ها برای مقابله با شرایط اقلیمی درون گرا شده اند
جهت گیری ساختمان
یکی از تأثیر گذار ترین مسائل در بهبود شرایط در اقلیم گرم و خشک، جهت گیری ساختمان نسبت به شمال و جنوب بوده که مستقیما بر جهت گیری حیاط های مرکزی عمل می کردند.
فرهنگ : از دیگر عوامل تاثیر گذار فرهنگ جاری در بافت های سنتی بوده است.حیاط خانه قدیمی ایرانی به شکل مرکزی جزء عناصر غالب در اکثر شهرهای مسلمین بوده است . مطالعه شهرهای تاریخی مسلمانان نشان می دهد علیرغم این که این شهرها غاليا در مناطق گرم و خشک قرار داشتند نظام دهی و شکل گیری آن ها در جهت ایجاد هماهنگی و تعادل بین محیط مصنوع ، طبیعت و نیازهای انسان بوده است.
کوشش مسلمانان با بهره گیری از قوانین طبیعی و شناخت ویژگیهای عناصر طبیعی در ایجاد محیط شهری هماهنگ ، متعادل و قابل زیست انسان بوده است . وجود یک فضای باز حياطه مرتبط با خانه ، امری غالب در شهرهای دوره اسلامی بوده است.
چیدمان فضایی حیاط خانه قدیمی ایرانی به شکل مرکزی
همان گونه که اشاره شد گاه دو یا چند حیاط مرکزی در خانه های مسکونی به چشم می خورد. در خانه های بزرگ با دو حیاط مرکزی ، حیاط داخلی که بزرگتر بوده، اندرونی نامیده شده است و برای اسکان محارم اعضای خانواده و نزدیکان درجه اول در نظر گرفته می شده است.
حیاط دوم که معمولا کوچک تر از اولی بوده است، به پذیرش میهمان های مرد اختصاص داشته است.
بین دو حیاط هم یک اتاق بسیار بزرگ وجود داشته که به دلیل ارتباط با هر دو حیاط به آن حیاط دو رو گفته می شده است. حیاط در معماری ایرانی افزون بر ایجاد وحدت بین عناصر نوعی ارتباط پیمایشی بین آن ها ایجاد می کند ، این ارتباط با از ورودی ساختمان به مقصد دیگر فضاهای پراکنده صورت می گیرد.
با استقرار محوطه اصلی تابستانی و زمستانی در جبهه های مختلف ارتباط دهنده بخش های اصلی خانه می باشد ، ایجاد یک فضای سر سیزد خرم با حوض آب در شکل های مختلف آن و استفاده از حیاط خانه قدیمی ایرانی به عنوان منظری زیبا برای ساکنان داخل اتاق ها با فضاهایی چون تالار ، صفه و نشیمن گاهی برای عنصرها و غروب تفدیده مناطق گرم و خشک و کویری ، از دیگر موارد استفاده حیاط می باشد.
البته باید توجه داشت در خانه های شهرهای مختلف مثل يزد ، شیراز ، اصفهان ، کاشان و کرمان حیاط به صورت باغی کوچک عمل می کرده است، یکی از ویژگی های فضای باز مسکونی ، نظم هندسی و بهره گیری از اشکال ساده ، مأنوس ، متوازن و خوانا می باشد ، تا محیطی آرام برای زندگی ساکنین فراهم آورد.
عناصر تأثیر گذار در شکل گیری و سازماندهی فضایی حیاط خانه قدیمی ایرانی به شکل مرکزی
یک امر کلی که تقریبا در رابطه با حیاط در معماری کلیه ساختارهای سنتی ایران صدق می کند، همگونی آن ها و محیط مسکونی با عوامل اقليمي است. عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می گذارد شامل زاویه تابش خورشید ، عرض جغرافیایی یعنی دوری و نزدیکی از خط استوا ، شدت جریان بادهای فصلی، وجود آب ، رطوبت و گیاه در منطقه است.
در این مقاله به چهار عنصر حیاتی طبیعت که در شکل گیری و سازماندهی فضایی حیاط مرکزی تأثیر به سزایی دارند ، توجه شده است . این عناصر پاسخگوی برخی جنبه های نیازهای مادی ، معنوی و روانی انسان است که به اختصار و در حد نیاز در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد
تابش خورشید و نور
حیاط خانه قدیمی ایرانی به شکل مرکزی در اقلیم گرم و خشک، کانون خانه های مسکونی به شمار می رود، فضایی که هم می خواهد حریم این خانه را از تورها و تابش های آزاردهنده تابستان در امان بدارد و هم در عین حال آن را در زمستان به کار بیرد . این نور ، در کنار سایه روشن های حیاط معنا می پذیرد و زیبایی دلپذیری در فضای حیاط مرکزی ایجاد می نماید.
تابش آفتاب بر سطح آبنماهای موجود در فضای حیاط مرکزی علاوه بر زیبایی بصری ، محیط را تلطیف نموده و رطوبت هوا را کنترل می نماید . تابش نور خورشید از دو دیدگاه در حیاط های مرکزی مورد توجه قرار می گیرد . اول از جنبه کالبدی و اقلیمی و دوم از دیدگاه معنوی و فرهنگی.
هوا و باد
دمای هوا از تابش نور خورشید تأثیر مستقیمی می پذیرد منبع اصلی انرژی جوی ، خورشید است که می تواند به شکل حرارت در هوا احساس شود ، سطوح زمین و درياء این انرژی تایشی را جذب می کنند و آن را به گرما و سایر اشکال انرژی تبدیل
میکند.
باد نیز تعیین کننده قدرتمندی است که در کنار دما ، نقش مهمی در ایجاد تعادل هوا در حیاط مرکزی ایفا می کند و رطوبت را منتقل می نماید ، باد بیشتر از آن که جزء عوامل اقلیمی باشد به عنوان کنترل کننده اصلی دما و بارندگی است و از آنجایی که بر میزان تبخیر اثر می گذارد ، بر دمای اثر می گذارد.
رطوبت و حضور آب در حیاط خانه قدیمی ایرانی
رطوبت جز ناگسستنی عوامل مؤثر در شرایط اقلیمی است که در حیاط مرکزی نقش عمده ای ایفا می کند، رطوبت به میزان آبی که به شکل گاز در جو وجود دارد ، یا به بخار آب موجود در جو گفته می شود.
معمولا در حیاط های مرکزی ، گودال باغچه هایی با انواع گل ها و درختان ، و همچنین حوض با استخرهای کم عمقی نیز وجود دارد که علاوه بر زیبایی با سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی ، به شرایط مساعد حیاط مرکزی کمک کرده و خود از عناصر اصلی سیستم سرمایش طبیعی در این نوع به شمار خانه ها به شمار می آید.
آب هم عنصری است که در حیاط خانه قدیمی ایرانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و همانطور که عنوان شد علاوه بر تأثیری که در ایجاد رطوبت و خنکی هوا دارد ، مفاهیم معنوی غنی نیز در فرهنگ ایرانی اسلامی دارد.
ظرفیت حرارتی و گرمایی ویژه آب نسبت به سایر اجسام در روی کره زمین بیشتر است ، به همین واسطه آب قابلیت ذخیره حرارت بیشتری نسبت به معدل ذخیره حرارت سایر اجسام در روی کره زمین را دارد ، به همین دلیل است که وجود آب در اقليم منطقه می تواند باعث اعتدال درجه حرارت در طی شبانه روز شود.
فضای سبز
حیاط خانه قدیمی ایرانی که به شکل مرکزی نقش بسته است در سه خانه عامریها ، بروجردی ها ، طباطبایی ها مشخص شده است و با مقایسه این خانه ها به این نتیجه می رسیم که با افزایش مساحت حیاط مرکزی ، مساحت فضای سبز نیز افزایش داشته است و میزان افزایش آن در چند خانه آخر با اینکه از نظر مساحت حیاط با هم تفاوت چشم گیری داشته اند ، ولی از نظر تفاوت مساحت فضای سبز این تفاوت چندان چشم گیر نبوده است.
نتیجه گیری
فضای خانه سنتی در سطح افقی بر اساس سلسله مراتب دسترسی از بیرون به هسته مرکزی حیاط است. سردر ورودی، هشتی و دالان ردیف سلسله مراتب فضاهای است که با حفظ محرمیت درونی دسترسی به حیاط در معماری را و از آن به اندرون خانه را ممکن می سازد. لایه های اطراف حیاط به ترتیب مکان اتاق هاست که مستقیما با نور ، آب، گیاه، هوا و به طور کلی با حیاط مرکزی در تماس هستند.
اتاقهای سه دری، پنج دری، تالار و بادگیر ارسی، بالاخانه، گوشوار و تختگاه در اطراف حیاط جا می گیرند. در لایه دوم ، نسبت به حیاط فضاها به علت دوری از حیاط در معماری سنتی ایران، ناگزیر از بهره گیری نور سقفی است. فضاهای آشپزخانه، هشتی ، پستو ، انباری و آب ریزگاه در این ردیف قرار می گیرند.
تمامی خانه ها، چه کوچک باشند و چه بزرگ حیاط و یا حیاط مرکزی دارند و از نظام قضایی واحدی پیروی می کنند ، حیاط خانه قدیمی ایرانی از نظر احساس فضایی همانند یک اتاق سرباز عمل می کنند و در همه این خانه ها مرکزیت تام دارد و همانند قلب خانه عمل می می کند.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه