خواجه ربیع

آرامگاه خواجه ربیع، بنایی تاریخی در بخش شمال غربی شهر مشهد در منطقه خواجه ربیع است. این آرامگاه منسوب به ربیع بن خثيم بن عبدالله التمیمی، معروف به خواج ربیع، از بزرگان تابعین و پارسیان معروف صدر اسلام و از یاران حضرت علی (ع) است. خواجه ربیع با ۶۶۴/۶۸ متر مربع مساحت، در وسط صحنی به وسعت ۵۱۵۳۵ متر مربع قرار گرفته است. که این صحن در حال حاضر کاربری قبرستان دار و.در اطراف صحن تعدادی غرفه و حجره و در اضلاع شرقی و غربی آن ، شش ایوان وجود دارد که ایوان میانی ضلع شرقی به عنوان پیش طاق ورودی نیز مورد استفاده است..

تاریخچه خواجه ربیع

هر چند بنای آرامگاه خواجه ربیع از بناهای تاریخی مشهد به سال ۱۰۲۴ ه.ق ساخته شده است ، ولی شواهد تاریخی نشان می دهد که این تاریخ مربوط به تجدید بنای آرامگاه بوده است و قبل از این دوران نیز بنایی بر روی این مزار وجود داشته است . اراضی حسین آباد که آرامگاه خواجه ربیع در آن واقع است ، زمانی بر مبنای وقف نامه مدرسه پیرزادمشهد در شمار موقوفات این مدرسه قلمداد شد ، ولی با اثبات جعلی بودن وقف نامه ، وحکم دادگاه از سال ۱۳۱۷ه.ق به تصرف آستان قدس رضوی درآمده است.

در زمان قاجارها، فتحعلی خان نیز که در سال ۱۱۳۹ه.ق، توسط نادر قلی افشار (نادر شاه بعدی) در همین باغ کشته شد، در زیر گنبد مقبره مدفون است.علاوه بر فتحعلی خان قاجار ، نورالله میرزای قاجار هم در داخل بقعه و در کنار فتحعلی خان دفن است. بدین سبب ، در دوره قاجاریه توجه ویژه ای به آرامگاه خواجه ربیع ، که پس از حرم مطهر حضرت رضا ( ع ) در زمره پرزائر ترین زیارتگاه های شهر مشهد می باشد، داشته اند. از اوایل دوره ی پهلوی اول ، با افزایش مدفونین ، به صورت آرامستان درآمد و  از دوره ی پهلوی دوم ، پیوسته از فضای باغ گرفته شده ، به ساخت قبر جا اختصاص داده شده است.

در بین سال های ۱۲۵۳-۱۳۴۸ اکثر حجره های دور باغ ، جهت دفن به خانواده ها واگذار گردیده است و مابقی اکنون در اختیار آستان قدس رضوی است . از آنجا که دفن در جوار خواجه ربیع مورد استقبال قرار گرفت و از طرفی قبور باقی مانده جوابگوی درخواست مردم نبود ، قسمت پشت بقعه ، که بستر کشف رود بوده به صورت قبرستان در آمده است.

معماری خواجه ربیع

• آرامگاه خواجه ربیع شامل بقعه ای هشت ضلعی با چهار ایوان پشت بسته و کوچکتر تزئینی در چهار گوشه ی پخ بناست.
• در دوجانب ایوان های اصلی ، اتاق های مربعی شکلی ایجاد و در گوشه های شمال غربی و جنوب شرقی ، راه پله هایی برای رفتن به بام بنا جاسازی شده است.
• طرح بنای خواجه ربیع، یک بیست ضلعی و به عبارت دیگر ، مربعی با چهار شاه نشین در چهار جانب است که از وسط دیوار پشت ایوان های چهار گانه ی اصلی ، چهار ورودی به شاه نشین ها را می یابد.
• ورودی اصلی خواجه ربیع عبارت است از یک ایوان بلند که در دو سوی آن ، دو طاق نما در پایین و بالا ایجاد شده و در وسط طاق نماها ، در ورودی و پنجره ی مستطیل شکلی جاسازی شده است.
• نمای خارجی بنای خواجه ربیع ، از تزئینات جالب و چشمگیری برخوردار است که عمده ی تزئینات آن به صورت معقلی انجام شده است
• نمای بیرونی بنای خواجه ربیع هشت ضلعی و متشکل از چهار ضلع اصلی و فرعی است ، که به آن هشت و نیم گفته می شود . چهار ایوان و ، و چهار مدخل ورودی به روی اضلاع اصلی بنا قرار گرفته است.
• در اطراف محوطه تعدادی غرفه و اتاق و در اضاع شرقی و غربی محوطه ، شش ایوان وجود دارد که ایوان میانی ضلع شرقی و به عنوان پیش طاق ورودی نیز مورد استفاده است.
• ایوان ورودی اصلی در ضلع جنوبی محوطه در اوایل دهه ۱۳۶۰ به جای ایوان ورودی قدیمی ساخته شده است . در چهار گوشه مقبره ، هشت حجره ی دو طبقه قرار دارد . کنج های نیم هشت بنا دارای غرفه های دو طبقه است که غرفه های فوقانی نقش ارتباط دهنده ی حجره های طبقه بالا را نیز بر عهده دارند.
• برای رفتن به طبقه دوم و بام در بخش جنوب شرقی و شمال غربی دو ردیف پله ساخته شده است . نقشه گنبد خانه به شکل چلیپایی شکسته و گنبد بنا به شکل دو پوسته گسسته است که گوشه سازی آن با سه کنج و کاربندی انجام شده است. ارتفاع گنبد داخلی ۲۰ / ۱۳ متر ، ارتفاع گنبد بیرونی ۹۰ / ۲۹ متر و قطر گنبد ۷۰/۱۴ متر است.
• ازحوض تا مدخل مزار یک رشته درخت کاشته شده است و جاده ای که از این مسیر میگذرد به دروازه ی دوطبقه ای منتهی میشود که بحالت مخروبه ای درآمده و با این حال آثاری از آجرهای رنگین روی آن دیده می شود و در گوشه ای که به شکل مثلث ساخته شده با عباراتی پر طنطنه در وصف شاه عباس مضامینی نقل شده است.
• مزار در انتهای خیابانی واقع می شود که درختان زیادی در آنجا غرس گردیده و در فصل بهار منظره فرح انگیزی دارد . دیوار باغ گلی بوده با چهار برجک در چهار طرف آن و دیوار پشت باغ حدود ۱۰ متر از بقعه فاصله داشته است که در کنار آن ، کارگاه تهیه گچ سفید فقط برای مصرف بارگاه بوده است.

تزئینات خواجه ربیع

• در اصل ، در زیر ایوان اصلی ، کاشی های نفیسی وجود داشته است .
• تزئینات زیرسقف ایوان ، چه از نظر رنگ ، از ترکیب و زیبایی فراوانی برخوردار است . پیشانی بالای در ورودی و دو طرف آن ،کار گره زیبایی راعرضه می دارد بر روی پیشانی ایوان شرقی نیز کارگره جالبی دیده می شود .
• گنبد خواجه ربیع با گریو بلند وتزئینات کاشیکاری ، به مجموعه بنا جلوه ی خاصی می بخشد.
• گریو گنبد از پایین به بالا به شش باند و دوره تقسیم می شود . بر روی گریو ، دو کتیبه وجود دارد ؛ یکی بسیار عریض در مایه ی خط بنایی و دیگری به خط ثلث که در بالای آن ، قطار بندی زیبایی اجرا شده است .
• گنبد دو پوش بنا تا صحن بقعه دارای ۱۸ متر ارتفاع است . درون بقعه نیز دارای تزئینات جالبی است که از آن جمله دو کتیبه به خط علیرضا عباسی است ؛ یکی به تاریخ ۱۰۲۶ ه ، ق و دیگری بر روی سنگ کنده شده است ، دارای تاریخ ۱۰۳۱ ه . ق است.
• بنای آرامگاه خواجه ربیع که از آثار زیبای دوران صفویه است ، در وسط باغی بزرگ و با صفا بر پا شده که بر جلوه ی آن افزوده است.
• قسمت خارجی بنا با وجود غفلتهائی که شده است جالب می باشد و هر طرف آن دارای اطاقی است که با آجر های رنگین و کاشیها و موزائیک مزئین شده است.
• در طرف مغرب آجرهای زرد و آبی بکار رفته و روی آنها نقش سر و کله دو قوچ کوهی عجیب که از نصف تنه یک گرگ و نصف تنه یک گوزنی را نشان می دهد ، نقش شده است . و شاید این تصویر بنظر ایرانیها مظهراژدها باشد زیرا این حیوان افسانه ای بیشتر در مشرق زمین دیده میشود بیشتر شباهت دارد ، و در نظر اروپائیان قرون وسطی به این شکلی که مجسم شده شباهتی ندارد.
• آجر های کاشی که در این بنای خواجه ربیع بکار رفته شبیه همان آجر های کاشی است که در تربت جام و نیشابور و قدمگاه بکار رفته و روی هم رفته مسلم است که بوسیله آجر سازانی نظیر آجرسازان قم ساخته شده است. روی قبر بصورت مجللی درآمده به این معنی که صندوق چوبی سرخ رنگی منقوش روی قبر گذاشته شده است.
• تزئینات داخلی مزار بسیار زیبا صورت گرفته و بخوبی محفوظ مانده است روی سراسر دیوار داخلی به ارتفاع ۸ فوت و بیشتر ازدومتر و نیم از سطح زمین است، قطعاتی از کاشی های زیبا با رنگ آبی و رنگ آبی روشن و رنگ طلائی و سفید روی دیوارها بکار رفته ولی غالب کاشیها سفید است روی کاشیهایی که ( یاحفیظ ) نقش شده است در زاویه های بنا سنگ های مشهدی سیاه کار گذاشته شده است که بخوبی سبک و اسلوب سنگ تراشان را نشان میدهد.
• در قسمت بالای کاشی ها دیوارها با کمال هنرمندی رنگ آمیزی شده و بر دور آن خطوط سفیدی روی زمین آبی بصورت مشخص بخط نسخ نوشته شده است.
• بالاتر از سه رشته خطوطی که نوشته شده است داخل مزار به ضمیمه ی مقبره نقشهای جالی با رنگ زیبا دیده می شود.
• این بنا دارای نیم کار بیست ضلعی است که نیمی از کار تمام اختری گسیخته ۵ به ۵ یا نیمی از کاربندی درهم ۲ در ۸ میباشد که درحالت اخیرنقاط دایره ۷ به ۷ بهم وصل می شوند. درزمان صفوی کوشش زیادی برای ساختن و یا ترسیم مقبره ها و بارگاه ها شد.
• ضریح وصندوق مقبره را با استفاده از چوب گردو و صندل بخصوص برای ائمه اطهار در نظر گرفتند که در تزئین آنها از رسمهای گره چینی و منبت استفاده کردند حتی برای تزئین بهتر ، مجموعه ای از گل های خاتم را که همان رسم گره بوجود می آمدند در وسط لغنهای منبت بصورت تک گل بکار می بردند.
• تزئینات بنا شامل کاشی های معرق ، هفت رنگ ، زیررنگی و معقلی است . پوسته بیرونی گنبد با کاشی تزئین شده است داخل گنبد بنای خواجه ربیع نیز با نقاشی بر روی گچ به رنگ های طلایی ، قرمز ، لاجوردی و سیاه زینت یافته است.
• نقش مایه ی این تزئینات شامل اسلیمی ، گره ، کتیبه های خط ثلث و خط بنایی ( معقلی ) است . برخی نقش های شاخص نیز ، چون نقش سه اژدهادر کاشی کاری ایوان غربی و نقش طاووس در نقاشی های داخل گنبد خانه به چشم می خورد.
• آرامگاه خواجه ربیع دارای سه کتیبه مهم تاریخ دار بوده است که در حال حاضر دو کتیبه آن موجود است . نخست ، کتیبه ای است از کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زمینه ی لاجوردی که بخش فوقانی گردنی گنبد را دور می زند و در آن به تاریخ اتمام بنای و آرامگاه و بانی آن ، شاه عباس اول اشاره شده است.
• دوم ، کتیبه گچبری داخلی گنبد خانه به خط علی رضا عباسی که تاریخ اتمام تزئینات آرامگاه رادر ۱۰۲۶ ق نشان می دهد.
• کتیبه سوم که اکنون وجود ندارد ، کتیبه ای سنگی به تاریخ ۱۰۳۱ ق بوده که بر روی ایوان ورودی قدیمی محوطه قرار داشته و ساخت آن را به میرزا الغ ، نقیب سادات رضوی نسبت داده اند.
• روی کتیبه ای کوچکتر که تازه است و به سال ۱۲۵۷ ه . ق . ساخته شده عباراتی نوشته شده حاکی از لعن بر کسیکه به بنای آن محل یا بدرختانی که در آنجا کاشته شده صدمه ای وارد بسازد . همینکه وارد محوطه میشوید.

نتیجه گیری

بنای بقعه ی خواج ربیع ، به در خواست شیخ بهایی و دستور شاه عباس به دست الغ الرضوی خادم صورت پذیرفته است این بنا به شماره ی ۱۴۲ جز فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است. گنبد کاشی کاری بقعه را در سال ۱۳۴۷ شمسی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی مرمت کرده است.

تزئینات و معماری آرامگاه خواجه ربیع از دور با یک نگاه ساده بسیار منحصر به فرد و خاص جلوه می کند. مطالعه  و بررسی در تزئینات معماری اسلامی این بنا نشان می دهد که بنای خواجه ربیع یکی از یادگاری های دوره صفوی است. در این دوره کوشش زیادی برای ساختن و ترسیم ساختمان مقابر و بارگاه و آرامگاه ها می شده است. تزئین و معماری بنا در این دوره از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و حتی میتوان گفت که در این دوره ، در زمان کوتاه ساختمان هایی می ساختند و با تزئینات فراوان عیوب آن را می پوشاندند .

آرامگاه خواجه ربیع رنگ و بوی اسلامی و ایرانی دارد ، تزئینات و معماری از شکل و ساختاری قوی تر برخوردار است و ظرافت و زیبایی در ساخت آن بسیار بکار گرفته شده و هنرمندانه ساخته شده است. از دیدگاه معماری ، بنای خواجه ربیع مشهد که به دستور شاه عباس و توسط الغ رضوی ساخته شده از نظر تزئینات و معماری بنا که بیشتر تزئینات و انواع کاشی کاری و کتیبه های مختلف را دارد در زمره ارزشمند ترین آثار های بیاد ماندنی در مشهد است.

منابع:

RABI MAUSOLEUM (BOGHE-YE KHAJEH RABI)

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در تبریز
• کاشی مسجدی در شیراز
• کاشی مسجدی در قم
• کاشی مسجدی در همدان