سبک رازی در معماری (ویژگیهای سبک رازی معماری)

معرفی سبک رازی در معماری (Razi style)

سبک رازی در معماری چهارمین شیوه است. که تمامی ویژگی های خوب سبک های قبلی از معماری را به بهترین صورت دارا است. شیوه رازی در معماری ایرانی تأثیر پذیری از سبک پارسی و شکوه سبک پارتی و دقت سبک خراسانی را دارد.

تاریخچه سبک رازی در معماری

آغاز سبک رازی معماری ایرانی هر چند مربوط به شمال ایران است ، اما در ری رواج می یابد و بهترین آثار در آنجا ساخته می شود. شهر ری با « راز » محل رشد و ترقی شیوه رازی است. در این دوره، بنابر نوشته مورخان و سیاحان، ری شهر بسیار آبادی بوده و آنطور که می گویند، این شهر دارای شش هزار مدرسه و چهارصد حمام و هفتصد مناره بوده است.

این ارقام ، دلالت بر بزرگی و عظمت این شهر دارد و به دلیل آنکه ری قبل و بعد از سلاجقه مورد تاخت و تاز و تخریب و غارت قرار گرفته به ویژه زمان مغول و تیمور ، لذا بسیاری از آثار ارزنده شیوه خراسانی و رازی به دست مهاجمان غارتگر تخریب و ویران شده است.

سبک رازی در معماری از زمان آل زیار، شروع و در زمان های آل بویه ، سلجوقیان و اتابکان و خوارزمشاهیان تا زمان حمله مغول ادامه داشته است. همانطور که قبلا اشاره شد، چون هر شیوه جدید متأثر از شیوه های قبلی است. لذا در آغاز، سبک رازی در معماری بعضی از بناها مانند گور امیر اسماعیل سامانی و مزار و مناره ارسلان جاذب در ۳۷ کیلومتری مشهد ( گنبد خانه ای دواشکوبه ( دو طبقه ) دارد ) وجه مشترکی بین سبک خراسانی و رازی دارند.

البته در معماری آرامگاه ارسلان جاذب که از سرداران سلطان محمود غزنوی و شیفتگان فردوسی بود، مقداری از نفوذ هنر بودایی در خراسان را می توان دید. اوج شکوفائی و ترقی سبک رازی در معماری سنتی ایران در عهد سلجوقیان است. معماری سلجوقی نیرومند و حساب شده و دارای ساختاری پیچیده بود و این همه اتفاقی نبود مگر تجلی یک تحول شگرف که در اواخر قرن چهارم با سامانیان آغاز شد.

ویژگی های سبک رازی در معماری

• طرح های دایره، هشت گوش، شش گوش ، چهار گوش … و مربع و مربع مستطیل ، در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت میل های راهنما که بعضی از آنها محل دفن بانی آن نیز بوده و تبدیل بناهای مساجد شبستانی به بناهای چهار ایوانی نیز در این دوره صورت گرفت.
• در سبک رازی معماری ایرانی تاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه های چغد تیزدار برای تاق و گنبد بکار رفت بجای تاق ساده آهنگ [ که در شیوه خراسانی باب بود ] از تاق های چهار بخشش ، کاربندی ، تاق كلنبو و تاق چهار ترک بهره گیری شد . اولین نمونه های گنبد های گسسته تار در برج های خرقان در نزدیکی قزوین مشاهده می شود و نوع کاملتر آن نیز بعدها به صورت ترک دار ساخته می شود.
• گنبد گسسته رک نیز که از ویژگی های معماری شمال ایران بود، به ری و سپس به مرکز ایران انتقال می یابد . بهترین نمونه آن، گنبد رک به شیوه رازی میل قابوس یا همان گنبد قابوس است .
• انواع گنبد های خاکی در بناهای مختلف ساخته شده اند، انواع گنبد های دو پوسته پیوسته نیز در بناهائی مثل مسجد برسیان و مسجد جامع اردستان و مسجد جامع زواره ساخته شده اند.
• در سبک رازی معماری ایرانی، ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح مرغوب احداث می شد و خشتهای پخته کوچک و بزرگ و نازک و ستبر نماهای بنا را می آراست.
• انواع نقش های شکسته ( نقش هایی که خطوط مستقیم دارند )، به روشهای مختلف در شیوه رازی ایجاد شده است. گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی در هم از این دوره آغاز می شود. در این نوع گره سازی، قطعاتی از کاشی را به صورت نگین و یا ساده در میان قطعات آجری به کار می بردند که خود موجب جلوه و زیبایی می شده، قدیمی ترین نمونه این کار به شیوه رازی در برج اتابک کرمان است که قطعات کاشی به وسیله گچ دور سازی شده و سپس با گره سازی آجر ، آن را تکمیل کرده اند.

خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن 

مهم ترین بناهای ساخته شده به سبک رازی در معماری

 گنبد قابوس

در اوایل قرن چهارم هجری، یکی از بهترین بناهای برج مقبره های ایران یعنی گنبد قابوس در نزدیکی گرگان ساخته شد. این برج مدفن بانی آن ، قابوس بن وشمگیر از آل زیار است. این بنا، در شهری به همین نام قرار دارد. این بنا که از هزار سال پیش تا کنون بر روی تپه ای خاکی خودنمایی می کند. در عین سادگی یکی از غرورانگیز ترین بناهای آرامگاهی سبک رازی معماری است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سرتاسر جهان اسلام ساخته شده است.

بنای گنبد قابوس دارای شکوه و عظمت و اندازه های متناسب است. تپه ای که پای بست  پی بنا بر آن نهاده شده و اکنون در حدود ۱۵ متر عمق دارد، خود تپه ای باستانی است. درون این پای بست، سردایی بوده است که آثار طاق آن هنوز باقی است، بدنه برج را ده پا پیل مضرس مثلثی شکل احاطه کرده است ، ارتفاع این مضرس ها ۳۷ متر تا زیر گنبد است و با آجر ساده کار شده است. گنبد دو پوسته بوده و گنبد درونی خاکی و نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی گنبد مخروطی شکل است.

برج لاجیم رسگت و برج رادکان آثار سبک معماری رازی

نزدیک گرگان از لحاظ زمانی فاصله نزدیکی از هم و جدا از میل گنبد قابوس ساخته شده اند. برج لاجیم نقشهای دایره شکل دارد. گنبد آن مرور زمان صدمات زیادی متحمل شده و از شکل اولیه خارج شده است. نمای آن هیچ گره سازی ندارد و دارای کنگره است.

دو برج مقبره ای خرقان در جاده همدان به ری و ساوه است که به فاصله زمانی کم از یکدیگر ساخته شده اند. این دو برج مقبره ای ، یکی متعلق به پدر و دیگری متعلق به پسرش است، طرح و نقشه هر دو برج ، هشت گوش است که در همه گوشه های آن هشت برجستگی وجود دارد.

گنبد های آن نیز از قدیمی ترین گنبد های دو پوسته گسسته ( میان تهی) است . قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان ( گنبد و زیر گنبد ) نیز شیوه رازی است و بقیه قسمتهای آن الحاقی است.

این مسجد قبلا آتشکده چهار طاقی ) بوده و بعدا تبدیل به مسجد شده است مسجد برسیان که در اواخر قرن پنج ساخته شده و در فاصله ۴۲ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد .از بناهای سبک رازی در معماری اسلامی است. بنا ، طرح و نقشهای چهار گوش دارد ، گنبد آن دو پوسته پیوسته و مناره و ایوان آن بعدها الحاق شده است.

مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان است که گنبد و ایوان آن مربوط به سبک رازی در معماری است بر روی یک بنای شبستانی ساخته شده است. این مسجد قبل از اسلام معبد یا آتشکده بوده‌ است، در تزئینات آجر کاری آن نهایت دقت و ظرافت به کار رفته، ستون های شبستان آن ابتدا به صورت مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده اند. بخش هایی از مسجد جامع اردستان در شیوه خراسانی ساخته شد و در معماری اسلامی به یک ایوانه تبدیل شد. این بنا آجر کاری دقیقی دارد و گنبد آن دو پوسته پیوسته است.

رباط شرف

این بنا در موقعیتی نزدیک سرخس در شاهراه بغداد به مرو پیش از آن در سر راه مدائن به دقیقا در محلی که نیاز به ساخت یک رباط حس می شود قرار گرفته است. بانی این بنا را مادر سلطان سنجر سلجوقی می دانند و تاریخ آن مربوط به اوایل قرن ششم هجری است. طرح و نقشه بنا شامل دو حیاط چهار ایوانی است که هر دو در یک زمان ساخته شده اند و دارای سبک رازی در معماری  است.

ولی سبک معماری رازی حیاط دوم بهتر است. احتمالا در خانه خصوصی نیز در طرفین ایوان انتهایی ساخته شده است. بنا تنها یک ورودی دارد که شامل یک سر در زیبا و دو اطاق در طرفین آن و یک ایوان ورودی است که به وسیله دالان هایی به حیاط اول می رسد.

به طور کلی، محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و بنا با توجه به قبله ساخته شده است که دارای سه محراب است. بنا از شاهکارهای شیوهٔ رازی است و به علت تنوع زیاد آجر ، رباط شرف را می توان موزه کار با آجر دانست. آجرهای گوناگونی که در آن به کار گرفته شده را می توان به پنج گروه طبقه بندی کرد:

1-آجرچینی ها ۲- فرم های آجری ۳- طرح های هندسی ( گره سازی ) ۴- کتیبه خط آجری 5- آجرهای تراش دار.

مسجد جامع کبیر قزوین

این مسجد، در محل دباغان و در حاشیه غربی خیابان امام خمینی قرار گرفته است. مسجد با مناره های باشکوه و ایوان های بلند و گچبری های ممتاز از آثار نفیس سبک معماری رازی شهر قزوین است. قدیمی ترین قسمت این مسجد طاق هارونی است. هارون الرشید ( خلییفه عباسی) در قرن دوم هجری در موقع عزیمت به خراسان که به قزوین آمده بود فرمان ساختن باروی شهر و این مسجد را داد.

بنا به گفته مورخان، این قسمت صدر مسجد کبیر را تشکیل می داده و طاق هارونی را مقصوره کهن نیز می نامند. در پایان قرن چهارم هجری، فخرالدوله دیلمی شروع به کشیدن دیوار مسجد کرد ولی ناتمام ماند. به علت آسیب دیدگی مسجد در اواخر قرن چهارم توسط افراد، خير مناره مسجد تعمیر و تجدید بنا شد.

طاق هارونی در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته و به فاصله ای از طاق هارونی در قسمت جنوب صحن مسجد بر روی چهار طاقی آتشکده مقصوره بزرگ با مقصوره ساخته شده، این مقصوره را امير خمارتاش در اول قرن ششم هجری آغاز به ساختمان کرد و طی نه سال به پایان رسانید، بر فراز مقصوره خمار تاشی، گنبد عظیمی است، گنبد یک پوسته و شنگه آن برای این منظور بوده که پوسته دوم بر روی آن سوار شود که بعدها از پوسته دوم منصرف و پوسته اول را کاشی کاری کرده اند. ایوان جلوی آن در زمان صفویه ساخته شده و بقیه بناها در دوره های مختلف الحاق شده اند ولی سبک رازی معماری در آن مشهود است.

مسجد جامع اصفهان

این مسجد که عمری هزارساله دارد. موزه ای از تاریخ معماری در ایران است. زیرا آثار و تزئینات و بنای مسجد از سبک خراسانی و احتمالا فراتر از آن شروع و تا قاجاریه ادامه می یابد و سبک رازی معماری در آن غالب است. لذا آن را جزو بناهای سبک رازی می دانند.

ابتدا تصور می رفت که این مسجد در زمان سلجوقیان پی ریزی شده ولی با کاوشهایی که در گوشه و کنار این مسجد به ویژه در قسمتهای جنوبی آن به عمل آمده، معلوم شده که مسجد ابتدا شیوه خراسانی داشته و سپس مسجد که آسیب دیده بود، در زمان آل بویه با تغییراتی مجددأ دوباره سازی شد و در زمان سلجوقیان مسجد جدیدی احداث گردید.

این مسجد تا کنون از حوادث روزگار در امان مانده است، مسجد به صورت چهار ایوانی ( یکی از ویژگیهای سبک رازی معماری ایران ) است و اطراف و پشت ایوان های آن را شبستان هایی که در دوره های مختلف به ویژه سلجوقی احداث شده، احاطه کرده است. اوج هنر و زیبایی شیوه آذری مخصوصا کاشی های لعاب دار معرق بسیار جالب و محراب گچبری شبستان اولجایتو ( سلطان محمد خدابنده ) از شاهکارهای هنری این مسجد است.

گنبدهای مسجد

مسجد دارای دو گنبد شمالی و جنوبی است. گنبد جنوبی مربوط به خواجه نظام الملک وزیر با تدبیر ملکشاه سلجوقی است و متعلق به قرن پنجم است گنبد آن دو پوسته به سبک معماری رازی و ارتفاع پوسته داخلی آن ۲۳ متر است و دارای محرابی در زیر گنبد است که بر روی محرابهای قبلی ساخته شده است . گنبد و زیر گنبد آن ، فاقد کاشیکاری است و منحصرا از آجر تزیین شده که یکی از مشخصات سبک رازی است، در جلوی گنبد جنوبی ایوانی اضافه شده که به نام صفه یا ایوان صاحب معروف شده است.

در قسمت شمالی مسجد با فاصلهای دورتر از حیاط مسجد ، گنبد دیگری است به نام تاج الملک وزیر دیگر ملکشاه که احتمالا برای رقابت با گنبد خواجه نظام الملک ساخته شده است. این گنبد، عملکرد تشریفاتی داشته و ملکشاه قبل از نماز جمعه در این محل تشریفات را انجام می داد. این گنبد و زیر گنبد آن ( گنبدخانه ) را یکی از شاهکارهای سبک رازی معماری ایران می دانند که در ساخت آن دقت بسیار به کار رفته است.

صفه درویش

دقیقا در مقابل ایوان جنوبی مسجد، که به « صفه صاحب » معروف است و به فضای گنبد نظام الملک راه می دهد، قرار دارد . مناره های طرفین آن تأکید مزیدی بر این بخش مهم از مسجد می نهند. قاب پیرامون این ایوان با کاشیکاری های مربوط به دوره های صفویه تزیین شده است، ایوان مزبور از سه ایوان دیگر کوتاهتر و عریض تر است.

از پین ایوان های شرقی و غربی، آنکه در مشرق واقع شده و به نام « صفه شاگرد » شهرت دارد، به خصوص در قاب پیرامون این ایوان با کاشی سنتی اصیل دوره سلجوقی تزیین گردیده است. و ایوان غربی که به نام « صفه استاد مشهور است، از تزیین آجری سبک رازی معماری برخوردار است.

مناره ها

مسجد جامع اصفهان یکی دیگر از آثار سبک معماری رازی دارای دو مناره است. که در طرفین ایوان جنوبی قرار دارند. بر آنها مقرنس کاری هایی همراه با کتیبه ها کاشی بر زمینه آجر کاری دیده می شود. مسجد جامع گلپایگان مسجد جامع گلپایگان ( ۵۱۲- ۴۹۸ ق ) از نخست همانند گنبد دوازده امام و مسجد جامع بروجرد تنها دارای یک گنبد خانه بوده و بخش های دیگر بعدها به آن افزوده شده است.

گنبد علویان

این بنا به گنبد علویان موسوم است و سبکی رازی و آذری دارد و در مرکز شهر همدان قرار گرفته و نقش آن مربع شکل است. در مورد اینکه آیا این ساختمان در زمان سلجوقیان و یا در دوره مغول ساخته شده، اختلاف عقیده وجود دارد. ساختمان دارای خصوصیاتی است که بی شباهت به دوره سلجوقی نیست.

طرح های هندسی سفالی و کتیبه های دارای حروف سفالی و طرح آجرچینی شبیه کار سلجوقی در مراغه است و حتی شباهت بیشتری به جزئیات تزیینی مقبره مؤمنه خاتون در نخجوان دارد.

در این ساختمان طرح ها و تزیینات سبک رازی معماری مفصل تر و پرکارتر از دوره سلجوقی به شرح زیر دیده می شود :

اول نحوه شکستن صفحه دیواره های داخلی و خارجی و در آوردن طاق نما و طاقچه های سه بعدی از آنها است. دوم کثرت نیم ستونها و قالب گیرها ، سوم تزیینات گچبری است که در آن نقش های معمولی دوره سلجوقی به طریقی شبیه به نقشه های دوره مغول مانند نقش های مقبره پیر بکران نزدیک اصفهان به کار برده شده است.

گچبری برجسته در انحناهای معکوس زیاد مانند آن است که از حاشیه خارج می شود و با مقایسه با دقت و ظرافت و نازک کاری سلجوقی و سست به نظر می آید این ساختمان طوری ساخته شده است که مستقل باشد و از همه سمت دیده شود و به طور کلی حالت و طرح محلی دارد.

عجیب ترین خصوصیت این ساختمان استفاده از لبه های ستاره ای در گوشه های طرح مربع است و در داخل ساختمان یک دسته نیم ستون و قالب گیری عمودی دیده می شود که قشری گچی است که روی سطح صاف دیوا قرار داده شده است. و تزیینات آن آجر معمولی و تراش دار به سبک معماری رازی است.

نتیجه گیری سبک معماری رازی

زمان بالندگي سبک رازی معماری ایرانی را مي‌توان از قرن چهارم تا قرن هشتم هجري قمري دانست. گرچه شیوهٔ رازی كه ادامه منطقي و تكامل شيوه پيشين بود و از شمال ايران آغاز شد، اما در ری به شكوفايي و كمال خود رسيد. در اين دوره ري در آبادترين و با شکوه ترین عصر تاريخي خود به سر مي‌برد. نکته ای که در مورد شیوه رازی و معماری سلجوقی جالب توجه است، مناره ها و آرامگاه هایی که در این دوره ساخته شد، تعدادشان از مدارس و کاروانسراها هم بیشتر است.

گنبد و تاق در این دوره به نسبت سبک خراسانی شکوه بیشتری یافت. گنبد های گسسته رک در معماری شکوفا شدند و تاق های ساده جای خود را به تاق های کاربندی، چهار ترک و کلنبو دادند. در سبک رازي معماری، مصالح از همان ابتدا از بهترين و مرغوب ترين نوع خود انتخاب می شد. در طراحي مسجد هم مي‌توان شاهد دگرگوني از نوع شبستاني به نوع چهار ايواني بود كه بازشناخت معماري ايراني اسلامي از معماري كشورهای ديگر اسلامي حايز اهميت است.

بهره گیری از نقش‌هاي شكسته، گره‌سازي با آجر و كاشي يا گره‌سازي درهم، استفاده از آجر پيش‌بر، اغراق در ارتفاع بناها و سودبردن از طاقها و گنبدهاي زيبا از ويژگي‌هاي سبک رازی در معماری است.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان