مسجد کاشان از قدیمی ترین بناهای ثبت شده دوره اسلامی در کاشان است. درباره تاریخ ساخت مسجد جامع کاشان بحث های زیادی وجود دارد و برخی معتقدند این مسجد بر روی آتشکدهای مربوط به پیش از اسلام ساخته شده است.
تاریخچه مسجد کاشان
مسجد جامع کاشان از کهنسال ترین مساجد تاریخی ایران است که با شماره ۲۵۲ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. در باب بنای اولیه مسجد جامع کاشان گفته شده است که پیش از اسلام در این محل آتشکده بوده و پس از ایمان آوردن به اسلام، اهالی آن را تبدیل به مسجد کرده اند، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه درباره مسجد کاشان چنین مینوسید :”مسجدی که در کاشان به اسم جامع معروف است، شهرت دارد که صفیه خاتون دختر مالک اشتر آن را بنا کرده است.”
معماری مسجد کاشان
- بنای مسجد جامع کاشان فضایی مربع شکل به ابعاد ۶۰ در ۶0 متر را در برگرفته است.
- حیاط، حدود ۳/۶ متر بالاتر از معبر اصلی مجاور و قراردارد.
- ورود به مسجد از سه مسیر، گذر میدان کهنه (ضلع جنوب و جنوب شرقی)، کوچه پشت مسجد (ضلع شمال غربی) و ورودی دیگری که اخیراً ایجادشده (در کنار معبر اصلی و نزدیک مناره) میسر است.
- اجزاء مسجد کاشان شامل حیاط، دو ایوان شمال شرقی و جنوب غربی، گنبدخانه، فضاهای خدماتی، دو دکان و مناره است که گرداگرد حیاط جای گرفته اند. الگوی معماری اسلامی کنونی بنا، یک مسجد دو ایوانه است.
- کاشان دو محراب دارد که قبله یکی کج و دیگری راست است.
- مسجدجامع کاشان دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است و چند بار مرمت شده است که تاریخ آنها معلوم نیست.
- مسجد کاشان شامل سردر ورودی، حیاط و حوض، گنبد آجری با مقصوره و ایوان مرتفع زیر گنبد، صحن وسیع، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی است.
- مناره تنها عنصر قدیمی تاریخ دار مسجد است و پایه آن در داخل فضای دکانها قرار گرفته است
- مسجدجامع کاشان دارای دو ورودی در سمت چپ و راست مناره است. مناره آجری در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار دارد.
- در قسمت پائین منـاره کتیبـه سـه سطری به خط کوفی با آجر برجسته به تاریخ ۴۶۶ هجری قمری دارد. این منار بعد از منارهای مسجد میدان ساوه به تاریخ ۴۵۳ ه.ق و مسجد زواره به تاریخ ۴۶۱ ه.ق ، سومین منار تاریخ دار قدیمی ایران و یگانه بنای تاریخ دار دوره سلجوقی در کاشان به شمار می رود.
- مناره تا ارتفاع ۲۴ ٫ ۵ متر و نزدیک به تیزه گنبد ادامه دارد. با تعداد ۷۰ پله می توان به ماذنه آن راه یافت . مسجد در حال حاضر بسیار کم رونق است و در حد یک مسجد محلی فعالیت دارد.
- گنبدخانه امتداد ایوان اصلی و عمود بر شبستان اصلی مسجد جامع قرار دارد.
- داخل گنبد مسجد کاشان هشت ضلعی است که با گوشـه سـازی روی فضای مربع شکل میانی به دایره رسیده است.
- تزئینات گنبدخانه شامل: محراب با کتیبه های گچبری زمینه اخرایی، نقوش هندسی با آجرهای لعاب دار، کتیبه هـای گچبری زمینه آبی که گرداگرد هشت ضلعی گنبدخانه چرخیده، لچکیهای نقاشی شده (گل و برگ)، مقرنس های گچبری بـا نقـوش آبی و اخرایی و خیشخانها (نورگیر و تهویه هوا) است.
- با توجه به کتیبه موجود در محراب مسجد کاشان، این تزئینات مربوط به بعد از زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق کاشان یعنی سال ۱۲۰۷ ه.ق (دوره زندیه) و حکومت عبدالرزاق خان حاکم وقت کاشان میباشد.
- محراب زندیه دارای کتیبه های گچبری زمینه آبی و گچبریهای کم برجسته با نقوش گل و برگ در اطراف کتیبه میانی و کاشی های شش ضلعی آبی سیاه در پایین محراب است.
- تمام کتیبه های محراب مسجد جامع کاشان به خط ثلث در زمینه آبی رنگ اجرا شده است.
- شبستان قدیمی مسجد کاشان (شبستان شمال غرب اول) در یک طبقه و از ۲۸ ستون تشکیل شده است و مساحتی حدود ۸۱۳ مترمربع و دو محراب دارد.
- محراب سلجوقی در دهانه دوم شبستان قرار دارد و در سقف شبستان فرورفته است که در دوره ای آن را تغییر جهت داده و محراب دیگری با زاویه متفاوت، روی آن بناکرده اند و محراب دوم، در دهانه ششم شبستان و در نیم هشتی دارای مقرنس بندی، همجواری صحن مسجد قراردارد و محراب با گچ پرشده است.
- شبستان شمال غرب دوم (تابستان نشین و زمستان نشین) با راهرویی از شبستان قدیمی جدا شده و با ۲۴ ستون و مساحت ۵۰۰ مترمربع، در دوطبقه بناشده است.
- محراب شبستان تابستان نشین، در دهانه اول شبستان واقع شده است اما این محراب بسیار کوچک است و صرفاً به دلیل ماهیت شبستان و اقامه نماز می توان آن را به عنوان محراب شبستان معرفی کرد.
- در شبستان زمستان نشین محرابی با فرورفتگی و مقرنس بندی وجوددارد که در دهانه دوم شبستان زمستان نشین است
- مسجد جامع کاشان دارای سه شبستان، دو شبستان در ضلع شمال غربی که یکی از آنها دو طبقه است و یک شبستان کوچک در ضلع جنوبی است.
- مسجد کاشان دارای چند شبستان است که شبستان اصلی در مجاورت گنبدخانه و ضلع شمال مسجد با جهت شمالی جنوبی واقع است.
- این شبستان دارای ۲ محـراب اسـت کـه محـراب اصلی در قسمت غربی شبستان قرار دارد.
- محراب دیگر مسجد جامع کاشان در امتداد محراب اصلی و دو سال بعد از تخریب مسجد در اثر زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق، ساخته شده است.
- محراب اصلی مسجد کاشان گچ بری مسجد جامع کاشـان در ضـلع غربی شبستان شمالی مسجد قـرار دارد.
- محراب دارای قوس گشنیزی سه برگی است که گچبریهای برجسته با نقوش اسلیمی گل و برگ و دهن اژدری آژده کاری شده، به همراه رنگهای آبی و اخرایی در پس زمینه نقوش، در قسمت طاقنمای فوقانی و لچکی، خطوط در هم تنیده شده به همراه برگهای آژده کاری شده در پیشانی طاقنما یفوقانی، کتیبه قرآنی برجسته (آیه ۹ سوره جمعه) به خط ثلث در قوس طاقنمای فوقانی و نقش گشنیز سه برگی تکرار شونده به همراه برگهای سوراخ دار و پس زمینه رنگی آبی و اخرایی در حاشیه طاقنمای تحتانی است.
- با ریزش محراب در قسمت پیشانی طاقنمای فوقانی و قوس طاقنمای محراب، لایه ی زیرین گچبری محراب نمایان شده است که در آن کتیبه آبی رنگ به همراه رنگهای مشکی و قرمز و زوار سبز رنگ، مشاهده می شود.
- همچنین با آواربرداری از پشت بام شبستان، محرابی دیگر در زیر محـراب نمایـان شد. این محراب اولیه مسجد جامع کاشان است که همزمان با احداث شبستان بنا شده است.
- محراب مسجد کاشان دارای پوشش گچی ساده بـه همـراه کتیبـه آبی رنگ در حاشیه محراب و نقوش تزئینی هندسی و گیاهی با رنگ های آبی، قرمز، سبز کم رنگ، سبز پر رنگ و سیاه است.
- به دلیل اهمیت مسجد جامع کاشان، شناسایی رنگهای به کار رفته در تزیینات گچبری های آن که در دو دوره مختلف صورت گرفته و اهمیت دسترسی به مواد و مصالح را در دو دوره تاریخی نشان می دهد، ضروری به نظر می رسد.
- مناره مسجدجامع کاشان در شمال شرقی صحن مسجد واقع شده، فرم کلی مناره به شکل مخروط و سطح مقطع آن دایره است. اما یافتن هندسه دقیق پایه و اندازه قطر آن به سبب محصور بودن پایه در فضاهای غیرقابل دسترس، دشوار است و به کاوش باستان شناسی نیاز دارد
- بخش در دسترس و قابل مشاهده پایه نشان می دهد که این مناره در پایین ترین قسمت دارای قطری بیش از ۴۶۰ سانتی متر است و این اندازه با افزایش ارتفاع، کاهش می یابد.
- این مناره شامل چهار بخش اصلی پی ، پایه ، ساقه و سرپوش و است و پوستهای آجری ، نمای این مجموعه را تشکیل می دهد.
- در طی مرمتها و لایه برداریهای اخیر در لایه زیرین محراب اصلی واقع در شبستان شمالی، تزئینات، بقایای رنگ و چند قطعه آجر کشف شد.
سخن آخر
ساختمان مسجد کاشان بر اساس نظام زمین و آب شکل گرفته و نمونه ویژه ای از مساجد تاریخی است که فضای زیر گنبدخانه با وجود وزن زیاد آن خالی است و مسیر عبور آب ورودی به محله بوده؛ آبی که در مسجد وارد پخش اب شده و نیاز بخشهای مختلف محله را تأمین می کرده است.
نکته قابل توجه دیگر، تکامل فرم مسجد جامع کاشان براساس تکامل طرح مساجد تاریخی است به طوری که بنای اولیه آن بصورت یک شبستان ایجادشده، به واسطه گسترش محله، به همان شکل توسعه یافته، مناره به عنوان نشانه مسجد و نمادی برای محله به آن افزوده شده، با ایجاد گنبدخانه وارد مرحله جدیدی شده و در نهایت به یک دو ایوانه با ۳ شبستان تبدیل شده است.
همه این تغییرات، در کنار تغییرات بافت تاریخی و توسعه شهر به سوی شرق اتفاق افتاد و باعث شد مسجد جامع اولیه، به تدریج رونق خود را از دست بدهد و تبدیل به مسجدی محله ای شود.
مسجد کاشان در طول ادوار مختلف، بارها رو به افول و ویرانی گذاشته و بر اثر بی توجهی، اوضاع نابسامانی را از سر گذرانده است. از سویی، منابع از زمین لرزه های متعددی نیز در کاشان خبر می دهند که اگرچه از شدت و بزرگی آنها خبری در دست نیست، هریک منجر به خرابیهای بسیاری در کاشان شده اند.
گزارشی مختصر از مرمت مسجد جامع کاشان پس از این زمین لرزه ها را در محراب گنبدخانه می توان دید. بنابراین کالبد مسجد پس از این زمین لرزه و در جریان مرمتهای بعدی، دچار تغییرات بسیار شده است.
منابع:
Jameh Mosque of Kashan
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه