معماری خوارزمشاهیان

معماری خوارزمشاهیان در تاریخ معماری ایران نقش مهمی به ویژه در هنر تزیین ابنیه در معماری این دیار با توجه به گذشته پربار فرهنگ و هنر ایران زمین دارد.

هنر معماری خوارزمشاهیان علاوه بر زیبایی ظاهری از ازرشهای والاتری نیز برخوردار است و ذهن جستجوگر را قبل از نمود ظاهری، به معنایی درونی رهنمون می سازد در این دوره ابنیه و مساجد بسیاری به ویژه در خراسان بزرگ برپا شد.

چنین به نظر می رسد که در معماری خوارزمشاهیان در برپایی مساجد عجله و شتابی وجود داشته و این شاید در راستای اثبات ادعای سلاطین خوارزمشاهی مبنی به سلطانی عالم اسلام بوده است. حضور بارز آرایه ها و عناصر تزیینی چون خط نگاره ها و نقوش اسلیمی ماهیت فرعی هنر اسلامی در معماری سلجوقیان را تشکیل می دهند.

نقوش تزیینی در آجرکاری مساجد معماری خوارزمشاهیان

آجرهای مختلف به کار رفته در معماری خوارزمشاهیان و ایلخانی مشابه آجرهای سلجوقی هستند با این تفاوت که آجرکاری های پرکار و طرح های متنوع تنها متعلق به معماری سلجوقی بودند. برخی از رگ چینی های سلجوقی مانند رگ چین دو رج و گل انداز در دوران خوارزمشاهی و ایلخانی مشاهده می شوند.

نمونه رگ چین دو رج در مسجد جامع فرومد دیده می شود. در دوران معماری خوارزمشاهیان در پیروی از سلجوقیان ، تزیینات آجری منقوش تازه ای با به کارگیری تکه های لعایی در بین آنها ایجاد شدند. بر طبق بررسی ها ، حدودا در اواخر قرن هشتم هجری قمری آجرکاری در نما منسوخ و کاشی کاری در تزیین نمای ساختمان متداول گشت.

در اواخر دوره سلجوقی استفاده از آجرهای قالبی نقش دار معروف به «سفالینه های نقش دار» مرسوم شد و در دوران بعدی به صورتی ظریف با نقوش هندسی و یا گیاهی اغلب در ترکیب با کاشی ( با آجر لعاب دار ) رایج شد.

نمونه های زیبایی از این شیوه در ابنیه ای از معماری خوارزمشاهیان از جمله مسجد مدرسه ملک زوزن و مسجد جامع فرومد وجود دارند که با معرق آجر و کاشی در کنار یکدیگر تزیینات بسیار زیبایی را به وجود آورده اند که به طور قطع می توان این گونه تزیینات

( ترکیب آجر با کاشی ) متعلق به دوره ایلخانی را نقطه اوج آن دانست.

همچنین درزمینه هنر آجرکاری در خراسان می توان به مسجد جامع ملک زوزن و سنگان اشاره کرد که در آنها ازآجرهای پیش بر استفاده شده است.

 اشکال آجر کاری معماری خوارزمشاهیان

اشکال مختلف آجر که در بناهای معماری خوارزمشاهیان به کار رفته متنوع است که یک دسته از این آجرکاری در مساجد به کار رفته است این اشکال عبارت اند از :

مربع

در حاشیه دیوارهای تزیینی ایوان شمالی مسجد جامع فرومد که داخل آنها نقوش گیاهی وجود دارد و در نمای ایوان شمالی مسجد جامع گناباد که داخل آنها یک طرح هشت وجهی ( تسمهای ) دیده می شود .

دایره

در تزیینات فراز پیشانی ایوان قبله مسجد مدرسه ملک زوزن که در داخل این دوایر نقوش گیاهی گره و کتیبه قابل مشاهده است  در حاشیه قاب های تزیینی « لا » مانند که در نمای ایوان غربی مسجد مدرسه ملک زوزن و ایوان جنوبی مسجد جامع فردوس دیده می شود به صورت یک قطعه آجر دایره ای شکل در میان دو قطعه آجر مربع شکل به کار رفته است.

هم چنین دوتا از طاق نماهای دیوارهای تزیینی طرفین ایوان شمالی مسجد جامع فرومد و نیز داخل برخی از قابهای « لا » شکل ، مانند نمای ایوان غربی مسجد زوزن که در معماری سنتی موسوم به « طبل » ، « شمسه » ، « تکه » و « پنج کند » هستند دوایر متقاطع به چشم می خورد.

این نقش همان چیزی است که از دوره سلجوقی به بعد نمای درونی گنبدخانه را شکل داد درواقع نقش اختری به وجود آمده حاصل هندسه دقیقی است که معماری خوارزمشاهیان از سده های میانه به بعد در تزیین به کار گرفته است.

این تزیین گاه با آجر و کاشی اجرا می شد و در بیشتر مواقع با گچ و شمسه گیریهای گچی ، جنبه های دوگانهای در ساخت آن منظور بود به طوری که غیر از وجه تزیینی در کاستن از ارتفاع فضا مؤثر بود و بنا را مردم وار می ساخت. غیر از آن همیشه عایق حرارتی بسیار مناسبی نیز به شمار می رفت.

لوزی

لوزی نیز خود یکی از اشکالی است که با خمشی در اضلاع مربع از آن حادث شده است. گره های درهم که در تزیینات آجری نمای غربی مسجد زوزن به کار رفته است گویی به گونه ای کثرت در وحدت را به نمایش می گذارد و پنداری نمادی از عالم کثیر است که از ذات واحد باری تعالی ناشی می شود در نمای ایوان شمالی مسجد جامع گناباد و در سقف مقرنس کاری شده ایوان شرقی مسجد مدرسه ملک زوزن از آثار معماری خوارزمشاهیان نیز قابل مشاهده است.

نقش شمسه در بناهای معماری خوارزمشاهیان

تجسم بصری و نمادین « شمسه » ( خورشید ) جایگاه مهمی را در هنر و معماری ایران به خود اختصاص داده و در دوران متمادی مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است. این نقش در معماری خوارزمشاهیان دارای مفاهیم نمادین فراوانی است.

قبل از اسلام ، قرص خورشید نماد روزنه ای بوده است که نور الوهیت از طریق آن بر زمین جاری می شده است.در نقش برجسته فروهر ، قرص خورشید در وسط دو بال که در امتداد یکدیگر هستند ، قرار گرفته که بیانگر این موضوع می باشد  نقش قرص خورشید همراه دو بال بر فراز ستونها و دیوارهای سنگی، محافظ آسمان و جدا نگه داشتن آسمان از زمین بوده است. در بیشتر آثار هنر اسلامی نقش شمسه ( خورشید ) دیده می شود.

در دوره اسلامی نیز این نقش دارای معانی و مفاهیم نمادین فراوانی می باشد. در هنر اسلامی نقش شمسه در اکثر هنرهای تزیینی چه در آثار مذهبی، مثل تهذیب صفحه آغازین قرآن ، تزیین داخل و بیرون گنیدها ، مساجد و … یا در دیگر هنرها مثل کتاب آرایی و … به وفور و مورد استفاده قرار گرفته است.

نقش شمسه با توجه به معنای سوره ۲۴ ، آیه ۳۵ قرآن کریم : « الله نور السماوات و الارض » ، به عنوان نماد ، به الوهیت و نور و وحدانیت اشاره دارد.

قدیمی ترین نقش شمسه با تکرار نام «محمد»(ص) که در آثار تزیینی معماری خراسسان قابل ردیابی می باشد نقش در تزیینات مسجد ملک زوزن خراسان به صورت آجرکاری با تلفیقی از کاشی لعاب دار فیروزه ای رنگ در داخل یک شمسه کارشده است.. نجم الدین رازی در وصف نور تابناک پیامبر اسلام او را « خواجه آفتاب عالمیان » می نامد. شکل دایره وار « میم » احمد و محمد نیز مورد توجه بسیاری از شعرا قرار گرفته است.

مساجد در معماری خوارزمشاهیان

مساجد جامع ملک زوزن ، فرومد و گناباد از حیث تزیینات بدیع و پلان دو ایوانی جزء شاخص ترین ابنیه معماری خوارزمشاهیان در خراسان است که به لحاظ تشابه هنری این دوره یا عصر سلجوقیان بسیاری به اشتباه این آثار را مربوط به آن دوره می دانند.

البته کمبود منابع کتابخانه ای و عدم انجام تحقیق کارشناسانه نیز باعث شده است که ماهیت هنر این دوره همچنان در هاله ای از ابهام بماند هنرهای تزیینی بنا که از دیرباز در معماری ایران موردتوجه بوده است. تزییناتی چون گچبری ، آجرکاری ، کاشی کاری و….که هر یک علاوه بر تزیین در استحکام بخشی بنا نقش مهمی ایفا نموده و همگی با اصول فنی و علمی توأم بوده اند.

مسجد جامع گناباد

این بنا که از ابنیه های ارزشمند معماری خوارزمشاهیان است از نوع مساجد دوایوانی بوده و در شهرستان گناباد ، واقع در جنوب استان خراسان بنا شده است. به استناد کتیبه کوفی آجری که نمای ایوان جنوبی را آذین بخشیده است، تاریخ ساخت آن سال ۶۰۹ هـ ق است ، شامل یک حیاط ، دو مدخل ، دو رشته رواق ، دو شبستان و دو ایوان است که مجموعاً در اطراف حیاط قرار دارند.

• تزیینات نمای ایوان جنوبی آجرکاری با نقوش هندسی است. مدخل جنوب شرقی در حال حاضر فاقد تزیینات است، اما درب ورودی ضلع شرقی با طاق جناغی دارای یک حاشیه تزیینی در پاکار طاق است که نقوش پرندگان در میان گل و برگ ، گچبری شده اند.
• نمای ایوان جنوبی با تزیینات زیبای آجری شامل دو قطار پیچ ، یک نوار اسلیمی ، دو جفت نیم استوانه که دارای تزیینات هندسی است، یک نوار کتیبه قرآنی و یک ردیف تزیینات آجری حصیری شکل ، مزین شده است.
• تزیینات داخل ایوان نیز شامل دو کتیبه آجری می شود که به خط کوفی است. در ضلع جنوبی ایوان ، محراب گچ بری بسیار زیبایی مشاهده می شود که به صورت نیمه هشت ضلعی طراحی شده است.
• در تزیین نمای شمالی نیز علاوه بر آجر ، قطعات کاشی فیروزه ای یکرنگ ، به صورت تلفیق با آجر یا به شکل گل میخ در وسط آجرهایی با طرح هشت ضلعی ساخته شده است
• دیوار ضلع شرقی صحن مسجد با آجرهای مشبک و گل میخ کاشی فیروزه ای مانند در وسط هشت ضلعی منتظم ، تزیین شده است.

مسجد ملک زوزن

مسجد ملک زوزن در دهستان زوزن و از توابع شهرستان خواف از آثار به جا مانده  از معماری خوارزمشاهیان و در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی آن قرار دارد آندره گدار با استناد به تاریخ ۶۱۶ هـ ق در کتیبه پشت ایوان قبله ، بنا را به دوران حکومت زوزن نسبت داده است. گدار ارزش بنا را در استفاده کاشی دو رنگ برای اولین بار دانسته است.

این مسجد دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهی است،  مسجد ملک زوزن در حال حاضر متشکل از دو ایوان مقابل هم است که هسته مجموع بنای عظیمی را تشکیل می داده است. این مجموعه بنابر شواهد موجود از جمله فاقد تزیین بودن محراب که از مهم ترین تزیینات هر مسجد است ، به علت هجوم مغول هرگز به اتمام نرسید.

• آجرکاریه ای زیبایی که با نوع لعاب دار آن ترکیب شده و کتیبه آجری به خط کوفی و نسخ ، تزیینات بی نظیری هستند که این ایوان را چشم نواز کرده اند. طرح های تزیینی آجرکاری متشکل از نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه های بسیار زیبا هستند. متن این کتیبه ها شامل آیات قرآنی ، عبارت تاریخی و بخشی از نام یکی از استادکاران است.
• در بخش فوقانی ضلع پشتی ایوان نیز دارای تزیینات بسیار زیبایی بوده و بر بخشی از آن به خط کوفی با آجر لعاب دار فیروزه ای رنگ عبارتی رقم خورده است .در زیر این کتیبه ، یک ردیف تزیینات آجری قرار گرفته که با کاشی هایی به رنگ سفید و فیروزه ای به صورت نقوش هندسی و چلیپا تلفیق شده است.
• در زیر تزیینات فوق ، یک نوار تزیینی که مشتمل بر سیزده شمسه بود و اکنون فقط نه شمسه باقی مانده است ، دیده می شود و بر زمینهای قرار گرفته که با آجر تراش به شکل نقوش اسلیمی و هندسی تزیین شده و با قطعات کاشی فیروزه ای تلفیق شده است. شمسه میانی و دو شمسه طرفین آن دارای کتیبه اند .
• کتیبه شمسه میانی به خط کوفی است که در مرکز ستاره شمسه ، نام الله و در اضلاع ستاره در جهت گردش عقربه ساعت نامهای محمد ( ص ) ، ابوبکر ، عمر ، عثمان و علی ( ع ) به چشم می خورد.
• ایوان شرقی مسجد در معماری خوارزمشاهیان دارای کتیبه آجری و تزیینات آجرکاری با تلفیق کاشی فیروزه ای رنگ با نقوش هندسی و گره بوده است که بخش بیشتر آن فروریخته است. همچنین سقف ایوان دارای تزیینات زیبای مفرنس کاری به صورت تلفیق قطعات کاشی فیروزه ای رنگ و آجر بوده است.

مسجد فرومد

از مساجد دوایوانی معماری خوارزمشاهیان ، فاقد کتیبه های تاریخ دار است که با بررسی تشابهات با دیگر مساجد دو ایوانی در خراسان، آن را در زمره مساجد خوارزمشاهیان قرار داده اند. وسعت این مسجد در حال حاضر هشتصد و بیست مترمربع است و یکی از شاهکارهای هنری ایران ازنظر گچبری و ظرافتی است که در آن به کاررفته است.

• این بنا از داخل به وسیله گچبری و از خارج با آجر کاملا پوشیده و تزیین شده است. مسجد جامع فرومد شامل دو ایوان شمالی و جنوبی است سر در ورودی مسجد دارای تزیینات غنی و بسیار زیبایی از جمله آجرکاری و گچبری و چندین کتیبه است.
• پیشانی سر در نیز دارای تزیینات گچبری است که در ضلع شرقی و غربی مسجد جامع فرومد، دو شبستان نقش بدیع در ازاره و گچبری لطیف در بالای ازاره دارد و در هر پایه یک حدیث با گچ و خط ثلث برجسته نوشته شده است، نقش هر پایه و احادیث روی پایه ها با یکدیگر متفاوت است.
• بر دیواره شرقی ، محرابی گچبری که مزین به نقوش هندسی، گیاهی و زنجیره ای شکل با کتیبه کوفی جای گرفته که مضمون آن سوره اخلاص است. هم چنین در ضلع جنوبی ایوان نیز محراب گچبری و رنگ آمیزی شده که منقوش به طرحهای هندسی ، گیاهی ، اسلیمی و کتیبه های قرآنی به خط کوفی و نسخ است وجود دارد.
• تزیینات نمای ایوان آجری معماری خوارزمشاهیان ، متقش به نقوش هندسی، گیاهی و طرح های تسمه ای است. تزیینات داخل ایوان شامل کتیبه سرتاسری قرآنی به خط نسخ مایل به ثلث گچبری شده است.

مسجد فردوس

این مسجد در معماری خوارزمشاهیان را برخی محققان مسجدی یک ایوانی از قرن هفتم هـ ق می شناسند  و عده ای دیگر آن را مربوط به سال ۴۰۰ هـ ق می دانند، اما با توجه به شیوه پوشش سقف ایوان جنوبی که به صورت طاق و تویزه است و شباهت تزیینات آجرنمای ایوان جنوبی با مسجد ملک زوزن و گناباد و نیز استفاده از کاشی و تلفیق آن با آجر و هم چنین شباهت کامل نقشه این بنا با سایر مساجد دو ایوانی خراسان ، می توان گفت مسجد جامع فردوس همزمان با مساجد ملک زورن و گناباد ساخته شده است.

نتیجه گیری

خراسان منشأ بسیاری از نوآوری های معماری بوده و معماری خوارزمشاهیان به تدریج از آنجا به سایر نقاط انتقال یافته است. به ویژه که بسیاری از بناهای مذهبی و غیرمذهبی این ناحیه ، پس از گذشت هزاران سال هنوز استحکام خود را حفظ کرده اند. از این رو بسیاری از محققان، سبک معماری خراسان و تزیینات وابسته به آن را بسیار مهم می دانند  و در تقسیم بندی تاریخی ، معماری خوارزمشاهیان را ادامه معماری عصر سلجوقی شمرده و ویژگیهای هنری این دوره را با عصر سلجوقی یکسان دانسته اند.

مساجد در معماری خوارزمشاهیان در ادامه و استمرار معماری دوره سلجوقی است و در مجموع ارتباط خود را از نظر شکل ، مصالح و تزیینات با بناهای دوره سلجوقی حفظ کرده است . مصالح مساجد دوره خوارزمشاهی خراسان همان مصالحی است که در همه ادوار اسلامی به کار رفته است.

یعنی آجر ، خشت ، گل ، گچ و قلوه سنگ نقشه مساجد معماری خوارزمشاهیان دو ایوانی است و این درحالی است که نقشهای چهار ایوانی در معماری خراسان ناشناخته نبود. تلفیق کاشی و آجر که از اواسط دوره سلجوقی در نمای خارجی بنا آغاز شد در معماری خوارزمشاهیان به مقیاس وسیع تری استفاده شده است.

منابع:

The Madrasa at Zuzan: Islamic Architecture in Eastern Iran on the Eve of the Mongol Invasions

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان