Shah Nematollah Vali Shrine

مقبره شاه نعمت الله ولی

مقبره شاه نعمت الله ولی که حدود شش هزار متر مربع وسعت دارد. آرامگاه یکی از اقطاب سلسله نعمت‌اللهی در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی ماهان واقع در استان کرمان است.

شاه نعمت الله ولی مدفن يکي از عرفا و صوفیان بزرگ ایران است که آرامگاهش از آثار باشکوه تاریخ ایران به شمار مي آيد و از جمله باصفاترین و زیباترین مجموعه بناهای آرامگاهي ايران به شمار مي رود.

تاریخچه ساخت مقبره شاه نعمت الله ولی

ساخت آرامگاه شاه نعمت الله ولی به سال ۸۴۸ ه.ق آغاز و طی ۶ قرن تا اواخر قرن چهاردهم ادامه یافت. و یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایرانی است.

بنای اصلی آستانه ماهان متعلق به نیمه اول سده پانزدهم است که توسط شاگردان و مریــدان او ساخته شد و بعدا ساختمانهایی به بنای اولیه اضافه شده است. این الحاقات بیشتر متعلق به دوران شاه عباس اول صفوی و محمد شاه ناصر الدین شاه قاجار است که به عرفا و بزرگان شیعه ابراز ارادت می کرده اند. بیشترین توسعه ایین مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده است.

معماری مقبره شاه نعمت الله ولی

• آرامگاه شاه نعمت ولی ابتدا به صورت تک بنـا با گنبدی رفیع بر فراز فضایی چهار گوش درون باغی بزرگ بوده که بعدها بناهای دیگری به آن افزوده شده است.
• از آنجا که شاه نعمت الله ولی عامل اصلی شهرت و آبادانی شهر ماهان بوده است و نیز عـلاوه بر مقام عرفانی، شـاعر و ادیب نیز بوده است، در دوران مختلف پس از درگذشت او، بنای آرامگاه او نیز به مجموعه افزوده شده.
• بنا هم اینک واجد شش صحن است هندسه حاکم بر مجموعه به صورت خطی و در امتداد محور قبله میباشد.
• قدیمی ترین بخش بنا گنبدخانه آستانه است که به سـال ۸۴۰ ه.ق به هزینه احمدشـاه بهمنی، از ارادتمندان وی، احداث شـده است.
• سلسله مراتب روابط فضایی از فضای شهری تا گنبدخانه موجب ایجاد حس معنویت در افراد می شود.
• مقبره شاه نعمت الله ولی از هر دو سمت شرق و غرب دارای ورودی میباشد و از هر طرف که وارد شویم برای رسیدن به عنوان مجموعه از دو صحن عبور می کنیم.
• کل مجموعه از ۳۲۹ طاق و چهار صحن و دو حمام و دو کاروانسرا، یک آب انبار و یک باب خانه که مسکن متولی بنا است تشکیل شده است.
• بخشهای مجموعه به ترتیب از غرب به شرق عبارت اند از؛ جلوخان و سردر، صحن محمدشاهی (حسینیه)، صحن شاه عباسی (میرداماد)، هسته ی اصلی مجموعه (شامل گنبدخانه و رواقهای پیرامون)، صحن وكيل الملکی و صحن اتابکی می باشد.
• آستانه شاه نعمت الله ولی (ماهان) در مرکز و در حصار چهار حیاط قرار دارد به گونه ایی که ایجاد حس مرکزیت را برای مخاطبان به وجود می آورد.
• حیاط وکیل الملکی، شاه عباسی و اتابکی به علت دارا بودن حوض و باغچه در مرکز حیاط دید افراد را به قسمتهای دیگر حیاط محدود نموده است.
• حیاط اتابکی با توجه به اینکه هندسه مربع شکل و منظمی را دارد اما به علت وسعت بیشتر حیاط و همچنین، ابعاد باغچه ها نسبت به سایرین بزرگتر میباشد.
• در این حیاط ، دید محدودتر و شفافیت فضایی کمتری نسبت به سایر حیاطهای مقبره شاه نعمت الله ولی وجوددارد.
• باید به این نکته اشاره نمود که حیاط هایی که به مقبره شاه نعمت الله ولی نزدیک تر هستنند مانند صحن شاه عباسی و صحن وكيل الملكـی ارتباط فضایی و تنـوع فضایی بالاتری نسبت به حیاطهای دیگر آرامگاه دارند به گونه ایی که، در طراحی این صحنها سعی شده است در تقابل بیشتری با مقبره قرار گیرند تا به شاخص کردن مقبره کمک کند.
• 
• هسته اولیه آرامگاه شاه نعمت الله ولی ،گنبدي منفرد بود؛ که صندوق قبر شاه نعمت الله ولي نيز در آن قرار دارد؛ و در سال 840/1436 به دستور احمدشاه دكني مريد نعمت الله و فرمانرواي سلسله بهمني ساخته شده، به تدریج توسعه یافته است.
• هم اکنون زیارتگاه وي شامل سه حیاط روباز است که دکن در محوطة مركزي هر يك، بناهاي وابسته به آن سر برآورده است.
• بر فراز گنبدخانه مربع شكل، يك گنبد داخلي قرار دارد، که از خارج بنا در سطح منطقه انتقالي، به صورت فرمي هشت ضلعي ديده مي شود.
• در عرض تالار بزرگ از سمت در ورودي به سوي گنبدخانه، اتاقي بسيار كوچك يا طاقي كوتاه، روي سلسله قوسي به سبك تيموري قرار دارد. اعتقاد بر این است که این اتاق چله خانه شیخ بوده، که ممکن است باقي مانده بنايي از اوایل سده پانزدهم/نهم باشد که اکنون جزو رواق شده است.
• چله خانه آرامگاه شاه نعمت الله ولی احتمالاً قبل از دوره صفویه ساخته شده که در زمان ساخت، رواق آن را حفظ کرده اند.
• این بنا نیز مانند گنبد مقبره شاه نعمت الله ولی ، از قديمي ترين آثار ساختماني مجموعه است. شاه ولي، حداقل يك چله ( ۴0 شبانه روز) را در آن سپري کرده و در این مدت به عبادت و نماز مشغول بوده است.
• سقف این مکان به شکل کلاه صوفيان داراي ١٢ ترك است. بر در و دیوار این مکان، آیات، احادیث و اشعاري، به رنگ هاي سفيد، آبي و قرمز نوشته شده است.
• مضمون این کتیبه ها شامل اشعاري در وصف و جایگاه حضرت علي و ائمه (ع) ، وصف شاه نعمت الله ولي و توصيف شهر ماهان است.
• در پشت ضلع شرقي حرم، رواقی است که مرتبط با حرم ساخته شده، در میان آن سنگ قبري واقع است، که متعلق به شاه خلیل الله، نوه شاه نعمت الله ولي است.
• دو تالار جانبي حرم از سمت شرق و غرب، تربت را احاطه کرده است.
• یا هم اکنون ورودي بقعه از سمت شرق است. نخستين صحن، صحن اتابكي نام دارد؛ که به صحن وكيل الملكي راه دارد.
• از قسمت هاي قابل توجه آرامگاه شاه نعمت الله ولی ، بناي دار الحفاظ است؛ که ساختمان آن براساس كتيبة موجود، در زمان شاه عباس اول احداث گردیده است به همین مناسبت آن را رواق شاه عباسي مي خوانند.
• رواق شاه عباسي در عهد شاه عباس کبیر در دوره حکومت بيك تاش خان ساخته شده است. طول این قسمت ۳۳ و عرض آن ۱۹ و ارتفاع آن به 14 متر مي رسد.
• درهاي زيباي مقيره ساخته عليشاه نجار است.
• در ضلع جنوب شرقي مقبره شاه نعمت الله ولی دو سنگ قبر صندوقي شكل موجود است، که يكي متعلق به آغاخاتون همسر خليل بيك افشار – و ديگري متعلق به بيك تاش فرزند ولي خان است.
• داخل دار الحفاظ، دو در ورودي وجود دارد که يکي به سوي حرم و ديگري به سمت صحن شاه عباسي (ميرداماد) باز مي شود.
• در جبهة شرقي اين صحن، سردر مقرنس کاري شده دار الحفاظ قرار دارد؛ که بر سطح نماي آن، ابياتي چند به خط ثلث سفید بر زمينه کاشي هاي آبي رنگ نقش بسته است.
• آخرین صحن آرامگاه شاه نعمت الله ولی ، صحن حسینیه است. در ضلع غربي صحن مذکور، در فضاي وسيعي به ابعاد ۲۳ × 45 / ۷۰ متر سردري زيبا با دو منارة آجري تزيين شده با کاشي کاري، مقرنس کاري و خطوط بنايي وجود دارد که ایوانهاي متعدد و تعدادي اتاق برگرد آن قرار دارند.

تزیینات مقبره شاه نعمت الله ولی

• عناصر تزیینی مقبره شاه نعمت الله ولی شامل کاشی سنتی، کاربندی، مقرنس، گچبری و نقاشی است. و این مجموعه شامل دو سردر ورودي، حجرههاي كوچك و بزرگ، بقعه، چهار مناره کاشي كاري شده است.
• گنبد رویین بر روي گردني قرار گرفته که با کاشي هاي سفيد، سیاه و فيروزه اي گره سازي شده است.
• بر روي پايه گنبد، کتيبه اي غير معمول ديده مي شود، که با قطعه هاي کاشي به رنگهاي سياه و سفید، روي زمينهاي از آجر لعابي و روشن، تعبیه شده و روي آن عبارت «سبحان الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله أكبر» و «یا مقلب القلوب و الأبصار» به خط بنايي كتابت شده است.
• این کتیبه ها از این لحاظ غير معمولي اند که خط پایه آن به صورتي واژگون در بالا تکرار گردیده است.
• دورادور پایة گنبد، يك سلسله اسپرهاي مقرنس با قوس جناغي، از جنس کاشی هفت رنگ حلقه زده است.
• سطح گنبد با طرح ستاره هاي متقاطع و با کاشي هاي سفيد و سياه روي يك زمينة لعابي به رنگ آبي روشن پوشیده شده است.
• آجرهاي تراش دار به صورت طرح شعاعي، درون هر ستاره چیده شده اند امکان دارد که این عناصر لعابي در دوره صفویه ایجاد شده باشد.
• مقبره شاه نعمت الله ولی ، چهار مناره کاشي کاري شده دارد که در برگیرنده كتيبه هاي شيعي بوده، که پیش از مرمت بنا از کلمه علي (ع) براي تزيين دورتادور مناره هشت ضلعي استفاده شده بود.
• 
• در بخش بالايي هر سمت، كلمة الله و قسمت اول شهادتين (لا اله الا الله) در زیر نام الله تكرار و كلمة علي (ع) نيز چهار بار به صورت الگوي در هم پیچیده نوشته شده، در حالی که دو کتیبه مجرد از نام او در هر طرف به كتيبة قبلي متصل است.
• بناي آرامگاه شاه نعمت الله ولی ، شامل حرمي چهار ضلعی است، که اندازه هر يك از اضلاع آن حدود 8/50 متر و بلندي آن از سنگ فرش کف حرم تا تیزه کاسه گنبد به بیش از ۲۰ متر مي رسد.
• در چهار طرف حرم چهار در خاتم کاری شده وجود دارد که بالای هر یک، پنجره ای از کاشی به صورت معرق نصب کرده اند.
• در کنار پنجره ها و روي ديوارها، ترنج هاي زيبايي نيز نقاشي شده است.
• تابلوی تمثال شاه نعمت الله، در زیر یکی از همین پنجره ها نصب شده و زیر آن کتيبه اي به خط ثلث ديده مي شود، بر روي آن آياتي از سوره نحل نوشته شده است.
• در بخش زیرین دیگر پنجره ها نیز، کتیبه هايي نگارش شده است. یکی از آن ها کتيبهاي به خط ثلث سفید بر زمینه آبی است که شامل آياتي از سوره ابراهیم (ع) است.
• قسمت پايين حرم، علاوه بر تزیینات و آزاره کاشي هاي آبي رنگ شش گوش، سنگ مرمر بزرگي جلب نظر مي کند که از چند قطعه سنگ تشکیل شده است.
• این سنگ که روی مزار شاه نعمت الله ولي جاي گرفته است، 3/50 متر طول و ۲ متر عرض و نزديك به ۱/۱۰ متر ارتفاع دارد؛ در د و بر روي قطعه سنگ كوچك آن به خط ثلث برجسته، آیه تطهیر و صلوات بر چهارده معصوم عليهم السلام حك شده است.
• بر بدنة شمالي سردر ورودي حرم، داخل رواق شاه عباسي، سنگ زيبايي مزين به نام دوازده امام علیهم السلام نصب است، که شخصی به نام قطب الدین آن را نذر سید کرده است.
• در پشت بناي دار الحفاظ ، صحن دلباز و مصفايي به نام میرداماد به ابعاد ٢٤ × ٣١ / ٥ متر با حوض مرمري به نام کوثر به طول 5/60 و عرض 3 متر قرار گرفته که متعلق به زمان شاه عباس اول است.

سخن آخر درباره آرامگاه شاه نعمت الله ولی

آرامگاه شاه نعمت الله ولی، مجموعه ای مشتمل بر فضاهای باز و بسته متعدد میباشد که هرکدام از این فضاها طی مدت طولانی کامل شده اند. در جریان توسعه آرامگاه، بنای اولیه به کلی دگرگون شده و شکل گیری و بنای اولیه به شکل کنونی نزدیک به پانصد سال طول کشیده است.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان