مقبره شمس تبریزی (Tomb of Shams Tabrizi)

مقبره شمس تبریزی آرامگاه صوفی و فیلسوف ایرانی، از اماکن گردشگری و سیاحتی واقع در آذربایجان ایران و در شهر خوی است. خیلی ها نمی دانند مقبره شمس تبریزی در کدام شهر است، با توجه به کاوش های باستان شناسی وسیع صورت گرفته در این منطقه، این مکان را به جایی که پیکر شمس تبریزی درآن آرمیده است نام گذاری کرده اند.

اینجا همان خاکی است که شمس الدین محمد بن ملک داد تبریزی عارف بزرگ و شهره ای که علم و ادب و عرفانش، شاعر و فاضل ادیبی چون مولوی را عاشق و دیوانه ی خود ساخته بود، در آغوش کشیده است.

آرامگاه شمس تبریزی قبل از کشف پیکر شمس نیز یکی از آثار و جاذبه های تاریخی و گردشگری شهر خوی بوده است. مناره ای بسیار زیبا که در کنار مقبره شمس تبریزی قرار دارد، به جرات یکی از عجیب ترین، جالب ترین و زیباترین بناها و مناره های موجود در کشور است. این بنا یکی از بناهای آرامگاهی ایران است در کنار شمس عزیز و بزرگوار، سالانه بسیاری از جهانگردان و گردشگران را از سرتاسر دنیا به خود جلب می کند.

تاریخچه مقبره شمس تبریزی

آرامگاه و مناره آن بی تردید متعلق به شمس تبریزی است و مقبره شمس تبریزی دست کم از اوایل قرن نهم هجری قمری به نام شمس شناخته می شد. همچنین اسنادی موجود است که بنا به قول آنها سلطان سلیمان قانونی و مراد سوم طی حملات خود به آذربایجان برای زیارت تربت شمس به خوی رفته اند.

موحد از قول مورخ رسمی عثمانی نقل می کند: اکنون آرامگاه شمس صوفی و عارف ایرانی، نورالله مرقده، در خوی است. شکر و سپاس خدا را که زیارت آن مرقد شریف میسر شد. همچنین این باور قوی است که نامیدن مزاری در قونیه به نام مرقد شمس صرفا جنبه تبلیغات و منافع توریستی دارد

در خصوص تاریخچه مناره این مقبره شمس تبریزی نوشته اند که در آبادیهای مهم که بر سر راه ها بود، شبها بر بلندی آتش می افروختند و برجی را که برای این کار ساخته بودند، آتشگاه مینامیدند. همین کلمه را به زبان عربی ترجمه کرده و منار و مناره گفته اند و سپس آن را در مساجد به کار برده اند.

به وسیله آتش که بر فراز این برجها افروخته می شد، از دور اخبار و علائم و ارشاداتی می دادند که مردم دوردست را از خطر و حوادث آگاه می کردند. احتمال دارد یکی از مناره ها ستون یادبودی باشد از جنگ آلب ارسلان سلجوقی با رومانوس دیوجانوس امپراطور روم در ملازگرد و سلطه اش بر وی که سرنوشت مسلمانان منطقه را این جنگ و پیروزی آلب ارسلان رقم زد و کشور روم به تدریج به کشوری مسلمان نشین مبدل شد و مناره مزبور حالت تقدس مانندی بین مردم این مرز و بوم پیدا کرد.

پس از اقامت شمس تبریزی در خوی و فوت وی جنازه اش در کنار آن دفن شد و نام «مناره شمس تبریزی» پیدا کرد و شاه اسماعیل صفوی چون خود عارف و و متصوف بود، دستور داد کاخش را در کنار مقبره شمس تبریزی ساختند.

مقبره شمس تبریزی از مکانهای گردشگری و زیارتی خوی است که گفته میشود، محل مدفن شمس تبریزی است. تا چند سال اخیر شمس تبریزی بسیار غریب بود و حالا به لطف مردم خوی و با اقدامات تولیت شمس تبریزی، آرامگاه او در حال توسعه و گسترش عمرانی است.

سالهای سال به این منطقه مکان شمس گفته می شد؛ اما کسی اطلاعات دقیقی درباره آن نداشت. بعدها برای آن دیوار کشیدند، سنگ قبر گذاشتند و میگویند آدم بزرگی بود و آنقدر بزرگ که مولانا مریدش شد. در آبان ماه سال ۱۳۸۹ هجری شمسی، مراسمی با عنوان کنگره بین المللی شمس تبریزی با حضور مولوی شناسان و شمس شناسان داخلی و خارجی در خوی و ارومیه برگزار شد.

از آن پس همه ساله علاقه مندان شمس تبریزی از خوی و دیگر شهرهای ایران و حتی کشورهای همسایه در هفت مهر در مراسمی بزرگداشت این صوفی و عارف را گرامی می دارند . بر دیوار محوطه آرامگاه نیز تابلوهایی از اشعار مولانا و همچنین شاعران دیگر نصب شده است.

معماری مقبره شمس تبریزی

در مقبره شمس تبریزی فقط یک سردیس، یک مناره و سنگ مزار وجود دارد و این تمام سهم شمس تبریزی در آرامگاهش است.

در فاصله سه کیلومتری از مرکز شهر خوی استان آذربایجان غربی، در بین خانه های بلوار شمس تبریزی در محله امامزاده، برجی از شاخ های قوچ به بلندی تقریبی ۱۴ تا ۱۵ متر قرار گرفته که به مناره شمس تبریزی معروف است. آرامگاه شمس تبریزی در فاصله ۱۰ متری از مناره قرار دارد.

معماری مناره آرامگاه شمس تبریزی

• مناره ای زیبا در صحن مقبره شمس تبریزی، از صوفیان و عارفان پرآوازه ایرانی وجود دارد. مناره شمس تبریزی برج زیبایی است که در گذشته در وسط باغ مشجری در گوشه شمال غربی شهر خوی قرار داشت و امروزه در میان ساخت و سازهای جدید شهری، در محله شمس الدین تبریزی شهر خوی جای گرفته است.
• مناره مقبره شمس تبریزی در محله ی امامزاده خوی که حدود 2.5 کیلومتر از مرکز شهر فاصله دارد قرار داد. بر اساس نام کوچه هایی که در این منطقه با نام شمس نا مگذاری شده است، این محله را محله شمس تبریزی نیز می نامند
• مناره آرامگاه شمس تبریزی مذکور با 40/3 متر قطر و ۱۵ متر ارتفاع در فاصله ۱۰ متری از مقبره قرار دارد.
• سطح بیرونی این مناره با شاخهایی از قوچ وحشی تزیین شده است که شاه اسماعیل صفوی طی اقامت چهل روزه اش در کوه چله خانه خوی شکار کرده بود.
• مدارک و تصاویر مینیاتوری باقی مانده از مقبره شمس تبریزی در شهرستان خوی نشان می دهد، این بنا در ابتدا از سه مناره دور قبر شمس تبریزی تشکیل شده بود.
• این مکان قبل 3 مناره داشته است که دور قبر شمس تبریزی را گرفته بوده است. هر 3 مناره ارتفاع 15 متری داشتمد و هم شکل هم بوده اند. معماری اسلامی ایرانی این مناره ها از نوع سلجوقی است که نمونه هایی از آن را در کرمان هم می بینیم.
• بر طبق روایت، شاخ ها و جمجمه ی قوچ های موجود در بدنه ی این مناره که سراسر آن را پوشانده است، حاصل شکار یک روزه ی شاه اسماعیل اول بوده است.
• این مناره ها به نوعی قدرت شاه را در جنگ و شکار نشان می داده اند. 2 مناره از این 3 مناره امروزه از بین رفته است و امروزه تنها یک مناره از آنها باقی مانده است.
• شکل مناره آرامگاه شمس تبریزی به صورت استوانه ای است و از آجر و سر گوچ های شکار شده ساخته شده است. داخل این مناره پلکانی دوار قرار دارد که به بالای مناره می رسد
• مناره مقبره شمس تبریزی تنها کله منار ساخته شده از جمجمه حیوانات وحشی در سطح کشور است که از سوانح طبیعی و حادثه های مختلف جان سالم به در برده است
• این مناره به صورت مجوف بوده و پلکان مارپیچی از ورودی مناره که در قسمت پایین آن قرار دارد، به انتهای مناره و به قسمت موذن آن منتهی می شود که رو به قبله دارد. .
• پی و حدود ۵۰ سانتی متر از پایین بنا با سنگ ساخته شده است. گرچه مقداری از پی آن به خاطر رسوبات سیل و غیره زیر خاک قرار دارد.
• از این قسمت به بعد در مناره آرامگاه شمس تبریزی، از آجر استفاده کرده که در وسط آجرها، کله های قوچ گذاشته شده اند.
• این مناره از نظر فرم به سه بخش تقسیم شده ، قسمت پایینی و انتهای آن که کوچکتر از بخش میانی است، به صورت ساده هستند قسمت میانی مزین به شاخ قوچ وحشی است.هدف از ساخت آن به احتمال زیاد نمایش قدرت پادشاه بوده که در یک روز توانسته است به قدری قوچ وحشی شکار کند که شاخ آنها در سطح خارجی یک مناره به کار رفته اند.

سخن آخر درباره آرامگاه شمس تبریزی

مقبره شمس تبریزی، مدفن عارفی نامی و بزرگی است که به عنوان یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی شناخته می شود.

مردی که درباره خود گفته است : من غریبم و غریب را کاروان سرا لایق است.

در کنار این مدفن، مناره بزرگ پوشیده از شاخ قوچ وحشی قرار گرفته که به برج شمس تبریزی معروف است و به سده ۶ هجری قمری تعلق دارد. هر ساله تعداد بی شماری از متصوفان در آذرماه برای انجام مراسم در جوار مناره جمع می شوند. مناره مقبره شمس تبریزی در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۲ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و نمونه ای متفاوت از معماری سنتی ایران است.

روی سنگ مزار تک بیتی از مولانا نقش بسته است : شمس تبریزی که نور مطلق است آفتاب است و ز انوار حق است.

منابع:

Shams Tabrizi

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان