کاخ خورشید (Sun Palace)

بنای کاخ خورشید یا عمارت خورشیدی اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران است که در وسط باغ بزرگی قرار دارد. کاخ خورشید کاخ نادر شاه افشار است و احتمالاً برای سکونت خانواده‌ی سلطنتی احداث شده است.

تاریخچه کاخ خورشید

کاخ خورشید در سال 1151 هجری قمری به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم ساخته شده است.

عمارت خورشیدی مربوط به سال های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می باشد و یکی از زیباترین کاخ های ایران است. عملیات ساخت عمارت در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال های حیات نادرشاه یعنی سال 1160 هجری قمری در دست ساخت بوده است.

زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای«سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.

ساخت بنای عمارت در سال 1155 هجری قمری به فرمان نادر شاه آغاز و در سال 1160 (برابر با 1126 هجری شمسی ) همزمان با قتل نادرشاه متوقف گردید.

با استناد به معماری سنتی ایرانی داخل کاخ خورشید با توجه به متون قدیم و حجم معماری و کتیبه موجود (سوره مبارکه النبا) آرامگاه نادرشاه می باشد.

معماری کاخ خورشید

• نمای این کاخ که به شیوه معماری هنری ساخته شده به شکل استوانه‌ای بوده و با سنگ های مر‌مر سیاه تزیین شده است.
• بلندی آن در گذشته در حدود 25 متر بوده است و در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع کاخ بیش از 20 متر نیست.
• کاخ خورشید مجموعاً دارای 12 اتاق است که در داخل اتاق‌ها نیز تزییناتی از نقاشی و گچ‌بری دیده می‌شود.
• شیوه تزیین و آرایشی که در این بنا به کار رفته مشتمل بر ریزه کاری های دقیق و متنوع و قابل ملاحظه است.
• تصاویری از شاهزادگان نادری بر روی دیوار‌ها نقش شده است که در میان آن‌ها، نقوش زرین نیز دیده می‌شود.
• کاخ در وسط باغ بزرگی قرار دارد که شامل یک بنا در سه طبقه است.
• ارتفاع آن در گذشته، حدود 25 متر بوده است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از 20 متر نیست.
• طبقه اول قصر خورشید آن 8 ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده اند.
• ورودی های کاخ ،در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود.
• کاخ خورشید مجموعاً دارای 12 اتاق است که داخل هراتاق نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می شود.
• در میان این تزئینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز به چشم می خورد.
• در وسط بنای هشت ضلعی عمارت، برج استوانهای مانند، در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده است.
• زیبایی کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان است که در آن معماری مغولی – هندی به چشم می خورد.
• داخل اتاق ها با نقاشى و گچبرى تزئین شده اند.
• 
• در وسط بنای قصر از سطح پشت بام برجى مدور با ترک هاى شبیه نیم ستون معروف به خیارى احداث شده است
• این بنا با طرح استثنایی و پررمز و راز خود از آجر ساخته شده و نماهای بیرونی آن را از سنگ های همان منطقه تراشیده اند.
• بیش از هرچیز استوانه ای با نیم ستون های سنگی که مانند برجی از میان بنا بالا آمده، چشمگیر است. چنین نمایی هیچ گاه در جای دیگری دیده نشده است.
• کاخ خورشید یک طبقه زیرزمین و یک طبقه همکف به شکل هشت و نیم هشت دارد و در میان طبقه همکف استوانه ی برج مانند آن تا بلندای ۱۷/۴۰ متراز کف بالا می رود.
• این برج از درون هشت ضلعی است و گنبدی بر بالای آن قرار دارد.
• نکته جالب این که میان حجم استوانه ای و بقیه بنا ، فاصله ای وجود دارد که مانند درز انبساط آنها را از هم جدا میکند و در بالای پشت بام طبقه همکف سنگ هایی به صورت درپوش روی این درز را می بندد.
• با حذف بخشی از چهار نیم ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است.
• نیم ستون های برج ساده اند ولی سرستون ها تراش تزئینی اندکی دارند.
• نماهای بیرونی بنای کاخ خورشید را در همه جا تراشیده اند اما در بخش هایی از نماکاری تزئینی، تراش سنگ ها به پایان نرسیده و این نشان می دهد که بنا ناتمام مانده و مورد استفاده قرار نگرفته است.
• نماهای داخلی قسمت برجی شکل را با ایوانچه هایی در دو طبقه شکل داده اند و با نقاشی و طلاکاری آراسته اند.
• دورتا دور این فضای هشت ضلعی در بالای ایوانچه های طبقه اول، سوره عم يتسائلون … با رنگ نوشته شده است.
• در اطراف این فضاء ایوان هایی است که پوشش زیبای رسمی بندی دارند و ایوانی که روبه شرق قرار دارد، ورودی بنا است.
• زیرزمین دو قسمت دارد . یک فضای هشت ضلعی ، که زیرفضای هشت ضلعی بالاست و چهارستون دارد ؛ و اتاق ها و راهروهایی که در اطراف آن قرار می گیرند
• همچنین راه های ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه همکف و خارج بنا نیز در طی استفاده های بعدی از آن ایجاد شده و در ابتدا به شکل دیگری بوده است.
• گمانه زنی ها نشان می دهد که بنای عمارت بربقایای بنای دیگری ( احتمالا یک برج مقبره ایلخانی ) ساخته شده که بقایای زیر زمین آن کمی پایین تراز زیر زمین فعلی موجود است.
• پله هایی که از طبقه همکف به بام می رود و همچنین پله هایی که از بام به بالای برج می رسد نیز با کندن جرزها ایجاد شده است و مشکل می توان از آنها بالا رفت.
• سطح همکف بنای کاخ خورشید روی سکویی به ارتفاع ۱/۵۰ مترکه با پنج پله به تراز محوطه می رسد، قرار دارد.
• محوطه بنا شامل باغی با چهار کرت در دو تراز است که قصر در محل برخورد دو محور آن قرار دارد.
• دورتادوربنا یک جوی آب و حوضچه های کم عمقی وجود دارد که دارای فواره های سنگی کوچک می باشند.
• محور شرقی غربی باغ کشیده تر است و ورودی آن در جانب شرقی قرار دارد.
• بین ورودی اصلی باغ تا عمارت ، حوض کشیده ای با فواره های سنگی بلنـد موجود است.
• امروزه بنای کاخ خورشید و باغ آن به طور کامل باز سازی شده است.

سخن آخر درباره کاخ خورشید (عمارت خورشیدی)

درمورد علت ساخت کاخ خورشید نظریات مختلفی وجود دارد. برخی آن را یک کاخ و برخی دیگر آن را محلی برای نگهداری از غنائم نادر شاه از هند می دانند. همچنین به علت وجود سرداب، بعضی آن را زندان می دانند. ولی عده ای کلا سوال دارند که کاخ خورشید به دستور کدام پادشاه ساخته شد؟ بدون شک ساخت کاخ به دستور نادر شاه افشار بوده است.

اما وجود چندین مقبره با طرح مشابه و فاصله زمانی کم از آن،، فرضیه مقبره بودن آن را تقویت میکند.

همچنین وجود سرداب و كتيبه عم يتسائلون … که معمولا در مقابر نوشته می شود دلایل دیگری بر مقبره بودن بنا هستند.

کاخ خورشید در نگاه اول به شدت تحت تاثیر جلوه های معماری هند است. مصالح به کار رفته در نما و حجاری های انجام شده روی آنها، ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه کرده است.

یکی از ویژگی های پنهان بنا، هندسه آن است. این ویژگی با قرار گرفتن در کنار ویژگی های دیگر طرح آن را به یکی از نمونه های ارزنده معماری ایران تبدیل کرده است.

همچنین خاص بودن شیوه هندسی به کار رفته در اثر آن را از نمونه های مشابه متمایز می کند و هویتی ایرانی به آن بخشیده است. پی بردن به ویژگی هندسی اثر و کاربرد خلاقانه آن در کنار خصوصیات و مفاهیم دیگر می تواند کمک شایانی به احیای هویت اصیل ایرانی در آثار معماری کند.

منابع:

Kakh-i Khorshid, or the Qasr-i Khorshid (Sun Palace), Kalat-i Naderi, Khorasan, Iran

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان
• کاشی مسجدی در مشهد
• همه چیز درباره کارگاه کاشی سازی