تعریف و مفهوم معنای ایوان در معماری
ایوان چیست؟ (iwan)
برای بسیاری سوال این است که ایوان چیست؟ در معماری ایران توصیفی از برونگرا بودن فضاست و به عنوان یک عنصر مهم در بناها و به خصوص خانه های سنتی نقش و همچنین اثر بسزایی دارد و مکان انجام فعالیت های روزمره انسان باشد. لذا شناخت این عنصر و آشنایی با تاریخچه و جایگاه کنونی آن در بناهای سنتی و زنده نگه داشتن اهمیت وجود آن در بناها و از اهمیت خاصی برخوردار است.
با توجه به مطالعات انجام شده باید به ایوان در معماری ایران که یکی از اصلی ترین عناصر یک فضای مسکونی است توجه بسیار شود احترام گذاشتن به طبیعت، برقراری روابط اجتماعی و ارتباط بیرون و درون بنا و … از جمله نقش های ایوان در معماری یک فضای مسکونی می باشد.
ایوان در معماری سنتی ایران نه تنها به لحاظ اقلیمی یکی از تمهیدات ارزشمند است بلکه به لحاظ مفهومی و معنایی در معماری اسلامی نیز به عنوان فضای گذار به حساب می آید.
تاریخچه ایوان چیست
در معماری ایران نگاهی به آثار باقیمانده از بناهای ایران و خانه ها به طور ویژه، در دوره های باستانی و تاریخی، نشان میدهد که حداقل از عصر هخامنشی به این سو بناهای با ایوان، یکی از سه ایده اصلی و ادامه دار معماری ایرانی بوده اند که دو ایده دیگر بناهای گنبددار و ستون دار می باشد.
رواق و ایوان در معماری دور حیاط مرکزی و تقسیمات سه بخشی همگی بی کم و کاست در اکثر بناهای رسمی و عادی ایران به کار رفته اند می توان گفت خانه های ایرانی در اطراف حیاط ساخته میشدند و ایوان در خانه های قدیمی نیز یکی از عناصر حیاط بوده است.
از میان فرضیه هایی که در مورد پیدایش ایوان ذکر شده است، تصور برخی که ایوان را همان چادر سنگی دانسته اند ، قابل توجه است . به نظر این گروه مردم بیابانگرد چون سکونت در آبادی را برگزیدند برای حفظ ارتباط با طبیعیت، استفاده از اتاق دیواره را معمول داشتند.
با وجود ابهام در چگونگی پیدایش و اینکه ایوان چیست، دانشمندانی که در تاریخ ایران مطالعه کرده اند، آن را پدیدهای شاخص از معماری ایوان می دانند. اصولا در این نوع کاخها همانند آشور و ایوان مدائن که در دوره پارت ها پایه گذاری شد، ایوان عنصر شاخص بنا است.
ایوان سازی در دوره ساسانی نیز ادامه یافت و در خانه مردم با اشراف ایوان شاخصه اصلی بنا گردید. ایوان شاه نشین گشوده شده به فضای باز و فضای مهم پشت آن ( تالار » از مشخصه های مهم دوره ساسانی است که می توان به کاخ سروستان، قلعه دختر، ایوان مدائن و کاخ خسرو اشاره کرد.
پس از اسلام ساخت ایوان خانه های قدیمی تا دوره صفویه ادامه داشته اما نمونه های کمی سالم مانده است، که از آن جمله میتوان به خانه حسینیان ( دوره سلجوقی ) در محله فهادان یزد با ایوان طاق بلند و عمیق آن اشاره کرد. از دوره صفویه و قاجار خانه های زیادی مانده که در بیشتر آنها در یک یا چند جبهه نما ایوان وجود دارد و ایوان در معماری از عناصر اصلی نما است.
ایوان کاخ هایی چون عالی قاپو و چهل ستون از هر جهت یادآوری ایوان و تالارهای ستوندار تخت جمشید و پاسارگاد است و این امر نشان می دهد که معماری ایرانی پس از گذشت دو هزار سال روحیه خاص خود را از هر جهت حفظ کرده است.
مفهوم و عملکرد ایوان چیست
هنطور که در کتاب حس وحدت اشاره شده است شاید تعریف جلوخان در معماری عبارت باشد از فضایی که در بعد عمودی به سقف محدود می شود و در بعد افقی به بوسیله نقاطی در فضا.درجه محدودیت فضایی آن کاملا با شفافیت افقی سطوح تعریف کننده اش متناسب است ، تالار وايوان دو نوع سنتی جلوخان ، حدود تعریف فضایی جلوخان را نشان می دهند.
مفهوم جلوخان به عنوان جایگاهی انتقالی و به خصوص ایوان مسجد، به عنوان جای گاه متمایز در سرتاسر تاریخ اسلام تاثیرات عمیقی داشته است ، ایوان « راه » یا فضای انتقالی بین دنیاهای زمانی و زمینی است.
هدف از احداث ایوان خانه های قدیمی ایران ایجاد فضای پر سایه است که با توجه به عمق و ارتفاعهای مختلف می تواند متناوبا جهت سرمایش و گرمایش در فصل گرم و سرد و یا تنها جهت سرمایش در تمام فصول بکار رود. در مناطق گرم ایوان (iwan) فضایی پرسایه است که با استفاده از تهویه مستقیم و ایجاد کوران ، به دلیل ایجاد مناطق با فشارهای هوایی متفاوت به واسطه فضاهای خالی و پر ایوان و فضاهای مجاورش سبب کاهش دما می شود.
علاوه بر این در ایوان های مرتفع، تهویه دودکشی نیز در سرمایش فضا موثر است. ایوان در معماری فضایی کوچکتر از تالار است که معمولا در جلوی یک اتاق قرار گرفته و نمونه های جالب آن در خانه دکتر منصوری، خانه بصیری، خانه فروغ الملک و زینت الملک مشاهده شده است، ایوان ها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری می کنند.
ایوان در معماری سنتی ایران به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق العاده داشته، به بنا برجستگی و شکوه می بخشد. در خانه های ایوان دار، ایوان جلو علاوه بر کاربرد خاص خود یک نوع پیوستگی بصری در نما به وجود آورده است. ایوان معمولا در قسمت شمالی حیاط ، در جلوی اتاق جای دارد. در نمونه های ساده ایوان صرفا در جلوی یک اتاق است و به چند فضای دیگر نیز راه پیدا می کند.در نمونه متداول، ایوان در معماری به صورت سرتاسری در جلوی چند اتاق قرار می گیرد و ارتباط تمامی اتاق های پشت آن را میسر می سازد.
تقسیم بندی ایوان چیست
ایوان در معماری سنتی ایران به عنوان اصلی ترین فضای ارتباطی و نیمه باز بعد از هشتی و در عرصه خصوصی خانه واقع شده و به دو صورت می باشد.
الف: ایوان های طولی به منظور مقابله با عوامل جوی و ممانعت از ورود آفتاب به درون، در جلو اطاقها و در امتداد طول حیاط ساخته شده و بجز ارتباط دهندگی عملکرد دیگری ندارد.
ب: به عنوان فضای خنک در بعد از ظهرها استفاده میشود و اغلب توسط در یا پنجره با فضای مجاور خود ارتباط برقرار میکند. عمق ایوان ها بستگی به جهت استقرار نسبت به آفتاب دارد و به طریقی ساخته شده که در تابستان مانع نفوذ آفتاب و در زمستان سبب هدایت آفتاب میگردد.
ایوان در معماری چیست
ایوان در معماری به عنوان یک فضای نیم باز که همراه با خود تجربیات بسیار متنوع و با ارزشی از درک فضایی و درک طبیعت را به همراه می آورد، به لحاظ فرم، ابعاد و جایگاه قابل بررسی است. ایوان در معماری را می توان یک فیلتر فضایی و فصل مشترک بین دو فضای باز و بسته دانست که از ویژگی های معماری شیوه پارتی به شمار می رود. ایوان (iwan) فضایی مسقف است که از سه طرف بسته و یک طرف به سمت حیاط یا باغ باز است نوع ستون دار آن با سقف تخت در معماری پارسی و فرم طاقی شکل آن در شیوه پارتی دیده می شود.
به گفته استاد پیرنیا حضور این فضا در کنار چهارطاقی در معماری پیش از اسلام به عنوان در گاه، فرمی ترکیبی را در ابنیه دوره پارتی خلق کرده و تکامل یافته و پخته تر شده است. احتمالا در تکامل ایوان متداول در دوره پارتی دو مرحله وجود داشته است؛ در مرحله اول تنها یک تالار باز دارای سه دیوار یا سقفی متشکل از تیرهای چوبی متکی بر ستون یا دیوارهای تالار ساخته می شد، مرحله دوم زمانی آغاز شد که زدن سقف این تالارها با استفاده از تاق های ضربی آغاز شد.
ویژه: خرید مستقیم از تولید کننده کاشی سنتی
پس فضاهای نیمه باز و به طور اخص ایوان چیست؟ از عناصر مهم در ساخت انواع بناها از جمله کاخ ها، آتشکده ها، کاروانسراها ، مدارس و مساجد گرفته تا خانه ها کاربرد داشته است این فضاها هم در سازماندهی کلی بنا در کنار دو فضای باز و بسته نقش ایفا می کرده اند و هم خود به عنوان فضایی مستقل که عملکردهای متنوعی را پذیرا می شده، مطرح بوده اند. چرا که هم به لحاظ فرمی و عملکردی و هم به لحاظ ساختاری، معماری خاص خود را داشته است.
در راستای شناخت بهتر این عنصر معماری می توان آن را یک فضای واسطه در مرز میان حریم بیرون و درون دانست که فضایی ارتباطی است و عموما از چند طرف محصور می باشد. این فضا را می توان به عنوان نوعی گذار ورودی نام برد. گذار ورودی نوعی منطقه ( واسط ) را فراهم می کند.
ایوان
عملکرد و ویژگی های ایوان چیست
ایوان در طراحی معماری سنتی ایران یکی از عناصر اصیل معماری اسلامی است که بدلیل خاصیت ( طبع ) برونگرایی که در کالبد خود با محیط بیرون و پیرامون خود ایجاد کرده از شاخصه های معماری ایرانی نیز می باشد که آن را از سایر معماری ها متمایز می سازد. فضاهای نیمه باز فضایی هستند مسقف ولی بدون یک یا چند دیوار که بین فضای باز و فضای بسته ، پایین تر از سطح زمین ، همسطح زمین و یا در طبقات احداث می شوند و شامل ایوان (iwan)، صفه، غرفه، رواق، تالار ( تلار ) و … می باشد.
معماری ایرانی معماری فضاهای نیمه باز است ، معماری پیوند فضاهای باز و بسته است چرا که هم آوازی و هم آغوشی فضاهای باز و بسته به وجود حیاط در مرکز و قلب بنا خاتمه می یابد و این فضاهای نیمه باز هستند که این پیوند زندگی بخش را تکمیل میکنند.
- در مساجد ، مدارس ، بازار و خانه ، همه جا و همه وقت ، این فضاهای نیمه بازند که زندگی با فضای باز و همدمی با سرسبزی و طراوت آن را میسر می کنند.
- حیاط ها در میان بنا می نشینند و ( ایوان ها ) این فضای نیمه باز هستند که زندگی با فضای باز را گسترش می دهند . اما تک تک فضاهای نیز طوری طراحی می شوند که با فضای باز پیوند کامل بیابند .
- تک اتاق ها ؛ یعنی سه دری ها ، پنج دری ها و تالارها که فضای باز زیستی خانه اند ، همه کاملا به سوی فضای باز گشوده می شوند.
- ارسی ها فضاهای بسته مهم خانه را به فضاهای نیمه باز و مشرف به حیاط پرطراوت و پر نور تبدیل می کنند.
نتیجه گیری
با توجه به اینکه نقش ایوان چیست؟ باید گفت: نقش هویت ساز و تداوم تاریخی آن در معماری به عنوان الگوی مرجع معماری و تأثیر قابل توجه آن در بالا بردن ارزش فضایی بناها و از جمله خانه ، جا دارد که از ایوان در معماری به عنوان یکی از ضرورت های خانه ها و در معماری امروز ایران در نظر گرفته شود.
با توجه به نقش و اهمیت فضایی و عملکردی ایوان در زندگی سنتی و تداوم این نقش تا امروز ، بهتر است در طراحی خانه های جدید نیز این مهم در نظر گرفته شود . کاربرد فضاهای نیمه محافظت شده مثل ایوان ها علاوه بر اینکه منجر به نزدیکی بیشتر ساکنین با طبیعت و ایجاد تنوع فضایی و کاربردی در طراحی و پرداختن به حجم ها نماسازی با تنوع بیشتر می شود می تواند در تأمین آسایش و ایجاد شرایط مطلوب محیطی برای استفاده کنندگان از بنا مؤثر واقع شود.
تلاش معماران ایرانی در احیا و حفظ این فضاها و ارزش گذاری و احترام به انسان در رعایت سلسله مراتب فضایی و و تداوم هویت معماری ایرانی که امروزه به علت اشغال حداکثر سطوح و تضعیف اصالت فضاهای باز و نیمه باز از اهمیت کمتری نسبت به گذشته برخوردار است می تواند الگویی جهت احیای هویت معماری ایرانی باشد.
ایوان در معماری به عنوان یکی از فضاهای مشخص در طی هزاران سال و لزوم نگرش دقیق به آن از جنبه های هویتی و فرهنگی، علاوه بر جنبه های عملکردی نتیجه گیری شده است. نتیجه اینکه سکونت در ایران شامل سه فضای باز، نیمه باز و بسته می شده و هیچ یک دیگری را نفی نمی کرده است.
معنای فضا در معماری ایرانی در سه مرتبه « فضای باز » ، « فضای نیمه باز » و « فضای بسته » متجلی است . شاهکار هنر معمار دیروز و امروز ، در آفرینش فضا ، در مکان اتصال فضای باز به فضای بسته ، بوده و باید باشد که به ایجاد فضای نیمه باز، نظیر ایوان منجر گردد . زیرا این گونه فضاها ترکیبی از معانی فضای بسته و فضای باز در بیننده پدیدار می سازند.
توجه به خصلت معناگرای معماری ایرانی، احیاء هویت و به روز آوری آن بدون توجه به معانی موجود در آن، گمراهی است. در همین راستا و با عنایت به آنچه که در مورد ایران و ویژگی های کارکردی و نمادین آن در این پژوهش مذکور افتاد ، به نظر می رسد که اولا ضروری است تا در طراحی و احداث بناهای معاصر به معنای فضاهای نیمه باز یا ایوان توجه نماییم، ثانيا لازم است ایوان در معماری خانه ایرانی، به سبب ویژگی ها و معانی موجود در آن، نقش مهم آن در تحقق مفهوم و سکونت و به عنوان مهمترین فضای معماری خانه و سایر بناها به درون معماری معاصر راه یابد.
منابع:
){kind=link}
بدون دیدگاه