حوض ایرانی سنتی
ساخت حوض ایرانی سنتی در میان حیاط به عنوان یک عنصر مرکزی، سامان دهنده عناصر اطرافش است و حوض در حیاط بناها همچون آیینه آبی حقیقی است، که سطحی منعکس کننده تصویر را ایجاد می کند تصویر ایوان ها با تزئینات و گیاهان سبز که نماد باغ های بهشتی است.
در حیاط های مرکزی خانه های قدیمی، وجود حوض سنتی به نحوی است که رطوبت هوا را داخل منزل بالا می برد. آب موجود در حوض ایرانی در حیاط، رطوبت و عطر حاصل از گیاهان و گل های باغچه، در مجموع منظومهای هماهنگ از کاربری های زیست محیطی را فراهم می آورند.
در معماری سنتی ایران، حیاط ، هسته مرکزی، فضایی با نظم هندسی، درون نگر، مستقل، مرکزمحور، سرگشوده و باز به آسمان است. در حیاط خانه ها ساخت حوض برای انعکاس زیبایی محیط و نمایش مضاعف زیبایی آفریده شده توسط معمار استفاده می شده است.
برای مشاهده قیمت و خرید کاشی حوض کلیک کنید.
تاریخچه حوض سنتی ایرانی
یکی از عناصر مهم در تزئین معماری ایرانی، آب است. آب در اشکالی چون حوض ، فواره و نهر با طراحی هایی بدیع و زیبا در بناهای دوره اولیه معماری اسلامی ایران به کار گرفته شده است. بر اساس بررسی های انجام شده روشن شد که سیک های خصوصی در طراحی آب در این دوران وجود داشته است که از نظر رفاهی، نمادین و زیبایی شناسی در خور بررسی است.
به دلیل برخورداری این سرزمین از اقلیمی کویری، برخی از این طرح ها در ایران باستان سابقه داشته و پس از اسلام در اثر آمیختن با نیاز های شرعی و الگوی بهشت قرآنی به اوج خود رسیده و در دیگر سرزمین های اسلامی نیز تکرار شده است . ایرانیان باورهای آیینی و نیازهای رفاهی را به بهترین نحو با هنر و زیبایی شناسی تلفيق کردند و با احداث اشكال بدیعی در ساخت حوض ، کانال های آب و فواره ها از ان ها استفاده کرده و ساختمان ها را زیباتر و دل نشین تر ساختند.
اهمیت ایران در زمینه سازه ها و تزئینات آبی تا بدانجا بود که در این زمینه الهام بخش معماری دیگر سرزمین های اسلامی شد. این تاثیر از عراق، خصوصا سامرا آغاز شد و از آنجا به بسیاری از سرزمین های شرقی و غربی جهان اسلام رفت. به رغم آنچه گفتیم، متاسفانه بسیاری از آثار و شواهد در ایران از بین رفته است و این کمبودها سبب شده که نتوان نظری قاطع درباره میزان گستردگی این اشکال تزئینی و تاثیرات آنها ارائه کرد.
به بخشی از چشم اندازها و گذرگاه
شکل گیری حوض ایرانی در فضا
با توجه به سابقه ساخت حوض و کاربرد آب در معماری سنتی ایرانی سبک های ویژه ای در طراحی اشکال تزئینی آب است مانند انواع زیر:
حوض در برابر عمارت
یکی از شیوه های ساخت حوض در بنا، قرار دادن آن در مقابل نمای یک عمارت بود . این طرح معمولا در کاخ ها و کوشک باغ ها استفاده می شد و در آن معمولا حوضی بزرگ و گاه کوچک ، رو به نمای اصلی بنا قرار می گرفت. اهمیت این طرح را می توان چنین برشمرد.
خاصیت آیینه ای آب و انعکاس ستونها و تزئینات عمارت درحوض، در فضاهای کوچک موجب رهایی از تنگنا و در فضاهای بزرگ منجر به ایجاد حس آرامش می شود. به علاوه در بسیاری از ساعات روز به سبب بازتاب تصویر آسمان و گیاهان اطراف حوض در آب ترکیبی از رنگها خصوصا آبی و سبز در حوض ها ایجاد می شود که در کنار فضای خاکی و بی روح ابنیه، جذابیت بیشتری را خلق می کند.
حوض های برابر عمارت را بیش از همه، می توان در باغ های دوره تیموری در هرات مشاهده کرد. باغ جهان آرا نخستین ساختمانی بود که سلطان حسین بایقرا پس از جلوس بر تخت سلطنت دستور ساختن آن را داد . وی در چهار گوشه گرد حوض بزرگ باغ می نشست. از یک طرف به امور دولتی می پرداخت و از سوی دیگر بزم عیش و نشاطش به راه بود.
گرچه این باغ ده دوازده، عمارت،کوشک و اداره دولتی را در خود جای داده بود. اما تنها بخشی از آن که می توان موقعیتش را معین کرد، همین حوض بزرگی بود که در نیمه شمال شرقی محوطه در کنار چهار کوشک قرار گرفته بود. ويلبر معتقد است که این طرح شبیه طرح باغ شمال در سمرقند بوده است فقط در مقیاسی کوچکتر، باغچه امیر علیشیر نوایی در گازرگاه هرات به این عناصر شباهت داشته است.
چشم انداز حوض از درون کوشک یا عمارت
صاحبان کوشک با میهمانان می توانستند با ایستادن یا نشستن روی پیش خان با ایوان ، پهنه وسیع آب و گل ها و گیاهان پیرامونشان را ببینند. در ایوان ساخت حوض در مقابل نمای قصر ها سابقه داشت. برخی از محققان بر آنند که حوض های رو به کوشک و ایوان، ریشه در باورهای مهرپرستی و تقدس آناهیتا در ایران دارد و اشاره به هماوردی تور و ظلمت می کند.
حوض مرکزی
ساخت حوض یا برکه درست در مرکز فضایی چهار گوش از نظر بصری حائز اهمیت است . اگر در فضایی مربع، یک عنصر در محلی جز مرکز آن قرار گیرد، منجر به حس تنش بصری می شود. از آنجا که مربع دارای فضایی برابر در طرفین است، در نتیجه عنصر میانی آن ساکن و متعادل است و تعادل فضای پیرامونی اش را تضمین می کند.
هیچ عنصری مثل یک آب نما نمی تواند چنین اهمیت و قابلیتی داشته باشد که در مرکز یک فضا جا خوش کند و دست و پاگیر نشود، چراکه حوض ایرانی از سطحی افقی برخوردار است و جلوی دید عناصر اطرافش را نمی گیرد. از سوی دیگر چون آب در بنا عنصری شاخص و مورد نیاز به حساب می آید باید از همه طرف قابل رویت باشد که بهترین مکان برای پاسخ به این نیاز ، مرکز ثقل طراحی عناصر است.
در ایران تدابیر زیادی برای ایجاد محیطی خنک و فرار از گرما به کار بسته می شد که همزمان اهمیت زیبایی شناسی هم داشت . از جمله طرح های ایرانی که معمولا در آنها حوضی مرکزی وجود داشت، گودال باغچه و حوض خانه بود. گودال باغچه که سابقه آن به ایران پیش از اسلام بر می گشت شامل حیاطی فرو رفته و عمیق، با باغچه ها و حوضی مرکزی بود.
طبیعتا در چنین اقلیمی حوض خانه نیز که محیطی خنک را در فصول گرم سال فراهم می ساخت از ضروریات بود. در واقع معماران ایرانی بین نیازهای خویش در طراحی مناطق مسکونی و جنبه های تزئینی آنها اتحادی قوی برقرار کرده بودند. در طرح گودال باغچه یا حوض خانه، حوض ایرانی با تناسبات هندسی دقیق در طراحی فضا جای می گرفت و در واقع ته از نظر هندسی که از نظر تمادین نیز مرکزیت می یافت. باغچه ها، اتاق ها و دیگر عناصر همیشه اطراف حوض شکل می گرفتند.
کاربرد حوض ایرانی در معماری
- از حوض سنتی در معماری خانه های قدیمی برای تقلیل گرما، تلطیف فضا، انجام وضو، ذخیره سازی آب و آبیاری بهره گرفته می شد. در حیاط های گسترده، به نوعی حوض ایرانی را در مقابل اتاق ارسی یا پنجدری ایجاد می کردند. در بیشتر مواقع بر آن بودند تا حوض را در یکی از محورهای عمده فضای خانه چنان بسازند تا طول حوض در مسیر طول خانه باشد.
- ساخت حوض ، افزون بر این ، ظرفیتی برای انعکاس زیبایی های خود ساخته و مصنوع پیرامون بود. برغم این همه، کارکردی نمادین هم داشت.
- ایجاد گونه های متنوع در ساخت حوض ، نماد تکاپوهای معنایی و زیباشناختی ایرانیان برای حسن بهره وری از آب بوده است. حوض، انعکاس زیباشناختی خاصی به بناهای ایرانی بخشیده است. گویی نهرهایی که از میان کوشکها و باغ ها می گذرند ، انشعابی از جویبارهای مینوی هستند که خستگان را در گرم ترین و خشک ترین روزهای سال صفایی تازه می دهند.
- حوض، کاربری هایی همچون مخزن آب آشامیدنی و یا شستشو ، جایگاه وضو و غسل ، نگهداری و تقسیم آب در باغ ها برای آبیاری سامانه سرمایش در تابستان ، سامانه رطوبت ساز در مناطق گرم و خشک ، و نقش تزئینی داشته است.
ارتباط کاربردی فواره و حوض
انواع فواره ها و حوض ها در هر کجا که قرار گیرند، به منبعی وابسته اند که آب مورد نیازشان را تامین کند. یکی از مجراهای رساندن آب به حوض ، فواره است. ساده ترین نوع فواره، لوله ای در میان یک حوض است که جوششی نرم و آرام به آب می بخشد و آن را از رکود رها می سازد. در صورتی که پرتاب آب در اینگونه فواره ها از ارتفاعی نسبی برخوردار باشد و زاویه ای قائم را تشکیل دهد، آن را فواره عمودی می نامند. فواره های مایل برخلاف نوع عمودی، آب را بهدشکل یک کمان از بالا به پایین فرو می ریزند و حرکت کمی به سمت بالا دارند.
تظاهرات گوناگون آپ مثل: پاشیدن ،فوران کردن ،شره کردن با غلغل کردن، همه از خاصیت های فواره است. به کمک فواره ها می توان آب را روح بخش و آرام نمایش داد با شورانگیز و هیجان بخش قرار گرفتن قواره در فضاهای داخلی و خارجی بنا، با تولید تصویری نمایشی و زیبا و نوعی موسیقی، محیط را از حالت خشک و بی روح رها ساخته و با جنبش و تحرک خود نواهای مختلفی را نیز پدید می آورد. نتیجه این ویژگی ها، فرح بخشی محیط و ایجاد نوعی غنای خمی است.
رنگ و شکل حوض ایرانی
- تقاطع جوی ها و نهرها نیز به صورت عمود برهم اتفاق می افتد ، حوض ایرانی مربع ، مستطیل و هشت ضلعی اند. با ترکیبی از اینها به صورت ستاره هشت پر پا چلیپا. از حوض گرد به ندرت استفاده شده است . البته ترکیبی از نیم دایره ها با اشکال راست گوشه یا حوض هایی که به زمینه فرش ( بدون لچکی های آن ) و یا ترنج بی شباهت نیستند مصادیقی دارد.
- در جلوکوشک اصلی باغ ها ، معمولا یک استخر به شکل مربع یا مستطیل وجود داشته است . استخرهای گرد ، پیش از اسلام و اوایل اسلام معمول بوده ، ولی بعدها به کار نمی رفته است . ساخت حوض بیضی شکل را هیچ وقت مناسب نمیدانستند و اعتقاد بر این بوده که آب در حوض بیضی زودتر گندیده می شود . بعدها این حوض ها ، یک شکل هندسی منظم و ساده از شش ضلعی تا دوازده ضلعی به خود گرفته است.
- جالب این که گرایش به اشکال منظم به شکلی است که حتی هنگامی که حوض کوچک جای خود را به دریاچه ای در میان باغ می دهد باز شكل منظم آن حفظ می شود . در انتها باید گفت که طراح با آب که همیشه یاد آور حرکت ، زلالی ، خنکی ، طراوت و انعکاس و لطافت ، شکل پذیری ، روشنایی و باروری است به گونه ای عمل می کند که تمامی خواص این ماده شریف به نمایش درآید.
- رنگ آبی کف حوض سنتی و نهرها ، آب را در باغ جلوه و تشخص بیشتر می بخشد و زلالی آن را به رخ می کشد . فواره های آب نماها و حوض ها ، آب را حتی در بسترهای ساکن به حرکت در می آورند و موجهای دابر هوار ناشی از جوشش آنها در سطح آب شكل منظم بستر را بیشتر به رخ می کشند.
- فواره های تعبیه شده در میان نهرها با توالی منظم خود ، چشمه های جوشنده و جهنده ای در میان آب روان در تمامی باغ ایجاد می کنند که حرکتی مغایر و نوعی ولفه در حرکت اصلی را در خود دارد و به گونه ای در مخالف می خوانند ، جهش آب در ساخت حوض به صورت های مختلف از فواره ها ترکیب شگفت انگیزی از نور و آب پدید می آورد و چهره دیگری از آب را هویدا می سازد.
نتیجه گیری
ایرانیان آب را جزیی از محیط زندگی خود به شمار می آوردند و حوض ایرانی به بخشی از چشم اندازها و جایگاهی برای حضور آب در بنا به شمار می رفت. ساخت حوض به عنوان یکی از عناصر واحدی است که دارای معنا و شکل همسو با بنا و محیط زندگی ایرانیان است که در نگاره های ایرانی جلوه گری می کند و بخش مهمی از تزیین و ترکیب بندی اثر را به خود اختصاص می دهد. حوض به بخشی از چشم اندازها و گذرگاه تبدیل شده است.
نقش حوض سنتی در نگاره های ایران تنها جنبه تزیینی ندارد بلکه تکمیل کننده ترکیب بندی و ایجاد هم وزن بنای پر نقش و نگار قائم بر اثر است. حوض نه تنها آرامش بخش و حیات بخش در بنا است بلکه با تعیین مکان دقیق در پایین و وسط بنا نقش آیینه را داراست که انعکاس بنای مجاور اندازه محیط را دو چندان می کند.
حوض ایرانی جزیی از بنای نگاره به شمار می رود که به علت فرم و حضور آب به عنوان نقش واحد و دارای اهمیت در نگاره ها مطرح است . این عنصر جزیی از محیط زندگی به شمار می رود و نوع زندگی در جریان پیرامون این عنصر را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.
ساخت حوض در معماری و فرم بنا و ارتباط آن با دیگر نقوش چون نقوش تزیینی هم قدم با آنها دچار تغییر و تحول شده است . اشکال هندسه حوض سنتی بی ارتباط با بنا و فضای پیرامون نیست و از آنجا که به طور واحد و مجزا تصویر می شود بر کلیه عناصر اثر تاثیر گذار است.
حوض ایرانی از جمله عناصری است که به دنبال مفهوم و شکل ظاهری اثر شکل می گیرد و نوع عناصر پیرامون و نوع آداب و معاشرت پیکره ها در شکل ظاهری آن تاثیر گذار است ، به گونه ای با عناصر ترکیبی خود مانند فواره ، ماهی ها ، مرغابی ها نقش کلی اثر را بازی می از نکات قابل تامل در نقش حوض تصوير آب است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
سلام. خسته نباشید. خیلی ممنون بابت این مقاله جامع و کامل.تعداد مقالاتی که جدای از بحث های ظاهری، به معنا و مفهوم حوض و فواره‌های ایرانی بپردازند انگشت شمار هستند؛ اما به لطف شما، پاسخ برخی از سوالات خودم رو دریافت کردم.
سپاس🙏💜