مدرسه عباسقلی خان

مدرسه عباسقلی خان شاملو که امروزه به مدرسه عباسقلی خان از آن نام میبرند در ابتدای خیابان صفوی در حاشیه زیرگذر، در کنار حرم رضوی قرار دارد مشهد واقع شده است. این بنای به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه مدرسه عباسقلی خان

مدرسه عباسقلی خان از بناهای تاریخی مشهد به جا مانده از دولت صفویه است که در دوران حکومت سلطان سلیمان صفوی در سال 1077 هجری قمری ساخته شده است. بانی این مدرسه تاریخی، عباسقلی خان شاملو (حاکم هرات ) بوده است که بر روی کتیبه ای بر سر در مدرسه نام وی حک شده است. مدرسه عباسقلی خان امروزه به عنوان یکی از مراکز حوزه علمیه مشهد استفاده می شود و با الحاق کتابخانه ای در سال 1334 هجری شمسی به این بنا توسط فردی به نام سید علی بهشتی به کتابخانه سید شهرت یافت.

معماری مدرسه عباسقلی خان

بنای مدرسه 4 ایوانی و در 2 طبقه ساخته شده و پلان اصلی این مجموعه به شکل مستطیل ساخته شده است که دور تا دور ساختمان اصلی چهار ردیف حجره در هر طرف ایوان قرار دارد و نیز راه پله هایی در هر طرف ایوان بنا شده است ، 2 راه پله دیگر در دو انتهای ضلع غربی بنا طراحی شده است که در مجموع چهار پلکان در این مجموعه قرار دارد. 104 حجره در اطراف ساختمان اصلی برای سکونت طلاب در نظر گرفته شده است که رو به روی هر حجره غرفه ای مشرف به صحن وسیع مدرسه وجود دارد.

تزیینات و مصالح مدرسه عباسقلی خان

• مصالح استفاده شده در ساخت این مدرسه تماما از آجر است.
• در تزیینات این مدرسه قدیمی از کاشی کاری ، مقرنس کاری های زیبا که در سردر ورودی ایوان ها ، حجره ها و رواق ها دیده می شود به خوبی بهره برده اند.
• نمای ایوان غربی طبقه اول کاشی هفت رنگ و طبقه دوم کاشی معقلی کار شده است و در پیشانی طاق حجره ها در هر 2 طبقه کاشی هفت رنگ قرار گرفته است. در طاق نمای هر طبقه نیز مقرنس گچی ساده به زیبایی به چشم می آید که این موضوع در

ایوان شرقی نیز قرینه ایوان غربی دیده می شود.
• در جبهه ورودی کتیبه ای قرار دارد که به فرمان شاه سلیمان صفوی نام بانی این مدرسه یعنی عباسقلی خان شاملو حک شده است.
• در حاشیه ایوان جنوبی (ایوان قبله ) کتیبه دیگری قرار دارد که با خط ثلث بر روی کاشی های سفید در زمینه لاجوردی حک شده است:
« بسم الله الرحمن الرحیم شهد الله و لا اله الا هو و الملایکه اولو العلم تاو تلک الامثال نضربها الناس و ما یعقلها الا العلمون»

معرفی جبهه های مختلف مدرسه عباسقلی خان

• جبهه غربی مدرسه عباسقلی خان
این ضلع که در طرح توسعه حرم مطهر رضوی قرار گرفته است تبدیل به مدرس شده که در طبقه دوم روی مدرس کتابخانه ای قرر دارد.

• جبهه شرقی مدرسه عباسقلی خان
این ضلع از بیرون با چند مغازه از بازار حضرتی مجاورت و همسایگی دارد و در درون بنا مطابق با ضلع غربی است تنها تفاوت در کاربری ایوان شرقی است که از این ایوان به عنوان نماز خانه استفاده می شود و نیز پلکان موجود در آن که دسترسی به سرویس های بهداشتی دارد.
• ایوان شمالی مدرسه عباسقلی خان
وروردی اصلی بنا که به قسمت انتهای ایوان شمالی راه پیدا میکند و نیز به خیابان نواب صفوی دسترسی دارد.

• ایوان جنوبی مدرسه عباسقلی خان
در دیوار ایوان جنوبی و در پشت بنای مدرسه یک کارگاه سنگبری وجود دارد که از الحاقات مدرسه به شمار می رود.
تحلیل سازه ای مدرسه عباسقلی خان:

دیوار باربر آجری حداقل 25 سانتی متر و دیوارهای خشتی باربر 8 سانتی متر ضخامت دارند. در قسمت هایی که بارها یکنواخت بر دیوار وارد نشده اند امکان ایجاد ترک در فصل مشترک نقاط تحت فشار با سایر نقاط وجود دارد که برای رفع این مشکل دیوار ، در قسمت هایی که بارگذاری نشده اند با تاقچه و رف سبک سازی صورت گرفته است. با توجه به تحلیل های صورت گرفته نتیجه می گیریم که در قسمت هایی که هیچ سازه ای جهت مهار نیروهای وارده بر جرزها نیست بر ضخامت دیوار ها افزوده گشته است.

تغییرات معماری مدرسه عباسقلی خان

در پی مطالعات صورت گرفته چنین به نظر می رسد که ساختمان مدرسه و سر در متصل به ایوان شمالی آن ابتدا بنیان شده و در جلوی در مدرسه جلو خانی وجود داشته است. بعد ها به دلایلی که مشخص نیست تصمیم گرفته شده است که با استفاده از پیش طاق سر در ورودی قدیمی و احداث سرطاق دیگری در مقابل آن ، مشابه پیش طاق ساختمان ، هشتی دیگری شکل یگیرد و سر در ورودی در جلو هشتی بنا گردید به طوری که این سردر در امتداد خیابان قرار گیرد.

در هر حال قدمت ساختمان مدرسه حداقل 20 سال از ساختمانسر در بیشتر است و در سال 1376 در جریان توسعه حرم مطهر رضوی و تعریض خیابان نواب صفوی از 35 متر به 45 متر، ضرورت ایجاب می کرد که سر در قدیمی مدرسه که مانع تعریض خیابان بود تخریب یا به عقب کشیده شود.

پس از بررسی مقدماتی و از آن جایی که پشت سر در فعلی کابری خاصی وجود نداشت و از طرفی فاقد هرگونه تزیینات بود لذا تصمیم بر ان شده که ابتدا ساختمان هشتی تخریب و سپس سر در اصلی بدون آسیب به مقدار لازم به عقب برده شود و نیز با احداث دیوارهای جلوی لیوان های غربی و شرقی این فضاها به مدرس و نمازخانه تبدیل شد.

نتیجه گیری

در دل دیار کهن ایران زمین که از گذشته به عنوان مهد علم و فرهنگ و هنر شناخته شده است. مدارس تاریخی زیادی وجود دارد که نشان از قدمت دانش و دانش آموزی در این سرزمین پهناور دارد مدارس ایران و به طور خاص در مشهد نه تنها از لحاظ سیر تاریخی و شکل گیری یکسری از حوادث و اتفاقات مهم است،بلکه از جنبه هنر معماری اسلامی نیز ستودنی است. در این مقاله سعی بر آن بود تا علاوه بر اشنایی بیشتر با بافت تاریخی مشهد با مدرسه عباسقلی خان از لحاظ ارزش معماری و سازه ای بیشتر آشنا شویم.

منابع:

ARCHITECTURE vi. Safavid to Qajar Periods

Typology of School-Mosque in Ilkhani, Timurid, Safavid and Qajar Eras

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی