مدرسه سلیمانیه مشهد

مدرسه سلیمانیه مشهد در کوچه حمام شاه تقریبأ مقابل مسجد شاه در مشهد بنا شده است . بانی مدرسه سلیمانیه مشهد اعتضادالدوله امیرکبیر سلیمان خان (متوفی ۱۲۲۰ ه ق) پسر محمد خان قاجار، پسر دائی محمد شاه قاجار است، که در ۱۲۱۰ در رکاب آغامحمد خان قاجار به مشهد آمده است. مدرسه سلیمانیه مشهد در زمان خود واقف و پسرش قاسم خان قاجار، آباد بوده ولی بعدها در طول زمان تخریب شده تا این که درسال۱۲۵۷ نصر الله خان قاجار نواده واقف و در زمان ناصرالدین شاه قاجار آن را تعمیر کرده است.

این بنای تاریخی مشهد هم اکنون در حال فعالیت است و ۲۳ حجره دارد بر دیوار دالان آن، رو به قبله، عباراتی بر لوح سنگی کنده شده، بنا به گفته صاحب مطلع الشمس این سنگ سابقة بالای در بوده است. اول این کتیبه  آیه مبارکه «نصر من الله وفتح قريب» و حدیث نبوی رسول الله صلى الله عليه و آله «انا مدینه العلم و على بابها» و پس از نام مبارک خداوند  معرفی نام سازنده و واقف بنا شرح داده شده است.

تاریخچه مدرسه سلیمانیه مشهد

ساختمان مدرسه سلیمانیه مشهد توسط سلیمان خان قاجار قوانلو بین سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۲۱۱ هجری قمری تأسیس شد و تا سال ۱۲۲۰ تولیت ، اداره ی امور اجرایی و پی برد فضای مسجد در دست وی بود، بنا بر لوح سنگی باقی مانده در مدرسه قدیم ، در طی دوران قاجار ، این مدرسه در کمال رونق و شکوفایی و دارای استادان و طلاب فاضلی بوده است. با درگذشت سلیمان خان قاجار در سال ۱۲۲۰ ، فرزندش محمدقاسـم خـان تولیت مدرسه را به عهده گرفت و با تلاش و اهتمام مخصـوص درزمینه رونق مدرسه تلاش کرد.

با توجه به نوشته لوح سنگی پس از فوت محمدقاسم خان، از رونق و آبادانی مدرسه سلیمانیه مشهد به شدت کاسته شـد. وضعیتی که تا سال ۱۲۵۷ هجری قمری ، هم زمان با بازدید نصرالله خان فرزند محمد قاسم خان قاجار ادامه داشت. وی که برای زیارت مرقد مطهر هشتم به مشهد آمده بود، با دیدن اوضاع مدرسه به تعمیر و آبادانی مدرسه همت گمارد و با اختصاص موقوفات فراوانی به مدرسه ، اداره آن را عهده دار شد.

پس از نصرالله خان، تولیت مدرسه سلیمانیه مشهد برعهده  امیر مصطفی خان مشیرالسلطنه قرار گرفت و سپس فرزندش مهندس علیرضا سلیمانی متولی مدرسه شد. در دوره تصدی مهندس علیرضا سلیمانی، مرحـوم حـاج میرزا احمد کفایی فرزند آخوند خراسانی به امور مدرسه اشراف داشت و سال ها در این مدرسه به فعالیت علمی و مذهبی پرداخت.

میرزا احمـد کـفـایی با استفاده از فضای مدرسه سلیمانیه مشهد در پایه گذاری هیئت های مذهبی خراسان نقش به سزایی داشت و پس از سال ها اختناق در حکومت پهلوی ، اولین مجلس عمـومـی عـزاداری و سینه زنی حضرت سیدالشهدا ( علیه السلام ) در خراسان در این مدرسه تشکیل شد .بعد از  انقلاب نیز ، این موقوفات زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی توسط مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان اداره می شود.

معماری بنای قدیم و وضع موجود مدرسه سلیمانیه مشهد

بنای قدیم مدرسه سلیمانیه مشهد

معماری اسلامی بنا از ابتدا در دو طبقه صورت گرفت.این مدرسه پیش از تخریب ۴۲به حجـره بـرای سکونت طـلاب، تالار مطالعـه، تأسیسات، سرویس های بهداشتی، رختشوی خانه و واحدهای آموزشی اداری به انضمام سالن غذاخوری و کتابخانه مجهز بوده است.

وضع موجود مدرسه سلیمانیه مشهد

پس از درگذشت محمدقاسم خان، مدرسه سلیمانیه مشهد در آسمانه ویرانی قرار میگیرد تا اینکه در سال 1257 ه.ق آن را تعمیرات اساسی مدرسه توسط نصرالله خان قاجار صورت می گیرد. به علت فرسودگی ساختمان مدرسه ، بنای آن در سال ۱۳۵۹ شمسی مجددا تخریب شد و با عنایت شخص خیری به نام لطفی و همکاری اداره اوقاف ، ساختمان جدید در سال ۱۳۶1 شمسی در زمینی به مساحت ۱۰۰۰ مترمربع با زیربنای ۱۸۰۰ مترمربع در دوطبقه احداث شده است.

زیربنای کل این بنا ۱۰ هزار و ۲۰۰ مترمربع در شـش طبقه اسـت که دو طبقه آن زیرزمین و چهار طبقه آن بالاتر از همکف است.

• طبقه منهای دو: طبقه منهای دو در این بنا به سـالن اجتماعات و همایش ها به مساحت هزار مترمربع اختصاص یافته اسـت . علاوه بر این در این طبقه امکانات ورزشـی هم در نظر گرفته شده است و محیطی برای اسکان کاروان های اردویی با گنجایش تقریبی هزار نفر ساخته شده است . آشپزخانه ، موتورخانه ، سرویس های بهداشتی و محیط انبار هم از دیگر فضاهای ساخته شده در محیط هزار و ۸۰۰ متری این طبقه است.
• طبقه منهای یک :این طبقه با کاربری هایی مانند سـالن آمفی تئاتر به مساحت ۳۵۰ مترمربع و ظرفیت ۲۴۰ نفر ، سـالن غذا خوری به مساحت ۴۰۰ مترمربع با ظرفیت ۴۰۰ نفر ، آشپزخانه و پارکینگ ساخته شده است.
• طبقه همکف: هفت مدرس بزرگ ، هر کدام به مساحت ۶۵ مترمربع با ظرفیت تقریبی ۴۰ نفر ، سه اتاق برای استادان ، دو سوئیت برای استادانی که از خارج مشهد دعوت می شوند ، یک نمایشگاه عرضه محصولات فرهنگی در حاشیه خیابان به مساحت ۳۰ مترمربع ، نمازخانه با دسترسـی مـسـتقل ، به مساحت ۱۶۰ مترمربع و به ظرفیت ۱۵۰ نفر نمازگزار از امکانات این طبقه است
• طبقه اول: شش مدرس هر کدام با مساحت ۳۰ مترمربع و ظرفیت ۲۰ نفر ، کتابخانه ، فضاهای اداری و هفت حجره فضاهای موجود در این طبقه از بنای مدرسه سلیمانیه است.
• طبقه دوم:در ایـن طبقـه ، آزمایشـگاه فقـه ، زبان ، کامپیوتر ، سـالن اجتماعات ، اتاق مدیریت ، فضاهای عمومی و دوازده حجره هر کدام به ظرفیت ۴ نفر وجود دارد
• طبقه سوم:طبقه سـوم بـا وجـود ۲۶ حجـره و مکان عمومی ، فضای مناسبی برای مباحثات و مکاتبات طلاب است
• پشت بام: ۲۵۰ متر مربع ، مساحت نسبتاً وسیعی است که طلاب مدرسه سلیمانیه می توانند از آن به عنوان رخت شورخانه و یا فضای تابستانی استفاده کنند . فضایی هم برای نصب هواساز برجهای خنک کننده و همین طور کتابخانه در این محیط قرار دارد.

موقوفات مدرسه علمیه سلیمانیه

از آن جـا که فعالیت های علمی و اجرایی یک مدرسـه علمیه هزینه های متعددی را در بردارد واقفان این بنا با هوشمندی و سخاوت موقوفاتی را به این امر اختصاص داده اند. بر طبق استاد وقف ، بخش زیادی از درآمد این موقوفات پس از کسر مخارج تعمیر، تبدیل و تجدید، به مدرسه سلیمانیه مشهد اختصاص می یابد که برای مخارج طلاب علوم دینی و محصلین از قبیل تهیه فرش، روشـنایی ، مواجب خدام تعمیرات ضروری مدرسه و … صرف شود.

از این رو بیشــتر هزینه های مدرسه سلیمانیه مشهد از طریق موقوفات آن تأمین می شـود و بخشی از این موقوفات مانند دکاکین متصل به مدرسه قدیم که در طرح توسـعه حرم مطهر از بین رفته است و یا موقوفات دیگری که در طول تاریخ به دلایلی غیر قابل دسترس شده است ، با تلاش فراوان در سال های گذشته احیا شده است. .

در سال ۱۳۷۶ ، پس از آن که بنای سابق « مدرسه سلیمانیه مشهد» در طرح توسعه حرم مطهر امام رضا ( علیه السلام ) قرار گرفت ، تصمیم گرفته شد تا ساختمان جدید مدرسه در مکانی نزدیک به حرم مطهر ساخته شود. از این رو به دلیل کمبود بودجه ، اگر چه ساخت این مدرسه با چند سال تأخیر مواجه شد،  اما بالاخره پس از چند سال تلاش ، بنای جدید مدرسه علمیه با استحکام، زیبایی وکاربری مناسب ساخته شد.

نتیجه گیری

مدرسه پس از محیط خانه و خانواده ، اولین بستر برای تجربه شایستگی ها، شکستها، موفقیتها، محبوبیتها ، انزوا ، طرد و … است کالید همه مدارس برگرفته از نظام آموزشی حاکم بر دوره ی زمانی مشخصی است ، مدارس دوران قاجار که دوران گذار از مرحله سنت به مدرنیته است و تأثیر پذیری فضا از چنین تحولی را که مبتنی بر ارزش ها است را به نمایش می گذارد ، مـدت هـا سـاختار مدارس به تبعیت از ارزش های آموزشی مدارس پیش از آن ( که به صورت مکتب خانه و تدریس دینی ) به صورت سنتی بود.

همانطور که مدرسه سلیمانیه مشهد امروزه به کل دگرگون شده و مابه ازای حجره ها ، سالن ها کلاس های درس و ردیف های صندلی قرار گرفته است ، استراحت و زندگی جای خود را به تمایز و تفکیک محل تحصیل از محل زندگی داد، همچنین صحن و حیاط که تحت عنوان قلب تپنده ی مجموعه محسوب می شـود بـه محلی چون مفصل تغییر هویت داد؛

از علل ایجاد این تحول می توان به آشنایی با فرهنگ و تمدن غـرب بـه واسطه ی سفر شاهان و نیـز هـدایت نظام آموزشی توسط تحصیل کرده های غرب ، جریانات روشن فکری اصلاحی به نظام آموزشی بود ، شروع شد و در عصر پهلوی گسترش یافت. اما امروزه این مدرسه به عنوان یکی از مدارس علمیه مشهد و با فضاهایی متناسب با کارکد امروزی خود استفاده می شود.

منابع: