دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک (اثر تاریخی بوشهر که زندان هم بوده)

دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک (Moshir al-Molk Caravanserai)

دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک آثار ملی ایران، در ضلع شرقی میدان مرکزی شهر برازجان در استان بوشهر قرار دارد. و از نوع کاروانسراهای درون شهری می باشد.

تاریخچه ساخت دژ برازجان

دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک در سال 1251شمسی به فرمان حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک با هزینه ای معادل 41 هزار تومان ساخته شد معمار این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به طرز ماهرانه ای اقدام به ساخت این بنا به سبک معماری ایرانی دوره زندیه کرده است.

از سال 1311 شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد شد کاروانسرای مشیرالملک محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد. از سال 1335 با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن به عنوان زندان استفاده میشد. به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد.

این کاروانسرای تاریخی ایران در سال 1399 با پیگیری های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن تخلیه شد و در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی مرمت های لازم روی آن صورت گرفت. دژ برازجان در سال 1362 به شماره 1639 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

ویژگی های معماری کاروانسرای مشیرالملک (دژ برازجان)

• بام کاروانسرای مشیرالملک نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود که به هنگام بارندگی آب باران بوسیله ناودان های سنگی که به طرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت میشد.
• در دیوار ضلع غربی کاروانسرا درب ورودی بسیار بزرگی از جنس چوب قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسرا بوده است.
• در همین ضلع طبقه دوم کاروانسرای مشیرالملک وجود دارد که به شاهنشین معروف است.
• در جلوی شاه نشین یک تراس نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.
• در دو طرف این شاه نشین راه پله هایی وجود دارد که پشت بام کاروانسرای مشیرالملک را به محوطه دیگری که اندرون کاروانسرا و مخصوص زنان و کودکان بوده است وصل میشود.
• این بنا مثل سایر کاروانسراهای دیگر دارای 4 برج مرتفع است که برج ها 12/91 متر ارتفاع دارند.
• مساحت کل بنا 9111 متر مربع با زیر بنایی در حدود 4211 متر مربع میباشد.
• کاروانسرای مشیرالملک مجموعاً دارای 69 باب اتاق و حجره بوده که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره های بعدی تعداد اتاقها کم یا زیاد شده اند.
• عمده مصالح تشکیل دهنده این کاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است.
• در کف آن از تخته سنگهای بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است.

مصالح استفاده شده در کاروانسرای مشیرالملک (دژ مشیرالملک)

گچ:  از گچ برای زیباسازی درنمای داخل وبیرون استفاده می شده است.

گل آهک:  ازآن به عنوان ملات برای پی سازی دیوارچینی واسکلت بنا استفاده شده است.

شیشه رنگی: این عنصر که تولیدمحلی بوده 3تا4میلیمتر دردربها وپنجره هاکاربرد داشته است.

سنگ: سنگ های شکسته که بوم آوردبوده وازکوه کیسگان بدست می آمد درپی سازی ،دردیوارچینی (دیوارباربرودیوارپارتیشن) به کار رفته است.

چوب: برای تیرسقف، درپایه طاق پوش ها، کلاف برای درب وپنجره استفاده شده است، تخته کوبی روی سقف وچوب هایی که درلبه پله کارمی گذاشتند، برای ساختن دروپنجره وسایبان به کاررفته است.

خاک: به عنوان عایق رطوبتی وپوشش بام کاربرد داشته است.

حصیر: روی سقف استفاده و قبل ازمصالح شیب بندی قرار می گرفته است.

عناصر و اجزا معماری کاروانسرای مشیرالملک

سردر ورودی

سردرورودی دارای پیش آمدگی ودربالای آن قسمت شاه نشین که همراه باتراس می باشد قراردارد.

درب ورودی

درب ورودی دولنگه می باشدوازنوع چوب ساج که ازهند می آوردند می باشد.

هشتی

هشتی واسط بین سردر ورودی و فضای درونی حیاط می باشد و به عنوان فیلتر و کاهش دهنده گرما و نور شدید بیرون و کوران باد مطلوب استفاده می شده است.

حیاط مرکزی

استفاده از حیاط مرکزی در مرکزیت بنا به علت عوامل اقلیمی و شکل و ابعاد این حیاط رابطه مستقیم با ابعاد خارجی کاروانسرا دارد.

اصطبل

به عنوان یکی ازفضاهای اصلی درپشت اتاق مسافران قرارداردتعبیه ورودی های اصطبل درچهارگوشه حیاط ومرکزقراردارد.

برج و بارو

برای حفاظت بنا دربرابرمهاجمین به صورت دایره درچهارگوشه بناقرارداردارتفاع هرکدام ازآنها91/12مترمی باشد.

ایوانچه

درروبروی حجره ها ازایوانچه جهت سایه اندازی استفاده می شده است.

اتاق مسافران

اتاقی که جهت استراحت مسافران ازآن استفاده می شده است.

پشت بام

پشت بام بنامسطح می باشدوبرروی پشت بام ازهواکش ونورگیرمطابق شکل استفاده شده است.

پشت بند

جهت ایستایی بنا(نیارش) ازپشت بنددربیرون بنا بکاربرده شده است.

سخن آخر درباره دژ برازجان

کاروانسرا از نوع کاروانسرای درون شهری و در کنار راه های اصلی بنا شده است.

کالبد بسیار ضخیم با مصالح بنایی (سنگ، گچ و ملات ساروج) به عنوان خازن حرارتی جهت تعدیل دمای ساختمان و قرارگیری اصطبل در پشت اتاق مسافران از نظر حرارتی موثر بوده است.

درونگرایی و حیاط مرکزی و یکپارچگی پوسته خارجی بنا در برابر شرایط نامساعد اقلیمی، و وجود درخت در حیاط جهت خنک نمودن فضای داخل حیاط، بلند بودن کف اتاق مسافران جهت محافظت از عوامل جوی و در نظرگرفتن ایوانچه هایی در جلو اتاق ها به منظور تامین سایه جهت هماهنگی با اقلیم منطقه طراحی شده است.

و طراحی فضاهایی مانند: آب انبار، باره بند، حمام، حجره و اتاق جهت برآوردن نیازهای کاروانیان از عواملی است که در بررسی کلی این کاروانسرا می توان به نتایج زیر دست یافت.

از این بنا تا سال 1311 شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده میشد که به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب جهت استراحت کاروانیان بوده است.

منابع:

Borazjan Moshir-ol-Molk Castle /Caravanserai دژ برازجان(کاروانسرای مشیر الملک)

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی