مسجد کبود تبریز (مسجد آبی یا جهانشاه شاهکار معماری قرن 9 هجری ایران)

مسجد کبود تبریز با نامهای مختلف از جمله گوی مسجد (به ترکی همان مسجد کبود)، مسجد جهانشاه، عمارت و مسجد مظفریه معروف و مشهور بوده است. این مسجد به خاطر تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به کار رفته در آن و همچنین زیبایی و هماهنگی رنگ ها به فیروزه اسلام شهرت یافته و یکی از زیباترین مساجد ایران است.

تاریخچه مسجد کبود

بنای تاریخی مذهبی مسجد کبود تبریز (مسجد مظفریه) از آثار ارزشمند دوره قراقویونلو می باشد که به دستور جهانشاه بن قره یوسف بنا گردیده است. قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری بازمی گردد.

ساختمان آن به استناد کتیبه برجسته سردر به سال 870 هجری قمری به اتمام رسیده است. بنای اصلی در مقام مسجد مقبره و دارای صحن وسیعی که در آن مجموعه ای از ساختمان ها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه وغیره ساخته شده بوده که متاسفانه در پی زلزله سال 1193 هجری قمری به طور کامل تخریب شده اند.

ویژگی های معماری مسجد کبود تبریز

• شیوه معماری مسجد کبود تبریز با ارزش، تلفیقی از شیوه های معماری رایج در ایران زمین به خصوص آذری و اصفهانی می باشد.
• مسجد کبود از لحاظ فضاهای معماری از سردر، مناره ، گنبد و شبستان تشکیل شده است.
• همچنین آرامگاه خانوادگی جهانشاه نیز در داخل مسجد جای گرفته است.این آرامگاه در بخش جنوبی مسجد قرار دارد و از نظر بافت ساختمانی و طراحی، پیوندی ناگسستنی با مسجد دارد.
• ساختمان های هر دو شبستان این بنا به صورت کاملا مجزا و با الگوهای ساختمانی متفاوت برپا شده و بدون هیچ گونه هشت و گیری در کنار هم قرار گرفته اند.
• علاوه بر موارد فوق الذكر محراب مسجد کبود که در واقع فصل مشترک شبستان ها می باشد، در میان تویزه های اصلی هر یکی از دو گنبد که از نوع پنج و هفت گفته ( معمولی ) قرار می باشند قرار گرفته است.
• گنبد آجری مسجد کبود تبریز با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع ، یکی از بزرگ ترین آثار معماران اسلامی قرن نهم ه . ق است که با الهام از سبک معماری دوره ایلخانی با آجر ساخته شده و است.
• الگوی ساختمانی مسجد کبود تبریز نیز مانند بسیاری از مساجد شبستانی به صورت چهار ایوانی با حیاط مرکزی در نواحی مرکزی ایران می باشد که به دلیل آب و هوای سرد منطقه حیاط مرکزی به گنبد خانه ای بزرگ تبدیل شده است و می توان چنین نتیجه گیری نمود که معمار این بنا در نهایت دقت نظر و بدون هیچ گونه دخل و تصرفی در نمونه های مقبول و موجود پیشین و صرفا به منظور تطابق با اقلیم شهر تبریز این شبستان بزرگ را طراحی کرده است.
• ملات مورد استفاده در تزئینات داخل و خارج مسجد کبود تبریز ساروج می باشد که متناسب با اقلیم سرد تبریز است.
• بیشتر مصالح استفاده شده در مسجد کبود آجر، سنگ، چوب هستند که علاوه بر برخورداری از ظرفیت حرارتی بالا همگی جزو مصالح بوم آوردهستند.
• در تزئینات این بنا نیز از ملات ساروج، شفته آهک و کاهگل استفاده شده است که متناسب با اقلیم سرد شهر تبریز می باشند.
• همچنین رنگ تیره ( لاجوردی ) کاشکاری به کار رفته در سراسر نمای بنا باعث جذب گرما از محیط بیرون و انتقال آن به داخل بنا می شده است.
• در بنای مسجد مورد مطالعه پنج بازشو در هر یک از ضلع های شرقی و غربی بنا وجود دارد در مقابل بازشوهای نماهای شرقی و غربی بنا دیوارهای مشبک آجری ساخته شده است.
• دیوارهای مشبک هم سبب کاهش نفوذ جبهه شرقی و هم باد سرد از سبب کاهش نور نامطلوب غرب از جبهه غربی به داخل بنا می شوند.
• همچنین سه بازشو در ضلع جنوبی بنا تعبیه شده است که به جز بازشوی بخش مقبره ، دو بازشوی دیگر مسدود شده اند.
• طاق جناغی در ورودی مسجد در وسط دیوار جنوبی صفه که دو متر از کوچه مقابل بلند تر است، تعبیه شده در هر یک از دیوارهای شرقی و غربی، طاقچه ای باند با طراحی بدیع و کناره مارپیچی ظریف ساخته شده است.
• عمده مصالح به کار رفته در این بنا آجر است. البته سنگهای ساختمانی نادری نیز در آن به کار رفته است.
• از بقایای مسجد کبود تبریز معلوم می شود که آجرها با گچ بندکشی شده است.
• صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند.
• در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شکل است.
• فاصله پایه های سقف ضربی آن ، ۱۲ متر است که روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد. در قسمت بالای بنا گنبدی قرار داشته که از آجر ساخته شده بود که البته تخریب شده و اثری از آن بجای نمانده است.
• طبق شواهد، کف مسجد کبود با کاشیهای براق پوشیده شده بود . شبستان بزرگ مسجد نیز محاط به رواقهای به هم پیوسته است و از سه سو با طاق نماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد.

تزیینات مسجد کبود تبریز

• خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود در کنار معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می باشد که زینت بخش تمام سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است.
• در این مسجد در آمیختن رنگهای مختلف و کاشیهای زیبای این مسجد نظم و آراستگی خاصی را به بنای آن داده که به لحاظ رنگ شناسی و تناسب رنگ کم نظیر است.
• سقف لاجوردی مسجد کبود تبریز با طلا آراسته شده و جلوه و شکوه فوقالعادهای به این بنا داده است
• مسجد کبود تبریز با انواع خطوط عالی مانند ثلث، نستعلیق، نسخ و طرحهای بدیع هندسی و اسلیمی مورد توجه ارباب ذوق و هنر است.
• تنوع و ظرافت کاشی کاری و انواع خطوط و نقش های به کار رفته در آن و نیز زیبائی و هماهنگی رنگها به ویژه رنگ لاجوردی کاشی کاریهای معرق سبب شده است تا به فیروزه اسلام شهرت یابد.
• بارزترین ویژگی مسجد کبود و شهرت وافر آن با معماری ویژه تلفیقی و اعـجاب انگیزش بیشتر به دلیل کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن است که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است.
• در آرامگاه بنا، هنرمند، از کاشیهای شش ضلعی لاجوردی برای تزئین استفاده کرده است.
• ازاره ها با تخته سنگهایی از جنس مرمر و با کتیبههایی حجاری شده به نقوش اسلیمی ظریف تزیین شده اند.
• سر در اصلی مسجد کبود تبریز با کاشی کاری معرق و کتیبههای به خط ثلث و تابلوهایی با خط کوفی شامل سوره های قرآن از کاملترین نمونه های معرق دوران اسلامی به شمار می روند.
• سر در مسجد کبود در زمین مرتفعی بنا شده و در قسمت بالای آن قوس بیضی شکلی دیده می شود.
• در دو طرف آن ستون هایی متصل به بنا، به شکل مارپیچ بالا رفته و در قسمت بالایی، هلال بیضی شکلی تشکیل شده است.
• همه این ستون ها از کاشی نفیس فیروزه ای رنگ زیبا با نقش و نگارهای خوش نما پوشیده شده است.
• سطوح داخلی رواق مسجد کبود تبریز از کاشی های رنگارنگ مستور است این کاشی ها به صورت قطعات کوچک بریده شده و با مهارت تمام چنان به هم متصل شده اند که گویی یک پارچه اند.
• در نقاشی و ترکیب رنگ ها به اندازه ای لطف و ظرافت به کار رفته که انسان، خود را در برابر تابلوی بسیار عالی پر از سبزه و گل می بیند.
• در کوتاهی از این سردر اصلی، به عبادتگاه باز می شود، عبادتگاه مرکب از دو تالار بزرگ است که از یکدیگر متمایز و هر دو سابقا دارای گنبد بوده است.

سخن آخر

مسجد کبود تبریز یکی از نفایس معماری ایرانی اسلامی است. این عمارت تماما با کاشیهای لاجوردی و فیروزه فام پوشیده شده است. کاشی هایی از جنس دریا و آسمان، در لابلای این فیروزه ها، کاشیهایی به رنگ سیاه و سفید نیز خود نمایی می کنند که به سبک و سیاق معرق در کنار هم با نظمی چشم نواز چیده شده اند.

رنگ لاجوردی بیش از همه در این بین خودنمایی می کند. کمتر بنایی را می توان از دوران تیموری پیدا کرد که این چنین ماهرانه از هنر کاشیکاری معرق برای تزئین آن استفاده شده باشد. ترکیبی از رنگ ها و نقش هایی به رنگ های سفید و طلایی و سبز و فیروزه ای که تمام فضای داخلی و ورودی را به آن مزین ساخته اند.

زیبایی کاشیکاری معرق و چیدمان این نقش ها و رنگ ها در کنار هم به گونه ای است که هر بیننده ای را متحیر می سازد. سبک کاشیکاری مسجد کبود تبریز قابل مقایسه با ترکیبات هندسی خاص صنایع زمان سلجوقی و مغولی نیست، بلکه به درجات بر آن برتری و امتیاز دارد. حتی این سبک کاشیکاری در هیچ یک از بناهای دوره صفویه هم دیده نمی شود.

مسجد کبود تبریز یا مسجد جهانشاه تبریز یکی از آثار ارزشمند معماری ایرانی به شمار می رود که به لحاظ شیوه معماری از سایر نمونه های معماری مسجد متمایز است.

منابع:

Tabriz, Mosque Kaboud, brown concrete columns, Asia, Iran, Architecture