shabestan

شبستان چیست؟

شبستان مسجد به عنوان قسمتی از مسجدهای بزرگ شاخص ترین عنصر معماری در مساجد است. که به لحاظ ساختاری و کالبدی از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. ولی با گذشت زمان در معماری مساجد معاصر تغییرات مشهودی در ساختار و سازمان این فضا به وجود آمده است.

در تعریفی دیگر که شبستان چیست؟ می توان گفت: قسمتی از مسجدهای بزرگ دارای سقف است. فضایی سرپوشیده که در آن نمازگزارده می شود و به عنوان اندام اصلی معماری مساجد معمولاً دارای دو بخش زنانه و مردانه است.

تاریخچه ساخت شبستان چیست (shabestan)

از نظر تاریخ معماری اولین مسجد، حیاط منزل پیامبر بود. این مسجد با پلانی مستطیلی، بدون سقف ساخته شد. در ادامه به علت وجود آفتاب سوزان در عربستان به کمک تنه درختان خرما، در قسمت رو به قبله حیاط، سایبانی برای اقامه نماز ایجاد کردند. با بیشتر شدن تعداد نمازگزاران این فضای سایه دار را گسترش دادند. این امر به سادگی انجام شد فقط تعدادی به تنه درخنان افزودند و روی آنها را با برگ های نخل پوشاندند. نقش مهم ابن سایبان در راحتی و آسایش نمازگزاران باعث شد این فضا که بعدها با نام شبستان شناخته شود جزء اصلی کالبد معماری مساجد گردد.

مهمترین ویژگی این عنصر معماری مسجد این بود که به راحتی و در جهات مختلف قابل توسعه بود و هرگاه به توسعه بیشتر مسجد نیاز بود. این کار تنها با افزودن چند دهانه انجام می گرفت. با گسترش اسلام به سرزمین های دیگر مسجد پیامبر درمدینه به عنوان سرمشق ساخت مساجد قرار گرفت. و از آنجا که کالبد اصلی آن فضای شبستان بود، الگویی به نام شبستانی در معماری مساجد به وجود آمد و در میان معماران مسلمان رواج یافت. طرح کلی مساجد شبستانی عبارتند از: یک حیاط مستطیلی و مرکزی که با شبستان ها از چهار طرف احاطه شده است. کشیدگی حیاط به طور معمول در راستای قبله است.

هریک از شبستان ها تالار مسقف بزرگی است، که بار سقف آن به وسیله ستون های متعدد به زمین منتقل می شود. در هر یک از آنها انبوهی از ستون ها وجود دارد، که در یک شبکه منظم هندسی با فاصله های دقیق از یکدیگر قرار گرفته اند. شبستانی که رو به قبله قرار دارد معمولاً عمق بیشتری نسبت به بقیه دارد و از اهمیت بیشتری برخوردار است.

ترکیب گنبدخانه و ایوان رو به میان سرا که در این مساجد دیده می شود را می توان در ساختمان های پیش از اسلام نیز یافت. به ویژه در برخی آتشکده ها که شماری از آنها به دست نو مسلمانان به مسجد تبدیل شد. سپس در سده چهارم و پنجم برخی از مساجد شبستانی را به این الگو تبدیل کردند، مانند مسجد جامع اصفهان و اردستان.

در مورد بنیان اولیه مسجد جامع اصفهان بحث های زیادی مطرح شـده اسـت. برخی پیشینه آن را به دوره ساسانی می رسانند و معتقدند که مسجد اولیه در محلی که قبل از آن آتشکده بوده ، بر پا شـده اسـت. از جمله این افراد حاج میرزاحسن خان جابر انصاری است. وی در این مورد ی گوید  مسجدجامع عتیق در عجم آتشکده بوده است و اعراب ان را مسجد نمودند.

این مسجد قبلاً آتشکده یا معبد بود. هلاکوی مغول در قرن هفتم قمری به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد. باید گفت: مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی ( میان سرا )، شبستان های ستون دار در چهار سـمت حیاط، دیوار خشتی محصورکننده و سردر بود.

در سده های بعدی مساجد بسیاری را با این الگو ساختند که نمونه بسیار هوشمندانه و عالی آن مسجد جامع اصفهان است که به شیوه اصفهانی ساخته شد. در سده پنجم و ششم مساجد مهمی ساخته شد که همه دارای اتاق گنبددار و ایوان بودند. بدین ترتیب بیانگر تفسیر نهایی شبستان مسجد ایرانی است که از معماری مذهبی و کاخ های ساسانیان برای اهداف و مقاصدی تازه استفاده برد.

ایوان شبستان مسجد به روی حیاطی با یک ایوان در مرکز هر محور که از نظم خاص و رواق های دور حیاط بیرون می زد باز می شود. با اینکه تأکید در نمای داخلی ثابت بود نمای خارجی برعکس آن ، شکلی بسیار ساده و بی آلایش داشت. البته ناگفته نماند که درگاه ایوانها از این قاعده مستثنا بودنـد.

مفهوم شبستان مسجد (قسمتی از مسجدهای بزرگ)

به معنی تجلی گاه وحدت مسلمانان است که با ورود افراد به آن جا همـه امتیازهای دنیوی آنها از میان می رود. فضای ساکن و خیال انگیز شبستان مسجد با آغاز نـمـاز بـه صـورت حرکتی جمعی از ذکر خفی بـه جلی تبدیل می شود. وجود ستون های مکرر داخل آن نیز به تعبیری نمازگزاران است که پشت هم ایستاده اند.

مساجد شبستانی

مسجدهای شبستانی ایران در کیفیت یکرنگ فضای سرپوشیده مسجد و نوع ارتباط آن با حیاط، همانند مسجد پیامبرند. این مساجد، شبستان هایی ستون دار بادهانه هایی برابـر و پوشیده بـاطـاق آهنگ دارند، که دریک یا چند سـوی حیاطی گردآمده اند. برپایه تجربه های پیشین نیاکان، طاق گهواره ای به گونه ای شایسته در ساختمان شبستان مسجد به کار رفت.

در بسیاری از مناطق ایران ساختمایه ای جز خشت و گل نبود، پس ستون های چوبی و سنگی و سقف های تخت و تیرپوش تجربه شـده در مساجد ستون دار کنار گذاشته شد و با طاقهای آهنگ متکی بر دیوار، طاقهای ستبر خشتی، شبستانی پدید آمد که در پایین و بر زمینه ، یکرنگ ویکسان ، و در بالاو بر آسمانه ، جهت دار و قبله نشان بود.

الگوهای شبستان مسجد

استاد کریم پیرنیا نمونه این الگو به سبک عربی نمی پذیرد و این شیوه را بر گرفته از گذشته معماری ایرانی اسلامی می دانست. اما در یک دسته بندی کلی تر می توان انواع مساجد شبستانی را در سرتاسر جهان اسلام با چهار الگوی اصلی مورد شناسایی قرار داد

 مسجد با شبستان ستون دار

این الگو همان است که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن مسجد پیامبر ( ص ) است.

مسجد با شبستان ایوان دار ( تک ایوانه ، دو ایوانه و چهار ایوانه )

ایوان فضایی سرپوشیده است که از یک یا دو یا سه سو به بیرون راه دارد و باز است. خاستگاه ایوان از سرزمین های میانه دریاچه آرال و خزر دانسته شده است . از ایوان اتاق دار در کاخ های هخامنشی، اشکانی و ساسانی بسیار بهره گرفته شده است. یکی از کهن ترین مساجد ایوان دار مسجد جامع تبریز است.

الگوی چهارستونی که در ساده ترین حالت شامل یک پلان مربع با چهارستون در فضای میانی آن است، در مقایسه با الگوهای تاریخی موجـود و الگوهای محتمل دیگر، امکانات و قابلیت های ویژه ای را برای طراحی شبستان مساجد در مقیاس های متفاوت ارائه می دهد

مسجد با شبستان ایوان دار و گنبدخانه پشت ایوان

این الگو را می توان برابر الگوی مساجد ایرانی در نظر گرفت.

مفاهیم و کیفیات موجود در طرح شبستان مسجد

از جمله مفاهیم موجود در طرح شبستان مسجد شامل موارد زیر می باشد:

• رعایت سلسله مراتب در پلان
• رعایت سلسله مراتب در ارتفاع
• تنوع
• تداوم و وحدت در ترکیب فضاها
• حضور با معنی نور در مجموعه
• ترکیب مناسب فضای شبستان با صحن اصلی و فضای باز و همچنین خوانایی محور و جهت قبله
• غنای هندسه مخصوصا رابطه ستون ها بـا چهار فضای متفاوت در اطراف هر ستون
• وحدت و تمایـت یکایک فضاهـا در کنار وحـدت و تمامیت کل فضا
• خوانایی در بیان نمادین بیرونی
• دسترسی راحت به فضاهای جانبی، خونایی و مانوس بودن فرم و فضا برای استفاده کنندگان

انواع شبستان چیست

1.  طنبی

دسته اول که متشکل از اتاقی کشیده و مستطیلی یا گاه اتاقی مربعی ( و حتی گاهی اتاقی به فرم های دیگر هستند که بیش و کم و در بیشتر نمونه ها ، کم مساحت ترین شبستان ها در معماری ایران به شمار می روند. پوشش سقف این مسجدها، گاه با طاق است و گاه تیرپوش انـد.

2. گنبدخانه

نوع دوم شبستان ها که، فضاهایی معمولاً چهارگوش هستند که سقف آنها گنبدی است.

3. ستون دار

نوع سوم نیز که محصول قرارگیری سقف بر قسمتی از مسجدهای بزرگ با مجموعه ستون ها است که گاه این سقف طاقی و گاه نیز تخت است.

4. مرکب

نهایتاً نوع چهارم، که محصول ترکیب لااقل دو نوع از سه نوع پیش گفته اند. مسجدهایی که فضای عبادی آنها از یک شبستان مرکب تشکیل شده است؛ به معنای گنبدخانه ای که در آمیختگی با نوع ستون دار یا طنبی ساخته شده است و پیوستگی فضایی آنها چنان آمیخته است که عملاً تشكیل فضایی واحد را می دهند. براساس بررسی های کمی صورت گرفته بر مساجد تاریخی ایران، در ۹۵۲ مسجد بررسی شده، ۶۱۹ مسجد تک شبستانی اند و مابقی بیش از یک شبستان دارند که درمجموع، ۱۴۳۳ شبستان در کالبد همه ی این مسجدها وجود دارد.

تزیینات در شبستان مسجد

از پیش از ورود اسلام به ایران، مردمان این سرزمین عبادت گاه های خود را تزئین می کردند و سعی خود را بر این می گذاشتند که محل خلوت با خدای خویش را به زیباترین شکل ممکن بسازند. بعد از ورود اسلام به ایران استفاده از تزئینات معماری در مسجدها افزایش پیدا کرد. یکی زیباترین این عناصر هنر استفاده از کاشی مسجد بود، که هنوز هم جزء لاینفک زیبائی مسجد ایرانی است. رنگ سفید خط نوشته مذهبی بر روی رنگ لاجورد زمینه، نشان از پیروزی روشنایی بر تیرگی دارد.

گروه معماری اسلامی آرچی لرن تولید کننده کاشی سنتی

مقایسه فضاها در الگوی مسجد شبستانی و مساجد ایوانی

در مجموع سبک شبستانی خط سیری ساده و سرراست را در اختیار مخاطب می گذارد. تغییر حس فضا در محیط های باز و بسته به یک باره و بدون مقدمه چینی اتفاق می افتد. طرح معماری آن تنها به پاسخی ساده و صریح به نیازهای کارکردی بسنده می کند، که همان اقامه نماز است. در چنین الگویی امکان تجربیات فضایی و سلسله مراتبی برای کاربر مهیا نمی شود و او حس حضور در مکان را به خوبی تجربه نمی کند در صورتی که الگوی چهار ایوانی دارای روندی پیچیده تر و آرایش فضایی پیشرفته تری است.

با افزودن ایوان، خط سیر خشک سبک شبستانی به الگویی جذاب از تجربیات متنوع فضایی تبدیل می گردد. تغییر مکان از فضای باز و بسته از طریق فیلتری نیمه باز به اسم ایوان صورت می گیرد که به هر دو فضا قرابت دارد. همچنین دسترسی به مقدس ترین فضای مسجد یا همان محراب، با طی کردن سلسله مراتب و حریم بندی اتفاق می افتد. رسیدن به فضای محراب نیاز به آماده سازی قلبی و ذهنی دارد.

عبور از ایوان رفیع مسجد با شکوه لایتناهیش نمازگزار را به کوچک بودنش در برابر بزرگی معبود آگاه می سازد. فضای رازآلود ایوان که بر اثر گستردگی ابعاد در ارتفاع، بازی های نور و سایه طرح های پرپیچ و تاب تزئینی و مقرنس های پرابهام ایجاد شده است. فرد را از افکار زندگی روزمره خارج و متوجه حضور در فضایی روحانی می کند. معماری ایوان این آمادگی روانی را ایجاد می کند تا نماز راز و نیازی باشد با تمام وجود. این راه حل معمارانه کیفیت حضور در فضای معنوی مسجد را ارتقاء میدهد، در حالی که دسترسی مستقیم به فضای اصلی در مساجد شبستانی فرصت آمادگی روانی را از نمازگزار می گیرد.

سخن آخر درباره قسمتی از مسجدهای بزرگ

انواع شبستان مسجد و تراکم و پراکندگی هرکدام از آنها در معماری ایران مشهود است. این فضا را می توان مسطح و مسقف و از هر چهار سو بسته ی تعریف کرد که در آن نماز گزارده می شود و دسترسی نمازگزاران به آن، با استفاده از یک یا چند درب مهیا می شود. هرچند کاربست واژه ی شبستان برای دلالت بر چنین فضاهایی در مسجدها، امـری دیرینه نیست و از حدود سـده ی دوازدهم هجری قمری است که در متون تاریخی، واژه ی شبستان را در معنای فضای نمازخانه ای مسجدها به کار برده اند.

در واقع این واژه در گذر زمان، معانی متفاوتی به خود گرفته است؛ از جملـه سـرای زنان، حرمسرا ، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار ، نمازخانه ی مسجدها ، خلوت خانه. باری تمرکز این جستار بر معنای نمازخانه مسجد تعریف گردیده.

منابع:

Reciprocal Effects Shabestan