آرامگاه بایزید بسطامی

آرامگاه بایزید بسطامی در مرکز شهر بسطام شش کیلومتری شاهرود و در مجاورت مسجد جامع و مدرسه شاهرخیه قرار دارد و اکنون نیز مهمترین اثر تاریخی این شهر به شمار می آید.

مجموعه بناهای بسطام یکی از بناهای آرامگاهی تاریخی ایران در دوره ی اسلامی محسوب می شود.

تاریخچه آرامگاه بایزید بسطامی

آرامگاه بایزید بسطامی واقع در شهر بسطام، استان سمنان، یکی از نمونه های شاخص معماری مذهبی ایران در عصر ایلخانان به شمار می رود.

این مجموعه به دلیل وجود مقبره ی عارف نامی، بایزید بسطامی ( ۱۶۱- ۲۳۴ ه.ق ) ، از همان ادوار اولیه اسلامی مورد توجه حکومتها و سلاطین مختلف بوده و ساخت و سازهای متعددی در دوران مختلف  از عصر دیلمیان تا دوران قاجار در آن صورت گرفته است بیشترین مرمتهای انجام شده مربوط به عصر ایلخانی است.

در عصر ایلخانی ، معمار و هنرمند بزرگ ، محمدبن حسین ابیطالب دامغانی، کار مرمت و ساخت وساز در مجموعه بایزید را، با یاری برادر و پدرش، سرپرستی کرد

ساخت آرامگاه بایزید بسطامی از قرن سوم هجری آغاز شده و بناهای نزدیک به آن در دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجـار سـاخت و مرمت گردیده است.

معماری آرامگاه بایزید بسطامی

• برخلاف انتظار، آرامگاه بایزید بسطامی بیرون از فضاهای معماری و در گوشه ای از صحن مجموعه بایزید قرار دارد.
• اتاقک کوچک فلزی که روی سنگ مرمرین مزار او نصب شده ، مربوط به سال های اخیر است.
• خانقاه بایزید در سمت غربی مرقد واقع است و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقف های کوتاه می شود، در بخشی از ایـن بنا محراب گچبری زیبایی وجود دارد.
• بر بالای کتیبه ورودی به اتاق دوم تاریخ 702 ه . ق به چشم می خورد.
• بنای مقبره بایزید فاقد تزئینات گچبری است.
• گچبری های اتاق اول و دوم صومعه بایزید در آرامگاه بایزید بسطامی بسیار زیبا و پر کار هستند و در اجرای آنها نهایت هنرمندی به کار برده شده است، این گچبری ها خاکستری هستند و دارای ترکیب بندی زیبایی هستند.
• مناره آرامگاه بایزید بسطامی از آثار دوره سلجوقی بوده و یک اثر تمام آجری پر کار است.
• این مناره دارای تاجی زیبا که تزئیناتش شبیه به مقرنس است.
• نقوش به کار رفته شامل نقوش گیاهی و هندسی است. روی این منار دو کتیبه خطی وجود دارد یکی آیت الکرسی و دیگری خوانا نیست.

فضاهای مرتبط به آرامگاه بایزید بسطامی

مسجد ایلخانی

این مسجد واقع در غرب آرامگاه بایزید بسطامی، به شکل یک دالان طویل با سقف هلالی است.

صومعه بایزید

پیشینه صومعه یا چله خانه های مجموعه بایزید که از سه اتاقک کوچک مربع شکل در امتداد یکدیگر و درجنوب ایوان غربی تشکیل شده اند، به پیش از عصر سلجوقی بازمی گردد و به احتمال قوی ، به هنگام ساخت مسجد اول بنا شده اند.

ایوان و دالان ورودی ( ایوان/ دالان اولجایتو )

این بنا، موسوم به دالان ورودی یا الجایتو، در ضلع شرقی مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی قرار دارد.

اجزای بنا متشکل از یک ایوان و دالان نسبتاً طویل است. ایوان بنا قبل از دالان و به منزله سردر ورودی مجموعه است.

ظاهراً ورود به مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی از طریق این ایوان و دالان بوده و فضای خارج و داخل را به هم مرتبط می کرده است داخل ایوان در دیواره ی سمت چپ و راست به ابعاد ۲ در ۱ متر، نام علی (ع) چهار بار (چهار علی) به رنگ آبی تکرار شده است.

زیر این قسمت مجدداً طرحهای هندسی تا پایین ازاره تکرار شده اند که گلبرگی شکل و بسیار منحصربه فرد است. مشابه این « علی چهارتایی » بر دیواره ی مسجد اشترجان نیز دیده می شودبه طورکلی، این ایوان و دالان آن یک ورودی مجلل و پرکار است که تزیینات متنوعی دارد و با وسواس بسیار ساخته شده است.

این ایوان از ایوان غربی کوچکتر است و با آن تقارن ندارد، بیشتر به سمت ورودی امام زاده محمد متمایل است و احتمالاً به منزله راهی برای دسترسی به امام زاده و مسجد بایزید بوده است.

سردر این ایوان با یک قاب مربع مستطیل بزرگ، تزیینات مفصل و قوس بلند و چشمگیر نوعی پیشتاق محسوب می شود. یکی از اولین نمونه های پرکار پیش تاق، ورودی مقبره ی امرای سامانی در بخارا و همچنین نمونه ساده آن ورودی گنبد قابوس است.

ایوان غربی (ایوان غازان خان)

این ایوان در غرب مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی و در میان گنبد غازان خان در شمال و صومعه در جنوب واقع است.

این بنا روبه سوی شرق دارد و سمت غربی آن ، خیابان شمالی  جنوبی که از پشت این ضلع می گذرد قرار دارد. ارتفاع این ایوان در حدود ۱۳/۵ متر است.

مقبره امامزاده محمد

بنای امام زاده چهارضلعی و گنبد رک آن شبیه به د گنبد غازان خان است با این تفاوت که گریوش بلندتر است.

پوسته میانی این گنبد سه پوسته را میتوان از دریچه ای که روی گنبد بیرونی قرار دارد دید.

نمای خارجی گنبد نیز همانند گنبد غازان خان با آجرهای فیروزه ای رنگ پوشیده شده است.

گنبد غازان خان بنایی منفرد در گوشه ی شمال غربی ارسن و در واقع شمالی ترین بنای ارسن است.

این بنا فاقد هرگونه کتیبه منسوب به غازان خان یا اولجایتو یا فرد دیگری است

مسجدجامع

مسجد جامع بسطام در حدود هشتادمتری جنوب مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی واقع است. واضح است که بخش جنوبی و شمالی ارسن در گذشته های دور با هم ارتباط تنگاتنگی داشته اند که امروزه به دلیل ساخت وسازهای متعدد، این ارتباط تا حدودی گسسته شده است.

بنای فعلی بنایی یک ایوانی است.

ابعاد صحن مسجد حدود ۱۷ × ۲۰ متر است که سه شبستان در جبهه های شرقی، غربی و شمالی، و یک دهنه قبلی در ضلع جنوبی دارد. شبستانها امروزه دارای درهایی است که به صحن گشوده می شود. ایوان مسجد در جنوب آن قرار گرفته است.

شبستانهای شرقی و شمالی طی دهه پنجاه شمسی و سالهای پس از انقلاب، مرمت شده و شبستان غربی و سقف فعلی صحن مسجد، در همین تاریخها به مسجد الحاق شده است.

برج کاشانه

این برج در مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام واقع شده است که ارتفاع آن از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است و شـکـل خـارجی آن 30 ضلعی لبه دار و تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند.

در اطراف و سردر دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل می سازد آیه الکرسی و حدیثی از پیامبر گچبری شده است.

در ضخامت دیوار ورودی برج راه پله ای تعبیه شده است که تا زیر گنبد داخلی ادامه می یابدفضای داخلی برج ده ضلعی است که برآنها طاقنماهای تزیینی کم عمقی کار شده است.

در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام الجایتو و سال 723 ه . ق ثبت شده است. ضـلع جنـوب غربی این برج روی یک آجر کلمه “بسم الله الرحمن الرحيم” به خط ثلث نوشته شده است.

در زیر برج سردابه بزرگی وجود دارد که بوسیله روزنه مستطیل وسط برج بدان داخـل مـی شـوند. گنبـد داخلی آجرچینی و بندکشی برج بسیار استادانه و ظریف اجرا شده است.

مدرسه شاهرخیه

یکی از زیباترین مدارس علمیه استان سمنان به شمار می رود که در شرق مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی و به صورت دو طبقـه بـا 28 حجره و معماری زیبا و منحصر به فرد ساخته شده است و به دلیل ساخته شدن در دوران شاهرخ تیموری بدین نـام خـوانـده شـده است.

مدرسه از صحن مربع مستطیل با حجراتی در پیرامون و در دو طبقه احداث شده است و جلو تمامی حجره ها ایوانی وجود دارد که در صورت نیاز در فصل تابستان از آن استفاده می شود.

در جبهه شمالی و جنوبی دو ایوان واقع است و جبهه شرقی مدرسه شامل پنج حجره با ایوانی کوچک در جلو است.

در طبقه دوم بین ایوان ها درگاهی وجود دارد که تمام ایوان ها را به هم متصل می کند. نمای شمالی مسجد دارای سه در بلند با طاق جناغی است. در طرفین سردر، دو طاقنمای عمیق به چشم می خورد که طاقنمای سمت چپ دارای مقرنس هـای گچی جالبی است.

سخن آخر

با توجه به توضیحات و شرح فرهنگ معماری آرامگاهی و خصوصیات مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی ، مـی تـوان گفت تاثیرات جنبه ظاهری فرهنگ و همچنین فرم های معماری آرامگاهی، البته با توجه به فرهنگ زمانه و تاثیر زمان برمعماری، به خوبی در این مجموعه رعایت شده است. سبک های معماری این مجموعه می تواند باعـث توسعه گردشگری فرهنگی منطقه شود.

منابع:

Bayazid bastami