آرامگاه خیام

آرامگاه خیام منجم، شاعر و ریاضیدان معروف ایرانی در شهر نبشابور از آثار به جا مانده از معمار معروف ایرانی استاد سیحون می باشد که یکی از زیباترین بناهای آرامگاهی ایران است.

تاریخچه آرامگاه خیام

پس از درگذشت عمر خیام، او را در گورستان مرکزی حیره‌ ی نیشابور دفن کردند ولی آرامگاه او بنای ویژه‌ ای نداشت. آرامگاه خیام از زمان فوتش در سال ۵۱۰ خورشیدی تا سال ۱۳۳۵ خرابه‌ای بیش نبود، تا آن‌ که در سال ۱۳۳۵ مهندس هوشنگ سیحون آرامگاه را از مکان قبلی که چسبیده به امامزاده محروق بود به مکان فعلی انتقال داد و طراحی معماری بنای آرامگاه خیام را شروع کرد پروسه‌ طراحی و ساخت این بنا تا سال ۱۳۴۱ ادامه‌ یافت.

معماری آرامگاه خیام

• معماری آرامگاه خیام برگرفته از زندگی او و اندیشه‌های عمر خیام است
• آرامگاه خیام از لحاظ خلاقیت و ساخت و معماری یکی از مهمترین ساختمان های زمان خود است. ارتفاع آن 22 متر و استخوان بندی اشبتنی با هسته ی فلزی است
• سه شخصیت اصلی و علمی خیام یعنی عالم بودن وی به شعر، ریاضی و نجوم بر ایده اصلی طراحی تاثیر گذار بود.
• دایره کف، به ۱۰ قسمت تقسیم شد بطوری که برج یادبود بر ۱۰ پایه مستقر باشد؛ عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی ریاضی و پایه بسیاری از اعداد است.
• در آرامگاه خیام از هر یک از پایه ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می کند، به ترتیبی که با تقاطع این تیغه ها حجم کلی برج در فضا ساخته می شود و چون تیغه ها مورب اند خطوط افقی آن ها باید ناظر به محور عمودی برج باشد.
• پس تیغه ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالاحرکت کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. این شکل با عدد ۱۰ هر دو سمبل دانش ریاضی خیام اند.
• بر خورد تیغه ها با یکدیگر و فضاهای پر و خالی و بخصوص در بالاستاره های درهمی را به وجود می آورند که از لابلای آن ها آسمان آبی نیشابور پیداست و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره ها کوچک تر می شوند و تا آخر یک ستاره پنج پر آن ها را کامل کند.ستاره ها و آسمان، اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد
• برخورد تیغه ها با هم در آرامگاه خیام ۱۰ لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشی کاری پر شوند. بهترین تزیین خود رباعیات خیام بود که به صورت خط شکسته و در هم به روش سیاه مشق های خطاطان بزرگی چون میر عماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی سرتاسر لوزی ها را پر کند.
• در تاریخ معماری ایران این اولین بار بود که خط شکسته نستعلیق در تزئینات یک بنا به کار می رفت. از داخل نیز همین لوزی ها پر از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدندو تماما اشاره به شخصیت شاعر خیام دارند
• یک لوزی دیگر نیز در کنار لوزی بزرگ احداث شده و در بالای لوزی دوم و نزدیک به نوک گنبد، لوزی سوم کوچکتری قرار دارد. کل این پایه‌ها در نوک گنبد به هم پیوند می‌خورند و سقف گنبد آرامگاه خیام یا کلاهک گنبد را شکل می‌دهند. بیشتر قسمت‌های این سقف گنبد شکل به صورت مشبک و توخالی است که شکل ستاره‌ای را به وجود می‌آورد که باز هم یادآور علم نجوم خیام است
• دور تا دور برج آرامگاه خیام در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شـد همـه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگی هایی که تا اندازهای شکل خیمه را تداعی میکنند و این اشاره بـه نـام خیام است چون پدر خیام خیمه دوز بود، نام او به همین مناسبت انتخاب شد.
• حوض‌های فیروزه‌ای نیز که در مجموع قسمتی از ستاره را به تعداد هفت پر نشان می‌دهند که هفت پر آن به مفهوم هفت فلک، هفت آسمان و هفت تپه است که باز به افلاک و نجوم اشاره دارد از دیگر رموز طراحی آرامگاه خیام می باشد.
• روی هم رفته آرامگاه خیام در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد. و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملا باز است و مزارش بهاران گل افشان در قسمت دیگر باغ بناهای دیگری جهت کتابخانه و مهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین که مایل اند در محل اقامت کوتاه داشته باشند و از نزدیک در جوار آرامگاه و در فضای شاعرانه ضمن کار بهره معنوی داشته باشند ساخته شد که از شرح جزییات صرف نظر می شود.

سخن آخر

معماری آرامگاه خیام و ساخت بنا از برجسته‌ترین معماری‌ها و بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای باشکوه بر اصول ریاضی و مثلثات خیام محاسبه و طراحی  شده است. با سیر در معماری این فضا و طاق و ایوان مقبره و دهلیزها، می‌توان به جهان پر از رمز و راز خیام سفر کرد

وزارت فرهنگ و هنر در سال ۱۳۵۴، آرامگاه حکیم عمر خیام را با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند.

منابع:

Investigating the Status of Contextualism in Selected Works of Houshang Seyhoun