تعریف آب انبار چیست (ab anbar)

آب انبار حوض یا استخر سر پوشیده ای است که برای ذخیره ی آب معمولا در زیر زمین ساخته شده است و به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر و نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسی به آب ، تمهیدات گوناگونی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده است. احداث بند ، قنات و اب انبار را می توان از این جمله نام برد.

تاریخچه ساخت آب انبار چیست

بر اساس تحقیق درباره آب انبار قدیمی ترین آب انبار دنیا، در شهر اور در نزدیکی بصره شناخته شده است که 2150 سال قبل از میلاد به دستور پادشاه این شهر بر سکوی زیگورات این شهر ساخته شده است.

آب انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد به دستور امپراتوری روم شرقی در قسطنطنیه ساخته شد این اب انبار 2 مخزن و 1001 ستون دارد به همین دلیل به 1001 ستونی معروف است.

ایرانیان نیز از دیر باز به دلیل خشکی و گرمای بیشتر مناطق کشور مجبور به ذخیره ی آب بوده اند. در معماری سنتی این موضوع فقط مختص مناطق گرم و خشک نبوده و در حاشیه خلیج فارس ، جزایر جنوبی حتی در برخی از شهرهای شمالی مثل ساری و گرگان راه حل های مشابهی به کار رفته است.

انواع آب انبار

آب انبارها را می توان بر اساس شکل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش شان، عناصر به کار گرفته شده برای تهویه و تبرید آب، نوع دسترسی به مخازن و فضاهای ارتباط دهنده، نحوه آب رسانی به مخازن و همچنین از نظر تزیینات به کار رفته در آنها، از یکدیگر متمایز ساخت با این توضیح می توان انواع آن را چنین دسته بندی کرد:

 ۱. خصوصی

این نوع از آب انبار ها درون خانه های اشخاص متمول ساخته شده و گاه مخزن آن در زیر حیاط و گاه در قسمت زیرین ساختمان واقع می شد و از طریق پایاب به آن دسترسی داشتند. عمدتاً یک هواکش یا بادگیر برای تهویه ، تا بام خانه امتداد می یافت. گنجایش آن گاه برای مصرف چندین سال آب یک خانه کافی بود.

2. عمومی

سازندگان این اب انبارها حکام یا اشخاص نیکوکاری بوده اند که آن را برای عموم افراد یک محله ایجاد می کردند.

3. روستایی

آب انبارهای ساده ای که معمولاً معماری و تزئینات شان معمولی بود و در میدان مرکزی روستا ساخته می شدند.

 ٤. قلعه ای یا کاروان سرایی

این اب انبارها بیشتر شبیه حوض های سرپوشیده ای هستند که به گونه ای ساخته شده اند تا آب باران که روی بام قلعه ریخته می شود به درون آن سرازیر گردد.

5. میان راهی

. در مسیر کاروانها ساخته شده اند و روی مخزن برخی از آنها عمارتی کوچک، یا چند اتاق برای استراحت مسافران دارند.

6. بیابانی

در بیابانهای خشک و برای سیراب کردن دامها و حیوانات ساخته می شدند.

7. کوهستانی

مخزن اب انبار های کوهستانی را با قلم و چکش در دل سنگ کنده و سقف آنها را با طاق ضربی پوشانده اند . گاهی عکس این عمل اتفاق افتاده و سقف آن سنگ طبیعی کوه است و زیر آن را به شکل هلالی با قلم تراش خورده است.

قسمتهای مختلف آب انبار چیست

قسمت ها و اجزای مختلف اب انبار (ab anbar) شامل مخزن، نحوه ی دسترسی ( راه پله یا دستی )، پاشیر، سردر، نورگیری، فضاهای وابسته به اب انبار و بادگیر است.

• سردر

راهنمای ورود به آب انبار و راه پله ی عمیق آن می باشد. این سر در معمولا با آجر، کاشی سنتی و مقرنس کاری تزئین می شده و همیشه کتیبه ای در بالای آن قرار داشته و نام سازنده را در بر می گرفته است.

• نحوه دسترسی آب انبار ( پلکان )

یکی از تفاوتهای اصلی بین اب انبارها نحوه دسترسی به آب است که در انواع مختلف آن به شرح ذیل است:

۱. در نوع شهری و روستایی ، به کارگیری پلکان و پاشیر بوده است .

۲. در نوع صحرایی کشاورزی ، بیشتر از روش دستی یا با استفاده از شیب ملایم زمین استفاده می شده است.

۳. برخی از انواع عمومی فاقد پاشیر ، پلکانی در داخل مخزن آب ، از سطح زمین تا کف آن ، ساخته شده است و مستقیماً می توان از مخزن آب برداشت . به تدریج با مصرف آب و پایین رفتن سطح آن ، پله های بیشتری از زیر آب آشکار می گردد.

4. نوعی دیگر از آنها عمومی هستند معمولاً گنجایش کمی دارند، فاقد هر گونه پله اند و از طریق دریچه ای، مانند دهانه چاه، که مستقیماً به مخزن متصل است ،با دلو از آنها آب بر می دارند.

• 

• پاشیر آب انبار

محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک نصف هشت گوش و یا مربع است . در محل پاشیر گاه سکویی برای نشستن و هواکش و محلی برای هرز آب نیز وجود دارد . سر در . سر در راهنمای ورود به آب انبار و پلکان عمیق آن است . در بیشتر آب انبار ها کتیبه ی کوچک سنگی که نشان از سازنده و واقف می دهد، در سر در نصب شده است. گاه آب انبارها دارای دو سر در هستند، یکی در قسمت روباز و دیگری در قسمت سرپوشیده ؛ اما معمولا سر در اصلی در قسمت سرپوشیده قرار دارد.

• بادگیرها در آب انبار

برای خنک نگه داشتن اب از روش های مختلفی استفاده می کردند یکی از این روش ها این بود که بادگیرهایی بر حاشیه طاق و روی دیوارها تعبیه می کنند. بادگیرها که بسیار بلند ، بزرگ ، گاه باشکوه و به شکل های استوانه ، مکعب ، منشورهای هشت ضلعی یا خرطومی ساخته می شوند ، نقش اصلی خنک کردن آب انبارها و نیز منازل را به عهده داشتند  قسمت بالای بادگیرها پنجره هایی به شکل های گوناگون دارد و در سراسر داخل این پنجره ها از بالا به پایین تیغه های نازکی فضای داخلی بادگیر را به بخش های متعدد عمودی تقسیم می کند.

به این ترتیب ، کم ترین نسیمی از هر سویی که بوزد ، به وسیله ی این تیغه ها به پایین و به سطح آب مخزن راه می یابد و پس از برخورد با آب ، هوای گرم شده ی زیر سقف را از راه بادگیرهای دیگر با دریچه بالای گنبد ( هواکش ) به بیرون از مخزن می راند . بدین سان جریان هوا به گونه بده ،  بستان ، توسط بادگیرها در مخزن برقرار می شود.

در جایی که بادگیر ندارد، یک یا چند دهانه بر فراز طاق مخزن به شکل نیمکره یا مخروطی سوراخی می گذارند و هواکشی چون بادگیر کوتاه می سازند تا جریان هوا را برقرار کند.

انواع بادگیر آب انبار

• بادگیر یک طرفه

ساده ترین نوع بادگیر، یک جناحی است و بسیار کوچک و محقر است.

• بادگیر دو طرفه

نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبه روی یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته شده است .

• بادگیر چهار طرفه

به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند و معمولا داخل کانال های آن با تیغه هایی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شود.

• بادگیر چند طرفه یا هشت وجهی

نوع دیگر بادگیر است که معمولا در یزد ، کرمان ، بوشهر دیده می شود.

• مخزن، تنوره یا خزینه

محل انبار کردن آب و اصلی ترین عنصر آب انبار می باشد. مخازن در داخل زمین قرار می گرفتند و به صورت دایره یا چهار گوش ساخته می شده و بر فراز آن گنبدی قرار می گرفته است

انواع مخزن آب انبار از نظر شکل

مخزن استوانه

در شکل های استوانه ای فشار زیاد آب در تمامی سطوح عمودی مخزن و دیواره ها مساوی است . همچنین دیوار ها بر روی هم لایه لایه چیده شده و هیچ نوع شکاف و بریدگی وجود ندارد ، از طرف دیگر نبود کنج در شکل های استوانه ای در بهداشت تاثیر بیشتری داشته است.

مخزن مکعب

این نوع مخازن دارای شکلی چهارگوش با دهانه ی کم بوده تا بتوان آن ها را با تاق آهنگ پوشاند . نقشه ی چهارگوش کشیده با توجه به سهولت در ساخت و پوشش ، در میان سازندگانی که امکان اجرای پوشش های تاقی پیچیده را ندارند رواج دارد .در این مخزن ها امکان ترک خوردن یا عدم اجرای صحیح کنج ها وجود دارد . کنج ها محل مناسبی برای رشد جلبک ها و موجودات آبزی می باشد.

مخزن هشت وجه

تعداد کمی از آب انبار ها دارای نقشه مخزن هشت گوش می باشند. شاید به دلیل اجرای مشکل تر طرح هشت گوش و هم چنین روش اجرای پوشش سقف آن می باشد.

مخزن مرکب

در این مخزن یک مخزن استوانه ای شکل در وسط ساخته شده و چهار مخزن چهار گوش کشیده به مخزن مرکزی متصل شده است.

فضاهای وابسته یا مشترک با آب انبار

در آب انبارهای صحرایی از نوع کشاورزی ، فضایی چون صفه ، چهارطاقی و گاه فضایی برای استفاده دامها تعبیه می شود . اما در نوع شهری و روستایی، این فضاها گسترده تر شده است و استفاده های مفید دارد.

مصالح ساختمانی کار شده در آب انبار

در معماری ایرانی فرآیند ساخت اب انبار ها، با توجه به خصوصیات و ویژگیهای مصالح مختلف ساختمانی، انتخاب مصالح براساس ارائه پاسخی مناسب به نیاز اصلی آب‌انبار، یعنی مقاومت در برابر فشار زیاد آب و رطوبت است. هرچند که با تغییر مکان ساخت آب انبارها در شهر، روستاها و در بین راهها از یک سو و در اقلیم های مختلف از سوی دیگر تفاوت هایی در نوع مصالح به کار رفته دیده می شود، اما در همه موارد سعی شده است که تا حد امکان از مقاوم ترین مصالح استفاده شود.

در حالی که در نقاط مرکزی ایران و حاشیه آن آجر عنصر اصلی در ساخت مخزن، گنبد و پلکان است، در جنوب ایران و سنگ و ملات های آهکی رواج کامل دارد. آجر و سنگ به کار رفته در آب انبارها باید به نحو مناسبی به هم چسبیده شود تا از هرگونه نشت جلوگیری نماید. ملات ها و به خصوص اندود روی آجرهای مخزن، نقش مهمی در این بین دارند و اجرای آن به دقت زیادی نیاز دارد.

ایجاد سطحی صاف در بدنه داخلی اب انبار در بهداشت آب تأثیر دارد . این کار موجب میشود که موجودات آبزی نتوانند در سوراخهای به وجود آمده بر سطوح داخلی آب انبار لانه کنند و باعث آلودگی آن شوند . انواع مصالح به کار رفته در آب انبار به شرح زیر هستند:

• آجر : آجر به کار رفته در ساخت مخازن، می تواند از نوع معمول ساختمانی و یا نوع خاصی از آجر معروف به آجر اب انباری باشد. ابعاد این آجر ۷ × ۲۲ × ۲۲ سانتی متر بوده که پیوسته در مخزن ، پوشش ، پلکان ، بادگیر و سردر آب انبارهای شهرهای مرکزی ایران مانند یزد ، کاشان و قزوین به کار گرفته شده است.
• سنگ : سنگ به شکل های مختلف در ساخت بخشهای مختلف آب انبار به کار گرفته شده است. یکی از قدیمی ترین آب انبارهای ایران در تخت جمشید کاملا از سنگ است و مخزن آن در دل کوه سنگی تراشیده شده است. سنگ لاشه و قلوه سنگ ، عمده ترین مصالح در ساخت آب انبارهای جنوب ایران است.
• چوب : در هیچ یک از آب انبارهای شهرهای مرکزی و جنوبی، با توجه به خطر پوسیدگی ، عمر کوتاه و مقاومت کم در مقابل رطوبت ، چوب نقشی در ساخت مخزن و پوشش روی آنها نداشته است. تنها در دو مورد در ساخت پوشش مخازن آب انبارهای ماسوله و آب انبارهای کشاورزی ن اطراف شیراز ، چوب به کار رفته است . پوشش های تخت چوبی هر چند که ساده تر و سریعتر از پوشش های تاقی تعمیر می شوند ، اما عاملی برای نفوذ حشرات و جانوران کوچک به داخل مخزن بوده و با گذشت زمان موجب آلودگی آب می شوند.
• ملات ها : ملات ها در مستحکم تر نمودن و مقاوم سازی اب انبار در برابر رطوبت نقش اساسی داشته اند . نوع ملاتها بسته به محل کار آنها در مخزن یا پوشش متفاوت است . در ساخت مخزن ، ملات در دیوارچینی ، شفته ریزی پشت دیوار آجری ، اندود داخلی و کف سازی استفاده میشود.

نتیجه گیری

بر اساس تحقیق درباره آب انبار انگیزه ی ایجاد اب انبار هر چه که بوده، این نکته حائز اهمیت است که امروزه این بناها در حال افتادن به ورطه فراموشی هستند. چرا که مردم از آب لوله کشی استفاده می کنند و دیگر استفاده از آنها جایی ندارد و طبعاً بسیاری از آنها کارایی خود را از دست داده و در آستانه ی تخریب قرار گرفته اند.

این در حالی است که نسل جدید دیگر به اب انبارها و اهمیت آنها در فرهنگ گذشته مردم این مرز وبوم وقوف کامل ندارد و صرفاً به تأسی از نگاه مرسوم در جامعه برای آنها ارزش قائل هستند. نکته ی دیگری که به موقعیت آب انبارها لطمه زده است ، نپرداختن تاریخ نگاران به پیشینه ی تاریخی آنها و نقش این اماکن در گسترهی تاریخ اجتماعی این منطقه است ، در حالی که بیشتر به نقش تمدن ساز قناتها و کاریزها پرداخته اند.

از دلایل و انگیزه هایی که می توان برای علاقه مندی مردم در ایجاد و وقف آب انبار قائل شد ، باید به وابستگی به فرهنگ و آداب و رسوم گذشتگان اشاره کرد که با توجه به حضور هم وطنان به دین و تعلق خاطر به آداب و عادات دیرین خود ، سعی در ميراث سنتی و بهره مندی از شیوه زندگی طبیعی و به دور از تحولات جدید زندگی ماشینی سالهای اخیر داشتند.

از منظر معماری آب انبارهای قدیمی، این نتیجه حاصل شد که اصول کلی حاکم بر شکل و ساخت آنها تقریباً هماهنگ است و تنها تفاوت در بعضی جزئیات، مربوط به موقعیت قرارگیری آنها است. از نظر اجتماعی نیز عنصر مرکزیت دهنده محله شمرده شده و دارای ویژگی های شاخص و برجسته ای بودند.

از این رو ، آب انبارها در راستای نقش تاریخی شان در این برهه نیز ، علاوه بر کار کرد ماهوی شان که همانا ذخیره آب مورد نیاز مردم بود ، در شکل گیری بافت شهری و محیطی که به تجمع افراد یک محله منجر می شد ، اثر مستقیم نهاد.

در حالی که انسانها در ایجاد آنها ، استفاده و زنده ماندنشان نقش اصلی داشتند، در فرایند تحولات زندگی شهری به عنوان عامل اصلی تخریب و فراموشی جایگاه آنها نیز مؤثر بودند و در سالهای اخیر حتى به عنوان میراث ملی و آثار تاریخی و معماری نیز توجهی ندیدند و روز به روز بیشتر و تخریب می شوند.

 

منابع: