مدرسه دو در
مدرسه دو در مشهد از زیباترین و اصیل ترین نمونه های معماری عهد شاهرخ تیموری است؛ در آن هنگام که طرح اولیه ی آن را پایه ریزی کردند. از جنوب شرق به حاشیه ی بازار زنجیر (که از ضلع مسجد گوهرشاد نیز می گذشته و به حرم مطهر و صحن عتیق راه داشته ) ، از شمال به کاروانسرای وزیر نظام و از جنوب به کاروانسرای ناصری راه داشته است. همچنین مدرسه دو در در مقابل مدرسه پریزاد واقع می باشد، مدرسه مذکور به دلیل داشتن دو درب ورودی وخروجی که یکی بـه بـازار و دیگـری بـه محـلات مسکونی باز می شده به « دو در » شهرت یافته است.
تاریخچه مدرسه دو در
بانی مدرسه ، امیر یوسف خواجه بهادر ملقب به غیاث الدین از امرای خراسان بوده است که که در سال 843 ه.ق مدرسه دو در را بنا نهاد وآرامگاه بانی مدرسه امیریوسف خواجه در زیر گنبد جنوبی مدرسه قرار دارد. ایـن بنـای تاریخی در زمینى به وسـعت 500 مترمربع در دو طبقـه سـاختمان ، شامل 32 حجره احداث شده است که از معماری بناهای چهار ایوانی دوره تیموری پیروی می کند. امروزه از این بنا به عنوان «دارلقران الکریم» جهت فعالیت های متنوع قرانی استفاده می شود.
معماری مدرسه دو در
- این بنای تاریخی مشهد دستخوش مرمت و تغییرات زیادی قرار گرفته است اما هنوز هم چهره ی معماری تیموری را در خـود حفظ کرده است. مدرسه دو در از نوع مدارس چهار ایوانی می باشد که دارای چهار اتاق گنبد دار گوشه ای است.
- ایـن بـنـا بـه صـورت یک مدرسه ی آرامگاهی ساخته شد تا محلی برای دفن بانی آن امیر یوسف خواجه ( یکی از فرماندهان تیموری در دوران سلطنت شاهرخ) باشد ، قبر وی در زیر گنبد جنوبی مدرسه قرار دارد.
- ورودی اصلی ، ایوان جنوب شرقی ست که در گذشته به بازار زنجیر راه داشته است که امروزه این ایوان همچنان کاربری ورودی- خروجی خود را حفظ کرده و جنب رواق دارالسیاده حرم مطهر قرار دارد.
- ورودی دیگر مدرسه دو در در گذشته ایوان شمال شرقی آن بوده که امروزه این ورودی مسدود شده و محل مدیریت درالقرآن خـواهران است ولی در عین حال مدرسه همچنان دو درب ورودی – خروجی دارد که پس از مسدود شدن ورودی ایوان شـمال شـرقی ، از ایوان شمال غربی دربی به سوی صحن جمهوی اسلامی باز شد.
- طرح کلی مدرسه دو در دارای صحن اصلی به ابعاد ۲۰ × ۲۰ متر و به شکل مربع است که ۳۲ حجـره در دو طبقه در اطراف صحن قرار دارند ، این بنا همانند دیگر مـدارس تیموری ۴ ایوان دارد و در چهار گوشه بنا ، چهار فضای گنبددار وجـود داشته که دو گنبد شمالی و شرقی کم ارتفاع و کم اهمیت بودند ولی دو گنبد جنوبی و غربی بزرگ و بلند هستند که همچنان پابرجا مانده اند.
- نقشـه ی مدرسـه دو دراز نظـر تقـارن و تکمیـل زوایـای آن از نـوع مـدارس تيمـوری است.
- از ویژگی های معماری این بنا ، نوع طراحی و آرایش دو گنبد زیبای مدرسه است که به رنگ آبی آسمانی و در دو گوشه جنوبی و غربی ست. ساقه ی گنبد مزین به کاشی کاری لعابی ، با حلقه ای دارای 32 قـاب بـنـد تزیینی در طاق نماها آغاز می شود
تزیینات مدرسه دو در
- بنـا بـه نظر کارشناسان اداره میـراث فرهنگی قدمت این گچبری ها به اواخر دوره سلجوقی تا اوایل ایلخانی می رسد . بنابراین چنین به نظر می آیـد کـه بنـای مدرسه دو در تخریب نشـده است و در دوره تیموری ضمن مرمت این بنا مطابق سلیقه زمان ، تزئیناتی در آن انجـام شـده است.
- گچبری ، آجرکاری ، کاشی کاری و نقاشی از تزئینـات مدرسه دو در هستند ، در ایـن بنـا بیش از دیگر بناهای تیموری گچکاری تزئینی بکار رفته ، و مشاهده رنگ هایی چون سبز ، سرخ و سیاه حاکی از آن است که گچبری ها در اصل نقاشی شده بودند.
- در پی کاوش ها و مرمت هایی که در طی سال های ۱۳۵۲ تا ۱۳۶۰ ه.ش در مدرسه دو در انجام شد آثار تزئینات گچبری مربوط به دوره های قدیمی تر نیز از زیر تزئینات کاشی ایوان شمال غربی بدست آمـد.
- در ایـوان هـای جـنـوب شـرقی و جنوب غربی دو کتیبه موجود است که یکی روی ایوان جنوب شرقی متعلق به عصر شاهرخ تیموری مـورخ ۸۴۳ ه . ق بـوده و دیگری روی سنگ مزار گنبدخانـه جنـوبی وجـود دارد و متعلـق بـه ۸۴۶ ه . ق مـی باشـد.
- نماهایی که از صحن دیده می شود تزئینات بیرونی ایوان ها و سردر حجره ها می باشد که شامل آجرکاری ، گچبری ، کاشیکاری و کتیبه ها است تزئینات در سر در ایوان ها و سردر اتاق ها کاملا مشهود است که با کاشی و آجر لعابی تزئین شده اند.
- پوشش کاشـی کـاری فعلی صحن مدرسه احتمالاً یادگار همان تعمیرات و بازسازی دوره صفوی می باشد که ممکن است جانشین تزئینات مشابه تیموری شده باشد.
- هشتی ورودی و ایوان های حیاط تماماً با تزئین گچبری که شامل طرح های هزار باف ، انقوش هندسی ، خطـوط کوفی و نوارهای کتیبه ای هستند ، مستور گردیده است.
- در این بنا تزئینات فراوانی بکار رفته است ، مانند کاشی معرق که در کتیبه های روی سردر ورودی و پوشش خارجی گنبدها استفاده شده است همچنین بالای نوار کتیبه ای روی گنبد دو حاشیه ی مرکب از کاشی های هفت رنگ با طرح های گیاهی ساده متناوب قرار دارد . هر دو گنبد با آجر لعابی فیروزه ای پوشیده شده اند.
- در دو طرف در ورودی دو مربع است از کاشی معرق ، در میان یکی از آنها به خط ثلث زرد این عبارت نوشته شده : « طوبی لک العماره بالعز و العلی » و در دیگری نیز مرقوم است : « یا احسن المنـازل يـا خیر ملتجا » و در اطراف این دو قاب چند بیت شعر نوشته شده است.
- برپیشانی در مدرسه دو در زیر کتیبه ی تیموری ، کتیبه ای سنگی قرار دارد که در آن به نستعلیق منبت کرده اند و بیان کننـده ی تعمیرات و بازسازی مدرسه در دوران شاه سلیمان صفوی است.
هشتی ورودی مدرسه دو در
قبل از ایوان وارد هشتی می شویم که نقشه ی کف آن در اصل مربع می باشد ، برروی دیوارهای جانبی هشتی کلماتی مبارکه ، « الله » ، «علی» و «محمد» با خط کوفی در قالبی چهار گوش گچ کاری شده اند و بارها در پهنای دیوار تکرار می شوند ، به همین ترتیب چهار قوس اصلی لبه دار و سقف هشـتی نیـز تـزئین شده اند که دریافت مشابه به قطعات آجری در چهار ایوان نیز دیده می شود.
در مرکز سقف هشتی یک هشت ضلعی قرار دارد که رنگ زمینه ی آن آبی است و با اشکال کوچک تزئینی پرشده است. سقف این قسمت از مدرسه با گچبری های بسیار ظریف و زیبا تزیین گردیده است .از هشتی که بگذریم به نمای داخلی این ایوان می رسیم که رو به صحن قرار دارد.
تزیینات ایوان های مدرسه دو در
- در کمرگاه این ایوان کتیبه ای وجود دارد که شامل آیاتی ازسوره مبارکه «الفتح» است که به خط ثلث گچبـری شـده ، بـالا و پایین کتیبه آجر کاری و گچبری زیبا و موزونی کـل ایـوان را پوشانده که قابهای مربع و لوزی شکلی هستند که در میانه ی آنهـا عبـارات « الله » ، «علی» و «محمد» به شیوه معقلی و در قالبی چلیپا شکل نوشته شده اند.
ایوان جنوب غربی :
تزئینات غالب ایوان جنوب غربی همانند دیگر ایوان های مدرسه دو در ، گچبری می باشد . بعلاوه این نکته که در قسمت انتها و داخلی ایوان نیم گنبدی کوچک با مقرنس های گچی نقاشی شده دیده می شود . در کمرگاه این ایوان کتیبه ای قرار دارد گچبری شده و برجسته ، حاوی آیات ۲۸ و ۲۹ سوره ی الفتح قرآن و به خط ثلث در زمینه ای فیروزه ای رنگ و مارپیچی گل کاری شده که به تاریخ نگارش آن مربوط است : « تحریر فـي محـرم سـنـه ثـلاث و اربعین و تمانائه ، محرم ۸۴۳ ه . ق ».
بالا و پایین این کتیبه از کف زمین تا نوک طـاق ، آجرکاری زیبا و ظریفـی کـل ایـوان را پوشانده است که قاب های بزرگ مربع- لوزی هستند که وسط آن ها به خـط معقلـي عبـارات « الله » و « محمـد » در اندازه یبزرگ و به رنگ قهوه ای دیده می شود . در لبه ی خـارجی طـاق ، یک نوار کتیبه ای پهن وجود دارد که به طور عمودی و به خط کوفی بنایی برجسته و زرد رنگ در زمینه ای فیروزه ای اجرا شـده و مـتن آن « لا اله الا الله محمـد رسـول الله » است این عبارت در قالبی چهارگوش و در داخل یکدیگر شانزده بار تکرار شده اند.
ایوان شمال غربی:
نیز در تمام بدنه و طاق ، دارای تزئینات آجرکاری و گچبری می باشد و شامل لوزی هـای مکرری است که به طور شطرنجی کنار هم قرار دارند ، در مرکز این لوزی ها قابهای چلیپا شکلی وجود دارد که حاوی عبارات « الله ، محمد و علی » به خط کوفی بنایی و به رنگ قهوه ای تیره هستند .
در کمرگاه ایوان یک کتیبه سرتاسری به خط ثلث زرد رنگ در زمینه ای فیروزه ای اجرا شده و حاوی آیات ۱۶ تا ۱۹ و آیه ی ۲۶ سوره مبارک آل عمران می باشد که با عبارت « صدق المعظم » تمام می شود.در انتهای ایوان همانند ایوان جنوب غربی نیم گنبدی وجود دارد که با مقرنس های گچی نقاشـی شـده تـزئین گردیده که بسیار شبیه به ایوان جنوب غربی بوده و در نمای بیرونی ایوان نیز لچکی ها با تلفیق آجر و کاشی پرشـده انـد. در میـان ایـن کاشی کاری ها قطعه ای گچبری شـده قـرار دارد که با حفاظی از جنس شیشه پوشیده شـده اسـت ایـن گچبری از تزئینات دوره تیموری و یا حتی قدیمی تر باقی مانده است.
ایوان شمال شرقی :
نمای رو به صحن مدرسه دو در تماماً آجری است و با نقوش ریزگچکاری شده که شکل هایی خاص و منحصـر بـه فـرد هستند تزئین شده کتیبه ای برجسته هم در کمرگاه ایـوان و بـه خـط ثلث حاوی آیات ۲۵۵ و ۲۵۶ سوره مبارکه بقره ( آیه الکرسی ) برزمینه ی مارپیچی گلکاری شده ای نقش بسته است.
در لبه ی جلوی طاق نیز کتیبه ای عمـودی سراسـر ایـوان را فراگرفتـه است که در آن کلمات « علی و محمد » به خط کوفی و در قالب چهارگوش در آن به طور نواری بارها تکرار شده است.
ایوان ورودی اصلی :
به یک هشتی مربع شکل کوچک و سپس به ایوان کم عمق رو به بیرون ( بازار ) راه می یابد . کاوش ها نشان می دهند که دو ایـوان ورودی کوچکتر در دو طرف نمـای هر بیرونی این ایوان قرار داشته اند. ناحیه ی بین این ایوان ها هم اکنون به منزله ی یک رشته طاق نما احيا شـده انـد و احتمالاً طرح اصلی به نوعی دکان های بازار بودند که درآمد حاصله از این مغازه ها وقف مدرسه بوده است.
ایوان جنوب شرقی :
در سمت راست درگاه ایوان ( نمای رو به بیرون ) قاب بند تزئینی مستطیل شکلی وجود دارد که در آن ترنج های معرق کاشی با حـروف سفید رنگ به خط ثلث و برزمینه ی سیاه عبـارت « الحـكـم لله » نقـش بسـته است و بقیه آن را نقش های اسلیمی و ختایی پوشانده اند در کنـار ایـن قـاب ، قاب محرابی شکل بزرگ دیگری وجود دارد که در تزیین آن از گره کشی هندسی استفاده شده است.
در بالای کتیبه ها، زیر نیم گنبد ایوان کاربندی هایی قرار دارند که با رنگ قرمز آراسته شـده است در میانه ی نیم گنبد پنجره ای وجود دارد که این پنجره را ترنجی تزئینی در برگرفته است، تزیینات هر چهار ایوان مدرسه دو در مشابه هم هستند که در هر کدام تزئینات گچبری در وسعت زیاد دیده می شود ، و در اطـراف هر کدام کتیبه ای به ارتفاع سه متر و ده سانتی متر وجود دارد.
گنبد و تزیینات آن در مدرسه دو در
در ضلع جنوب غربی مدرسه ، در دو گوشه غربی و جنوبی دو گنبد رفیع و بلند قرار دارند که تزیینات بیرونی آنها بسیار شبیه به هم هستند اطاق های مربع شکلی با طاق نماهای کم عمق که برفراز آن ها یک فضای انتقالی قرار گرفته است برروی آن از طرف بیرون یک گریو استوانه ای و گنبد بلند خارجی واقع شده است این ارتفاع گنبد از ویژگی های بارز معماری تیموری است.
بدنه ی گنبدها لاجوردی بوده و در پایه ی گنبد در چهار ردیف تزیینات اسلیمی گیاهی به رنگ آبی سیر و زرد کمرنگ به کار رفته است و در ردیف دوم کتیبه ای قرآنی آمده است که از شیوه معماری اسلامی بناهای چهار ایوانی دوره تیموری پیروی می کند. گنبد بیرونی قوس دار است و نیمـرخ تیزی دارد که قسمت بالایی آن تنها اندکی به طرف رأس انحنـا دارد . گنبدخانه ها دارای نمای همسانی هستند.
نتیجه گیری
در زمان شاه سلیمان صفوی به دستور مادر شاه ، مدرسه دو در بار دیگر مورد مرمت قرار گرفت که کتیبه ای در آن به تعمیرات اشـاره می کند و متعلق به عصر سلیمان صفوی ست و در سال ۱۰۸۸ ه . ق نصب گردیده است. نام قدیم تر این مدرسه یوسفیه بوده که وجه تسمیه آن ، نام امیر یوسف خواجه است که طی سال های بعد بدلیل داشـتن دو ورودی به « دو در » تغییر یافته است. اکنون مدرسه دو در مجموعـه امـاکن متبرکه در جنوب غربی حرم مطهر ، انتهای بست شیخ بهایی و شرق صحن جمهوری اسلامی قرار دارد که از آن بـه عنـوان دارالقـرآنالكريم ، محل برگزاری جلسات قرآنی استفاده می شود.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه