مسجد حکیم (پزشک شاه عباس دوم بانی مسجد حکیم اصفهان به سال 1035 شمسی)

مسجد حکیم اصفهان یکی از شاهکارهای معماری مسجد در ایران دوره صفوی است، که به شیوه چهار ایوانی با آجرکاریهای بسیار متنوع بنا شده و حاوی کتیبه های خط بنایی متنوعی است. معماری، آجرکاری، کاشی کاری، گره کشی و مخصوصا خط بنایی مسجد حکیم را می توان در زمره کارهای خوب دوره صفویه و بعد از آن دانست.

تاریخچه مسجد حکیم

مسجد حکیم از مساجد اواخر دوره صفوی در منطقه قدیمی بابا الدشت اصفهان میباشد و بانی آن حکیم محمد داوود ملقب به تقربخان، پزشک شاه عباس دوم و شاه صفی بوده است و بدین سبب، مسجد به حکیم شهرت یافته است. مسجد حکیم اصفهان در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر، که صاحببن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد و مسجد جورجیر نیز نامیده شده است.

براساس کتیبه های مسجد، از معماران این بنا محمدعلیبن استاد علی بیک بنّا اصفهانی، از کاشی کاران آن میرزامحمد کاشی پز، و کتیبه نگار آن خوشنویس نام آور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بوده اند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبه ها دیده میشود.

معماری مسجد حکیم

• بنای مسجد حکیم دارای سردر شمالی، سردر شرقی، سردر غربی، صحن بزرگ، شبستان زیر گنبد، شبستان جنوب شرقی، شبستان جنوب غربی، شبستان زمستانی تشکیل شده است.
• مسجد حکیم با نقشهای نامنتظم، در حدود هشت هزار مترمربع وسعت دارد.
• این بنا که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده است.
• مسجد حکیم از نوع مساجد چهار ایوانی است و سه ورودی اصلی دارد.
• هندسه کلی پلان مسجد حکیم بر پایه مستطیل است.
• در داخل مستطیل مرکزی وسط دو مستطیل دیگر نیز قرار گرفته است و یک مربع در بین آن ها که نماد اتحاد و یکپارچگی است.
• مثلث هـایی هـم در دور فضاهای مستطیل شکل قرار گرفتند که نماد ایستادگی و توازن می باشند.
• شکل کلی نمای مسجد حکیم مستطیل است.
• این مستطیل خود به مستطیل های کوچکتری تبدیل شده است که در طرفین قرار دارند و شبیه به هم می باشند و به صورت افقی قرار گرفتند که آرامش و تعادل را به نمایش می گذارد.
• مستطیل دیگری به صورت عمودی در وسط قرار گرفته است.
• تقارن موجود در نما مسجد حکیم اصفهان از ویژگی هایبصری زیبای مسجد به شمار می رود.
• این نما از قوسهای متعددی تشکیل شده است. بزرگترین قوس موجود در این نما در یک مستطیل عمودی وسط محاط شده است.
• توخـالی شـدن بعضی قوس ها در این نما، نمادی از حس آزادی می باشد. تورفتگی قوس بزرگ نما، نمادی از حس خضوع و توازن و بلند بودن صفحه مستطيل شكل وسـط نیـز، نمادی از صلابت، استقامت و استواری است.

فضاهای مسجد حکیم

ورودی مسجد حکیم

شکل کلی این سردر از حجم مستطیل گرفته شده است. نماد این مستطیل با توجه به اینکه 4 ضلع دارد و 4 عدد کاملی است، در حجم مستطیل  تورفتگی و بیرون آمدگی زیادی وجود دارد که برای نشان دادن حس عظمت و بزرگی ورودی می باشد. ورودی مسجد حکیم از چند شکل تشکیل شده است که این خود نمادی از صلابت است. قوس بالای در ورودی القاکننده ی آرامش است و نمادی از فرهنگ و هنر اسلامی مسجدها است و بنا را در برابر نیروهای وارده مقاوم می کند.

محور فرضی افقی ترسیم قوس در اینجا به عنوان یک خط اصلی کشیده شده است که تیزه را از پاکار جـدا کرده است. در قسمت بالای آن چهار باهو (شش ضلعی) قرار دارد که نعمت رسانی، کامل بودن عالم طبیعت  منجی موعود  زندگی جاودانی و طلسم باطل کننده ی چشم زخم و انسان کامل را میرساند. شکنج های 11 پر ایجاده شده در قوس بالای ورودی نمادی از فشار و تلاش در جهت آشتی دادن وجوه متباین امور است. این 11 پر که جزئی از اشکال کروی هستند، در واقع به گونه ای منظم قرار گرفته اند که حس حرکت را می دهند.

گنبد مسجد حکیم

شکل اصلی داخلی گنبد مسجد حکیم از دایره گرفته شده است و  در این دایره که از تقســم بـنـدی هـای متعـددی تشکیل شده، مـی تـوان مرکزگرایی را حس کرد. با وصل کردن پایه های دو تقسیم، مثلث ایجاد می شود که ایستایی و توازن را به نمایش می گذارد.

در دایره اصلی، دایره های دیگری محاط شده است که بیانگر حس تواضع و فروتنی است. فرم بیرونی گنبد کروی است که در اکثر فضاهای مذهبی بار معناییش جزئی لاینفک از معماری اسلامی شده است.

این گنبد مازه دار است و به صورت یک پوسته قرار گرفته است. نگاره های به کار رفته در مسجد حکیم، ستاره هشت پر و چلیپا هستند که این بار نه به صورت مجرد بلکه با همنشینی در کنار هم و در معقلی زیر گنبد به کار رفت اند. این همنشینی می تواند بهشت، نظم، تعادل و هماهنگی، وحدت  آرامش و نقطه مقابل ظلمت را به بیننده القا کند

محراب مسجد حکیم

محراب مسجد حکیم از قوس 5 و 7 گرفته شده است که نمادی از فرهنگ و هنر اسلامی می باشد. در محراب مقرنس بـه کـار رفته است که یکی از ویژگی های نقش های هندسی می باشد. محراب مسجد حکیم اصفهان به صورت سه ضلعی باز است که عددی فرد می باشد. این تزئینات براساس اصول معماری ایرانی، پیرو اصل پرهیز از بیهودگی و مردم واری می باشد.

هندسه اجزاء محراب به دور یک نقطه مرکـزی شکل گرفتند و نمادی از سیر وحـدت و کثرت مـی باشـند. نقوش حکاکی شده در شش ضلعی جای می گیرند و بر دو دایره که در هر شش ضلعی رسم می شوند، منطبق هستند. این دایـره هـا همچنین فاصله بین دو ردیف شش ضلعی ها را تنظیم می کنند.

شش ضلعی های محاط شده در دایره نماد درونگرایی می باشد و عدد شش در فرهنگ اسلامی تعداد ایام خلق کل عالم هستی است و نماد عالم طبیعت است. مثلث هایی که در شش ضلعی بر روی قاعده خود قرار دارند، ایستایی و توازن را به نمایش می گذارند.

موذنه مسجد حکیم

موذنه مسجد حکیم بر روی پایه ای مربع شکل قرار گرفته که نماد یکپارچگی می باشد.این موذنه به صورت نیزه دار بر پایه مربع است که مفهومی از  زمین و آسمان را به نمایش می گذارد. شکل پایه ی اصلی آن مربع است که نماد کلیت و یکپارچگی می باشد. این مربع ارتفاع پیدا کرده است و قسمت بالای موذنه، شکل مثلث است که نمادی از ایستایی و توازن ، کوه و استواری می باشد.

تزیینات مسجد حکیم

• سردر شمالی مسجد حکیم اصفهان با انواع کاشیکاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجرهای راه مییابد ودارای مجموعه تزییناتی چون آیات قرآن، حدیث پیامبر(ص)، نام بانی و تاریخ شروع می باشد.
• سردر شرقی مسجد حکیم به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه ای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشت بغل مزین به خط بنّاییِ کاشیکاری شده است.
• سردر غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچهای بنبست قرار دارد و نزدیک به در جورجیر است که صحن بزرگ آن از شمال به ایوانی بزرگ و رفیع با دو راهرو در طرفین محدود شده است و که با آجرکاری ساده تزیین شده است.
• در بالای حجره دو پشت بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشکاری مَعْقَلی دیده میشود.
• جای جای شبستان زیر گنبد مسجد با اسماء الله، محمد (ص) و علی (ع) تزیین شده و محراب آن بزرگ ترین و زیباترین محراب مسجد حکیم است که از تزیینات کتیبه های خاصی برخوردار است.
• سرتاسر شبستان جنوب شرقی مسجد نیز از تزیینات سنگ تراشی و آجرکاری برخوردار است.
• همچنین شبستان جنوب غربی نیز با حواشی کاشی کاری مزین گردیده و بر محراب آن حدیثی از پیامبر قابل مشاهده است.
• فضای کوچکتر شبستان زمستانی مسجد حکیم اصفهان با رنگ بندی متفاوت در کاشیکاری محراب، یکی دیگر از بخش های مسجد است.
• کاشی کاری با اشعار فارسی و مضامین مذهبی ایوان شمالی مسجد را تا سقف آن دربر می گیرد.

سخن آخر

مسجد حکیم اصفهان به دلیل قرارگیری در شهر تاریخی اصفهان از ارزش بسیاری برخوردار است که این مسجد دارای کتیبه های قرآنی و تزیینی میباشد. در مسجد حکیم بر روی کاشی کاری از نقوش هندسی همراه با انواع خطوط بنایی به تزیینات شکل متفاوتی بخشیده است.

اکثر کتیبه های این بنا با ترکیب های مختلف و متنوعی از خط بنایی ساده و معقلی و عبارات « الله ، محمد و علی » اجرا و شده اند. کتیبه های قرآنی و اسماء خداوندی و احادیث نبوی بکار رفته است. تجلی نام حضرت علی(ع) در کاشی کاری این بنا، زیبایی و حس روحانی خاصی به فضای مسجد حکیم داده است. بیشترین رنگ استفاده شده بر روی کاشی ها رنگ لاجوردی با خطوط سفید است که حالت عرفانی به عبادت کننده منتقل می کند.

منابع:

Hakim Mosque of Isfahan