مسجد وکیل شیراز (48 ستون سنگی مارپیچ مسجد وکیل از جاذبه های معماری ایران)

مسجد وکیل شیراز (Vakil Mosque)

مسجد وکیل مسجد تاریخی در شیراز یکی از شاهکارهای معماری مسجد دوران زندیه می باشد که به سبک اصفهانی ساخته شده است.

تاریخچه مسجد وکیل

این مسجد به دستور کریم خان زند به عنوان مسجد جامع جدید شهر شیراز در کنار حمام و بازار وکیل بنا شـده است. مسجد وکیل در مدت دو سال ساخته شده و در تاریخ ۱۱۸۷ ه.ق کار ساخت آن به پایان رسید.

در هیچ کدام از منابع رایج معماری، اسمی از معمار مسجد نیامده است البته فرصت الدوله شیرازی از یکی از اجداد خود به نام میرزا نصیر که گویا حکیم باشی کریم خان زند بود. به عنوان طراح مسجد یاد می کند که درستی این گفته به لحاظ تاریخی چندان روشن نیست.

معماری و تزیینات مسجد وکیل

• مسجد وکیل مشتمل بر بخش های سـردر، صحن، دو ایوان شمالی و جنوبی، شبستان جنوبی و شبسـتـان شـرقی، رواق های شرقی و غربی و حیاط کوچک کناری است.
• صحن مسجد وکیل شیراز مربع و به ابعاد ۶۰ متر است که با قطعات سنگی پوشیده شده است
• در اضلاع جنوبی و شمالی صحن، ایوانی بزرگ و در اطراف آنها هشت طاق ساخته شده است.
• در اضلاع شرقی و غربی صحن، در هر سمت، 11 دهنه طاق و در پشت آنها، رواقی به عرض 5 متر ساخته شده است.
• سطوح ایوان ها و طاق ها با کاشی سنتی معرق و خشتی مزین شده و ازاره های آنها به ارتفاع 5/1 متر با سنگ پوشش یافته است و روی آنها حجاری های زیبایی دارد.
• مهم ترین قسمت مسجد وکیل شیراز شبستان جنوبی است که دارای طول ۷۵ متر و عرض ۳۶ متر و ۴۸ ستون یکپارچه سنگی به ارتفاع ۵ متر و قطر ۸۰ سانتی متر است.
• مهم ترین وجه تمایز مسجد وكيل با اغلب مساجد جامع شیوه های رازی، آذری و اصفهانی نداشـتن گنبدخانه است.
• در مسجد وكيل از عنصر گنبدخانه که در چندین قرن قبل حتی بعد از ساخت این مسجد از شاخصه های معماری اسلامی ایرانی اغلب مساجد به ویژه مساجد جامع بوده، اثری نیست.
• مسـجد وکیل شیراز از نوع مساجد دو ایوانی است که ایوان شمالی صحن که به طاق مروارید شهرت دارد ودارای عرض ۱۲ متر و ارتفاع ۲۰ متر است. ایوان جنوبی نیز قرینه ایوان شمالی است
• اما در مسجد وکیل مناره ای وجود ندارد و تنها دارای دو مأذنه بر روی سـر در ورودی است.
• بخش های کاشی کاری مسجد وکیل عبارتند از: ایوان ها، محراب و سطوح اطراف صحن.
• از شبستان مسجد وکیل شیراز نیز تنها پوشش ردیف چشمه منتهی به محراب کاشی کاری شده یعنی تنها پوشش ۵ چشمه کاشی کاری دارد و در بقیه چشمه ها تزیینی به سازه آجری اضافه نشده است.
• شبستان مسجد وکیل از ارتفاع کمتر و متناسـب تری نسبت به شبستان مسجد شاه برخوردار می باشـد.
• شبستان جنوبی دارای 48 ستون سنگی مستحکم با طرح و نقش های مخصوص دوره زندیه است.
• ستون های شبستان جنوبی مسجد به صورت مارپیچ و آمیخته از هنر ایرانیان دوره زندیه است.
• طاق بالایی قسمتی از این شبستان با کاشی های لاجوردی که در کناره های آن آیات قرآن با خط نسخ و ثلث به رنگ سفید، تزئین شده است که چشم هر بیننده ای را به خود جذب می کند.
• 
• این بخش از شبستان در کنار تمام زیبایی ها و معماری زیبایی که در ساخت ستون ها و طاق ها، به کار برده شده است، دارای یک منبر 14 پله ای است.
• جنس پله های این منبر از سنگ مرمر است که گفته می شود به منظور زیباکردن هرچه بیشتر این منبر به دستور کریم خان زند سنگ های مرمر این پله ها از مراغه به شیراز آوره شده است.
• کاشی کاری مسجد وکیل در صحن و ایوان های شمالی و جنوبی زیبا بوده و از هفت رنگ معرق در کاشی های صحن مسجد استفاده کرده اند.
• مسـجد وکیل به دلایلی هم چون ارتفاع کمتـر و فقدان عناصر مرتفـع و غالبی چون گنبد خانه و مناره و استفاده از بافت صمیمانه تر آجری مردم وارتر است.
• در مسجد وکیل شیراز اثری از گنبدخانه نیست. تمامی چشـمه های شبستان هم اندازه هستند و پوشش گنبدی شبستان همه ابعاد مشـابهی دارند. این نشانگر آن اسـت کـه تفاوت ارزشـی بین جایگاههای شبستان وجود ندارد و این عمل معادل است با ناپسندی فاصله و تفاوت فراوان مقام و موقعیت شـاه نسبت به توده مردم در نزد کریم خان وكيل الرعايا و تلاش و تمایل ایشان در نزدیک تر نمودن مقام و موقعیت حاکم نسبت به توده مردم.
• فقدان مناره در مسجد وکیل و وجود تزیین ها و کاشی کاری های اندک باعث می شـده که مسجد ضمن پاسخ به نیاز عملکردی خـود کمترین خودنمایی و نمایش اقتدار داشـته باشـد و فضای صمیمی تری را ایجاد کند.
• هندسه و و تناسبات حاکم بر مسجد وکیل به گونه ای نیست که مخاطب را به سمت و سوی خاص بکشاند بلکه با تاکید بر درون، مرکز و مرکزگرایی، بهترین فضا را برای سکون، آرامش و تفکر فراهم می آورد.
• الگوهای هندسی در نمای مسجد وکیل بر پایه تقارن و تناسب قرار دارد و قادر برگسترش در تمام جهات و تمایل به بیکران گری هستند.
• اشکال هندسی موجود در نمای مسجد وکیل شیراز به مثابه جنبه هایی از کثرت خلق آفریدگارند. استفاده از اشکال هندسی در معماری این مسجد با توجه به ماهیت هندسه برتجدید فضا می افزاید و فکر را به پرواز درمی آورد.
• هندسه ایوان نسبت بلندتر طول به عرض ایوان، ورودی را دلباز و دردسترس قرار میدهد.
• فضاهای خدماتی و ارتباطی در کنج ها و در دورترین نقطه از محور مرکزی مسجد وکیل جایابی شدند.
• فضاهای خدماتی، بهداشتی، وضوخانه ها تا آن جا که ممکن است از صحن اصلی و حیاط مرکزی کنار کشیده شده و در اطراف درگاه ورودی و حیاط های فرعی و زمین های ناقص جایگزین شده، در این نظم و آرامش هندسی آنچه که بیش از همه به چشم می نشیند.
• ایوانهای اصلی و شبستانهای عبادی است و هندسه اصلی هسته های فضایی در همکف مسجد وکیل همچون کعبه و مسجد النبی از مربع آغار شده که یک ضلع آن به سمت قبله می باشد.

سخن آخر

همانطور که از اسم مقاله مشخص است راجب معماری مسجد وکیل شیراز صحبت کردیم. حال آنکه برای عده ای از عزیزان این سوال پیش می آید که مسجد وکیل در کدام شهر است ؟ درست است مسجد وکیل دیگری هم در کرمان هست.

در غرب بازار وکیل شیراز و در انتهای راسته شمشیرگرها مسجد وسیع بسیار زیبایی بنا شده است که به نام مسجد سلطانی وکیل یا مسجد وکیل شهرت دارد. این بنا یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه می باشد که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است.

مسجد وکیل شیراز به دستور کریم خان زند ساخته شده است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است ین مسجد که بین بازار و حمام وکیل قرار دارد در گذشته محل برگزاری نماز جمعه بوده است .

با ملاحظه تاریخ کاشی کاری مسجد وکیل مشخص می شـود که همه کاشی کاری های ایوان ها و اطراف صحن متعلق به زمان فتحعلی شاه قاجار و بعد از آن می باشد.

شواهد تاریخی گویای این است که مسجد پس از زمان کریم خان زند دو زلزله شـدید را از سر گذرانده است ، و این احتمال را ایجاد می کند که کاشی کاری های مسجد پس از تخریب، دوباره در زمان قاجار اضافه یا مرمت شده است.

منابع:

THE VAKIL MOSQUE