Palace in Iran

کاخ های ایران

کاخ در ایران شاخصه تمدن و قدرت یک حکومت و عنصری اثرگذار بر ساختار شهر و جنبه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ادوار تاریخی و محل زندگی شاه بوده است. کاخ (palace)، کوشک، ارگ یا قصر، در زبان های مختلف به عمارت هـای بلند یا بزرگ اطلاق می شود که محل اقامت خانواده سلطنتی، مقامات عالی رتبـه و اشراف بـوده و فضایی شبیه کوشک با تزیینات باشکوه دارد و در میان بسـتان بنا شـده اسـت

معماری کاخ ها از نظر کالبدی، انتظام بخـش شـهر و جلوه ای از پیشرفت های معماری به شمار می روند. در ایران کاخ در کامل ترین شکل خود مجموعه ای از بخش های اقامتی و حیاط های اندرونی و ابنیه خدماتی بوده و در ساده ترین حالت نیـز بنایی منفرد (کوشک) در ترکیـب بـا مـنظـر اسـت.

کاخ های ایران بنابر وسعت و اهمیت خود طیف گسترده ای از و کاربری ها را داشته اند. تا پیش از اسلام کاخ های ایران کارکرد ترکیبی حکومتی سکونتی مذهبی داشته و همزمان به عنوان معبـد و نیایشگاه مذهبی، قلعه دفاعی و مکانی برای سکونت حکمرانان، مراسم بارعام و تشریفات استفاده می شـد.

پس از اسلام نیـز کاخ در ایران کارکرد حکومتی سکونتی ادامه یافتـه امـا بااحـداث ابنیه عمومی و عام المنفعه دچار نوعی رفـرم اجتماعی، به ویژه در عصر صفوی، به صورت تفکیک بخش های حکومت از محل زندگی شاه شده و در برخی موارد کاخ باغ ها به روی عموم گشوده می شدند.

کارکردهای تفرجی در معماری کاخ با هدف ایجاد محیطی فرح بخش همانند کاخ شکارها و کارکردهای نظارتی  امنیتی به منظور تسلط و نظارت بر مناطق حکمرانی از دیگر کاربری های کاخ بـوده اسـت. بناهای تاریخی که در ایران بجا مانده اند، بیشتر مسجد و آرامگاه هستند؛ یعنی بناهایی که نزد مردم از احترام و تقدس برخوردار بوده و همین امر سبب شده است که در نگهداری و حفاظت آنها تلاش گردد.

از بناهای غیرمذهبی هم، آنهایی بیشتر بجا مانده اند که جنبه عام المنفه داشته اند؛ مانند کاروانسراها یا آب انبار و برخی از گرمابه ها. سنت وقف در سرزمینهای اسلامی عاملی مهم برای حفاظت، و نگهداری از بناهای مذهبی و عام المنفعه در دوره اسلامی به شمار می آمد.

در این میان کاخ ها که بناهای باشکوه دورانهای خود بودند ، بدین سبب که نه جنبه مذهبی داشته و نه عام المنفعه که سنت وقف به یاری آنها بیاید، به ناچار با گذشت روزگار به مرگ طبیعی نابود می گردیدند و کمتر نشانی از آنها بجا می ماند. به خصوص در سرزمینی مانند ایران که مصالح عمده ساخت و ساز خشت خام بوده است، ماده ای که بیشترین فرسایش را دربرابر هوازدگی دارد. شاید این مهم ترین دلیل چنین موضوعی باشد که چرا اکنون کمتر کاخی را می توان در میراث ساختمانی بجامانده در ایران یافت.

البته مرگ طبیعی تنها عامل نابودی کاخ های ایران  نیست. بنابر نظر هیلن براند در سرزمین های اسلامی گویا بیشتر گرایش بر این بوده که هر حاکمی کاخ خودش را در آغاز زمامداری اش و در مکانی که خود می پسندید، بسازد حتی برخی حاکمان مشتاقانه کاخ حاکم پیش از خود را ویران می کردند تا هم خود را مهم جلوه دهند و هم اینکه، از مصالح آن برای کاخ خود بهره برند.

بیشتر بخوانید: کاخ عالی قاپو (عمارتی با 48 متر ارتفاع در 6 طبقه)

تاریخچه کاخ های ایران

احداث کاخ های ایران به گذشته های بسیار دور باز می گردد. مفهوم امروزی کاخ در ایران با مفهوم این کلمه در گذشته متفاوت است. در گذشته بناهایی منفرد با نوعی معماری برتر از دیگر بناها احداث می گردید که کاربردهای متعددی داشت؛ مثلاً ممکن بود زمانی به عنوان معبد و نیایشگاه و گاه به جای قلعه دفاعی و سرانجام برای سکونت حکمرانان استفاده شود مانند چغازنبیل.

بتدريج ماهیت این بناها تغییر یافت و کاخ های ایران مقر حکومت سلسله های مختلف شد؛ برای مثال در زمان هخامنشی تخت جمشید در زمان اشکانی کاخ آشور، در زمان ساسانی تیسفون و کسری و سروستان را می توان نام برد. در دوره اسلامی اینگونه بناها بتدریج برای سکونت و امور حکومتی استفاده گردید.

بیشتر بخوانید: کاخ چهل ستون اصفهان (چهلستون با 67000 مترمربع ثبت میراث جهانی یونسکو)

مشاهده و خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن

کاخ های ایران پیش از اسلام

از دوره های هخامنشی، پارتی و ساسانی کاخ های  متعددی بر جای مانده، که نشانه ی رشد هنر معماری ایرانی از یک سو و ثروت و رفاه مردم ایران باستان از سوی دیگر بوده است. کاخ های پاسارگاد، تخت جمشید و شوش مربوط به زمان هخامنشیان، کاخ های اشکانی در نسا، آشور، هترا و کوه خواجه ی سیستان، کاخ های سروستان، بیشاپور، فیروز آباد و تیسفون مربوط به زمان ساسانیان، از جمله نمونه هایی هستند، که بیانگر رونق و رواج این نوع بناها در دوره های پیش از اسلام ایران می باشند.

این ستونهای برافراشته و درعین حال ویرانه تخت جمشید هستند که همواره در طول تاریخ نشان دهنده کاخسازی ایران باستان بوده اند. از دوره اشکانیان اگرچه بناهای اندکی همچون نسا در شمال شرق ایران یا هترا در میان رودان را می توان نام برد، اما این دوره ساسانی است که از نظر کاخ های بجامانده، دوره درخشانی به شمار می آید؛

معماری کاخ و یا بهتر بگوئیم هنر اصیل معماری ایرانی را به نمایش می گذارد. ایوان باشکوه کسری در تیسفون که به تنهایی می تواند نماد معماری ایرانی باشد و همچنین کاخ های ایران در فیروزآباد و سروستان، از نمونه های درخشان این دوره هستند.

پس از حمله اعراب، مرکز حکومت از ایران به شام منتقل می شود و بنابراین کاخ های دوره اموی را بیشتر باید در سرزمین شام جستجو کرد. از آنجایی که شام بیشتر تحت نفوذ روم بوده، درنتیجه انتظار می رود که معماری آنجا نیز از ویژگیهای رومی برخوردار باشد.

با انتقال قدرت به عباسیان، مرکز حکومت بغداد می شود؛ یعنی شهری که زمانی جزء قلمرو ساسانیان به شمار می رفته و هم اکنون نیز، در کنار ویرانه های کاخ های ساسانی در مدائن است.

بی شک در زمان ساخت بغداد، کاخ های مدائن بسیار استوارتر و کامل تر از امروز و منبعی برای الهام معماران بغداد در ساخت کاخ ها و دیگر بناهای شهر بوده اند. بنابراین، دور از انتظار نیست که بناهای بغداد و یا دیگر پایتخت عباسیان، سامرا، از ویژگیهای معماری ساسانی الهام گرفته باشند که خود، نیازمند پژوهشی دیگر است.

بیشتر بخوانید: کاخ مرمر تهران (سال 98 با نام موزه هنر ایران در اختیار عموم قرار گرفت)

بیشتر بخوانید: کاخ نیاوران (طراحی محسن فروغی در 2 طبقه محل سکونت محمدرضا شاه)

کاخ های ایران پس از اسلام

همان گونه که بیان شد، در آغاز دوره اسلامی مرکز حکومت، سرزمین شام و سپس در دوره عباسیان، شهرهای بغداد سامرا بوده است و بی شک کاخ های بزرگ این دوره هم در این شهرها بوده اند.

آغاز قدرت گرفتن ایرانیان پس از اسلام را شاید بتوان از زمان روی کار آمدن عباسیان دانست؛ این خاندان به کمک ابومسلم خراسانی حکومت امویان را سرنگون می کند. ابومسلم در خراسان از قدرت بسیاری برخوردار بود و در منابع مکتوب از کاخ یا دارالاماره ابومسلم یاد شده است.

کاخ های ایران که در سده های نخست اسلامی در محدوده فرهنگی ایران بجا مانده باشد، در ترمذ در آسیای میانه است که به دوره سامانی برمی گردد. پس از آن، دیگر نمی توان آثار چندانی از کاخ های ایران نام برد تا دوره صفویان که کاخ های بسیاری از آن دوره به ویژه در اصفهان بجا مانده است.

بنابراین در این دوره تقریبا هزارساله، یعنی از زمان آغاز اسلام در ایران تا صفویان، اطلاعات چندانی از معماری کاخ بجا نمانده است. از اندک کاخ های ایران بجامانده در این دوره، آق سرای تیمور و یا آثاری از دوره ایلخانی در تخت سلیمان است. این دو بنا هم، مربوط به دوره پس از حمله مغول است. حمله مغول خود دلیلی است بر اینکه چرا از ششصد سال نخست دوره اسلامی تقریباً هیچ کاخی در ایران امروزی بجا نمانده است.

دوره ای که شاهکارهای آجرکاری معماری ایران را در بناهای باعظمتی همچون مسجد جامع اصفهان و دیگر مساجد چهار ایوانی باشکوه و کاروانسراها به ویژه آرامگاه های فراوان با تزئینات آجرکاری و گاهی گچبری می توان دید، اما آثار چندانی را از کاخ در ایران امروزی نمی توان یافت.

دوره ای که در دسته بندی سبک شناسی پیرنیا، شیوه رازی شناخته می شود. شیوه ای که آن را آغازگر مساجد چهار ایوانی همچون جامع اصفهان و زواره می دانند. در نتیجه دوره غزنوی از شیوه رازی، محدوده زمانی پژوهش پیش رو درنظر گرفته شد. پس از ورود اسلام به ایران، تغییراتی در ساختن کاخ های ایران ایجاد شد و عناصر معماری اسلامی و عربی در کاخ سازی ایران تاثیر گذاشت. از جمله می توان به استفاده از قوس های شکسته و تیزه دار اشاره کرد.

از زمان صفوی احداث کاخ در ایران وارد مرحله تازه ای شد و در پایتختهای سه گانه آنها ( تبریز، قزوین و اصفهان) نمونه های جالب توجهی ساخته شده است. کاخ های چهل ستون, هشت بهشت و عالی قاپوی اصفهان, صفی آباد بهشهر, فین کاشان و فرح آباد ساری از مهمترین نمونه های شیوه معماری عهد صفویان هستند.

تنها بنای کاملی که از زمان حکومت نادر شاه افشار باقی مانده، کاخ او در کلات نادری است، که به« قصر خورشید» معروف می باشد. معماری کاخ  در دوران نادر شبیه بناهای اسلامی هند است. مجموعه بناهای دوره زندیه در شیراز (مقر حکومت کریم خان زند) به «ارگ کریم خانی» شهرت یافته است. زیرا اطراف آن را برج و بارو در بر گرفته است.

در دوره قاجار نیز کاخ های بسیاری ساخته شد که عبارتند از: کاخ گلستان، کاخ صاحبقرانیه در نیاوران، کاخ عشرت آباد، کاخ شهرستانک، قصر فیروزه، کاخ فره آباد در شرق تهران. کاخ گلستان در میدان ارگ تهران قرار دارد. بقیه کاخ های ایران در  دوره قاجار، به حالت ییلاقی و در اطراف تهران قرار داشته اند.

کاخ های ایران ساخته شده در دوره پهلوی نیز عبارتند از: کاخ مرمر که دارای تزیینات غربی است، کاخ سبز، کاخ شهوند در مجموعه سعد آباد که تا حدودی به شکل معماری سنتی ایران ساخته شده است. کاخ های دیگری نیز در این دوره در رامسر، رودسر و بندر انزلی ساخته شده اند، که همگی طرح غربی دارند. تالار آینه به دستور ناصرالدین شاه قاجار و به دست معماری به نام «استاد حسن نوایی» ساخته شد.

بیشتر بخوانید: کاخ دارآباد (عمارت مظفری در سال 1320 بنا شده)

بیشتر بخوانید: کاخ هشت بهشت اصفهان (عمارت هشت بهشت و 350 سال قدمت)

انواع معماری کاخ های ایران

کاخ های ایران به عنوان یک اقامتگاه ییلاقی

معماری کاخ به عنوان ترکیبی از یک مرکز اداری و یک وسیله زندگی

کاخ های ایران با استحکامات به عنوان یک اقامتگاه سلطنتی بدون تاکید بر نیازها و عملکردهای دیگر

معماری کاخ به عنوان نوعی استراحتگاه موقت ساده تمایز بین این انواع گاهی رنگ می بازد ولی به ارزش کلی آنها لطمه نمی زند

ویژگی های متنوع معماری کاخ در ایران در ادوار مختلف

• یکی از ویژگی های کاخ های ایران به سبک آپادانا، ارتباط بصری بین بخش خصوصی و نمای ساختمان است، زیرا پنجره های اتاق های طبقه بالا امکان تماشای تالارهای بزرگ را از بالا فراهم می کنند.
• کاخ بزرگ اردشیر، دارای اولین طبقه بالا با دهانه های بلندی است که مردم از طریق آن می توانستند به تالارهای تشریفات نگاه کنند و تختی در دیوار بین ایوان و تالار مرکزی وجود دارد که پادشاه می توانست جماعت های کوچکتر با بزرگتر در هر دو سالن را مخاطب قرار  بدهد.
• اما محوطه خصوصی در طبقه دوم طبقه بالا، بین گنبدها و با مجموعه هایی از اتاق های گنبدی شکل ساخته شده بود.

در کاخ های ایران اواخر دوره ساسانی پنجره های بزرگ در گوشه های عقب با چند بقایای شبکه آجرکاری است که از طریق آن می توان بدون اینکه از پایین قابل مشاهده باشد، به داخل ایوان نگاه کرد.

• پی های حفاری شده اتاق های طبقه همکف با اشکال و اندازه های مختلف در سه طرف ایوان گواه دیگری در استفاده از سبک آپادانا در معماری بنا است.
• قدیمی ترین و مهم ترین کاخ در ایران در دوران صفویه اصفهان از سه بنای مختلف تشکیل شده است. بنای عالی قاپو از دو طبقه ساخته شده است.
• طبقه همکف دروازه واقعی محوطه کاخ است که کارکردهای اداری را انجام می دادند در حالی که کاخ از سطح رواق باز بزرگ آغاز می شود.
• پذیرایی های دولتی، جشن های نوروزی، شوراهای دولتی و مجالس اشراف در این فضا برگزار می شده است.
• شاه و بزرگانش هرگاه در مراسم های ورزشی، مراسم عمومی، اعدام ها و غیره در میادین شرکت می کردند، بر روی تالار می ماندند.
• در سه ضلع باقی مانده تالار بزرگ، اتاقی در طبقه بالا وجود داشت که فقط شاه و خواجه هایش به آن دسترسی داشتند . این اتاق ها دارای پنجره هایی بودند که به زنان دربار اجازه می داد تا در تالار بزرگ و روی تالار مراسم برگزار کنند.
• کاخ های ایران نقشه های گوناگونی داشته است برخی کوشک مانند بوده اند(مانند هشت بهشت صفی آباد), بعضی نقشه مربع و مستطیل داشته اند و برخی چند ضلعی بوده اند.
• مهم ترین مسأله در معماری کاخ، به ویژه از عهد صفوی به بعد, تزیین با کاشیکاری, گچبری, آیینه کاری و سنگ کاری است.
• معماری کاخ های ایران از آغاز اسلام تا صفویه، حلقه های گمشده ای دارد که یافتن آنها برای شناخت بیشتر معماری اسلامی ایرانی ضروری است.
• همچنین، بخش بزرگی از تاریخ معماری ایران را پژوهشگران خارجی تبیین کرده اند که هنوز در محافل دانشگاهی و علمی داخلی تحلیل نشده و بررسی یافته های آنها در پربار کردن و به روز نمودن دانش تاریخ معماری ضرورت دارد
• کاخ در ایران در وسیع ترین شکل خود فقط یک ساختمان تنها نبود، بلکه یک مجتمع کامل محسوب می شد که می توانست تا یک مایل طول و بیش از یک و نیم مایل عرض داشته باشد.
• این مجتمع برای تمامی نیازهای خصوصی و رسمی دربار طراحی می شده است که مطابق با آن اقامتگاه خصوصی وسیع پادشاه و ملتزمینش به همراه تسهیلاتی برای محافظان وی شامل سربازخانه، اسلحه خانه ، واصطبل و دیوانهای مختلفی برای مقامات وی که تماما در بین دیوارهای کاخ قرار می گرفته، در نظر گرفته می شده است.
• باغها و چشمه هایی این ساختمانها را در بر می گرفته اند و یک مجتمع ورودی بسیار مستحکم راهیابی به کل مجتمع را قابل کنترل می کرده است از آنجایی که محوطه کاخ شامل یک مسجد، یک حمام و بیشتر اوقات یک گورستان می شده است، مشخص است که ساخت چنین بناهایی مستقل نگاه داشتن آنها از زندگی بیرون دیوارها بوده است.
• 
• از سوی دیگر معماری کاخ در ساده ترین شکل خود می توانست منحصر به یک ساختمان تنها باشد.
• مانند عمارت هشت بهشت صفوی، یا کوشک سلجوقی قونیه. در این صورت نیز کاخ به دو بخش خصوصی و عمومی تقسیم می شد. فضایی باز که در دسترس همگان بود و برای پذیرش عموم در نظر گرفته می شد.
• بخش فوقانی ساختمان برای زندگی خصوصی شاه بود. در این گونه کاخ ها فضای بیرونی از اهمیت خیلی بیشتری برخوردار بود و قرار دادن کاخ ها در میان باغ تداعی گر بهشت اند.
• حتی شاید نداشتن استحکامات ، داشتن دیوارهای پر روزنه، وجود چشمه ها و طرح عموما روشن این ساختمانها نیز نشانگر تصوری از قصرها یا عمارات بهشتی است که نصیب مومنین می شود. گنبد از دیگر خصوصیات این کاخ ها است که نشانگر آسمان است.
• اختصاص فضای وسیع به آب برای خنک شدن در بعضی موارد به سایبانهای نمدی که دائم مرطوب و خنک نگهداشته می شدند و یا اتاقهای دوجداره که دیوار میانی با یخ پر می شده و یا سردابها و اتاقهای زیرزمینی نیز اشاره شده است.
• وجود حیاطها ، باغهایی با انواع درختان نایاب منطقه ، باغ وحشها در کاخ های ایران از دیگر عناصر معماری بود. بوده اند در بعضی مواقع این باغ وحشها خود دارای معماری خاص این دسته از کاخ ها بود.
• معماری کاخ در ایران بعد از اسلام، از دوره صفوی و پس از استقرار پادشاهان آن سلسله در شهرهایی که به پایتختی انتخاب می کردند، در معماری دوره اسلامی ایران مطرح شد.
• کاخ های ایران در دوره صفوی دارای نقشه ی چهارگوش مربع یا مستطیل و چند ضلعی بودند و تعداد نیز به صورت«کوشک» طراحی و ساخته شده اند.
• مانند کاخ هشت بهشت در اصفهان قرار دارند. این شهر از دوره شاه عباس اول به عنوان پایتخت صفویان انتخاب شد. (پایتخت های قبلی صفویان به ترتیب شهرهای تبریز و قزوین بود.)
• از دوره صفویان به بعد، تزیین کاخ ها با کاشیکاری، گچبری، آینه کاری و سنگ کاری صورت گرفته است.
• عالی قاپو از کاخ های ایران در دوره صفوی در اصفهان و محل استقرار پادشاه و درباریان برای تماشای جشنها و بازیهای  ورزشی ( به ویژه چوگان بازی) بوده است. بنای این کاخ را شاه تهماسب به صورت کوشکی سه طبقه آغاز کرد و سپس شاه عباس آن را به شکل امروزی گسترش داد. « تالار اشراف» کاخ کوچک دیگری در نزدیکی عالی قاپو است.
• از کاخ های دیگر اصفهان، «چهل ستون» را می توان نام برد، که سقف آن بر 20 ستون استوار است و استخر بزرگی در کنار آن قرار دارد، که به دلیل انعکاس بنا و ستونهای آن در آب استخر، به چهل ستون مشهور شده است.
• کاخ هشت بهشت در اصفهان به صورت کوشک ساخته شده و طراحی متفاوت از عالی قاپو و چهل ستون دارد. این کاخ دارای طرح هشت ضلعی است، در اواخر دوره صفوی بنا شده و هماهنگ ترین معماری دوران صفوی هم در نمای خارجی و هم در نقاشی های داخلی آن می باشد. کاخ باغ فین کاشان نیز از جمله بناهای ساخته شده در دوره صفوی است.
• نوع سنتی آپادانا، کاخ مادر محمدرضا شاه پهلوی در سعدآباد تهران است که در اوایل دهه 1970 تکمیل شد.

بیشتر بخوانید: تولید کاشی سنتی (7 روش تولید در کارخانه کاشی سنتی آرچی لرن)

سالن مرکزی توسط دو طبقه اتاق احاطه شده است و سوئیت های خصوصی طبقه بالا از یک .گالری قابل دسترسی هستند که دید نامحدودی به سالن پذیرایی ارائه می دهد نوع خاصی از مقبره ایرانی به محل استراحت نهایی اعضای خانواده های حاکم تبدیل شد و این سنت ساختمانی نشان می دهد که تا چه اندازه ایده اصلی معماری کاخ سلطنتی در تمدن ایرانی ریشه داشته است..

بیشتر بخوانید: کاخ خورشید (عمارتی 8 ضلعی که به دستور نادرشاه ساخته شد)

کاشی کاری کاخ های ایران

کاشی کاری به عنوان تزئینات معماری ایرانی در رده پنجم قرار می گیرد. قدمت پیدایش کاشی معرق حدود 1000 سال است و 500 سالی هم از ابداع کاشی هفت رنگ می گذرد. از همین جهت در کاخ های ایران قبل از اسلام کاشی کاری خاصی دیده نمی شود. در معماری ایران پس از اسلام استفاده از کاشی دست ساز به اوج شکوفایی و رشد رسید. و از این نوع تزئینات در کاخ ها، مساجد، مدارس و هر بنای فاخری استفاده می شده است.

نتیجه گیری

معماری کاخ در ایران زمین به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مربوط است. از میان صدها و هزاران کاخ و کوشک شکوهمند و پر زرق و برقی که شاهان و حکمرانان ایرانی برای خود ساختند تنها شمار اندکی برجای مانده است. در معماری کاخ در دوران هخامنشي، سه دوره متمايز وجود دارد که اولين دوره از سال ۵۵۰ قبل از ميلاد در طراحي يکي از کاخ هاي پاسارگاد با ايجاد يک تالار بزرگ که به صورت يک مستطيل بزرگ که داراي سه معبر است، آغاز مي شود. از کاخ هاي ایران در دوران  صفوی در اصفهان، می توان به تالار اشرف، بنای عالی قاپو، کاخ هشت بهشت و کاخ چهل ستون اشاره کرد.

کاخ های ایران در قزوین دوران صفوي، داخل محدوده فعلي شهر قرار دارد که فقط سر در (عالي قاپو) آن همراه با يک کوشک باغي که در زمان قاجاريه تغييراتي در آن داده شد، مشاهده مي شود. در دوره قاجاريه تعدادي کاخ ييلاقي در اطراف تهران بنا کردند که مهم ترين آنها عبارتند از: کاخ صاحبقرانيه در نياوران، کاخ شهرستانک و کاخ فرح آباد در شرق تهران به ساختن تعدادي بنا کردند. اين محل بعدها «ارگ» نام گذاري شد. مه مترين اين بناها کاخ گلستان است

کاخ های ایران در دوره پهلوی بيشتر آنها از معماري غربي اقتباس شده اند. يکي از کاخ هاي دوره پهلوي که تقريباً شکل بناهاي سنتي ايران را دارد کاخ سبز در مجموعه سعدآباد شميران است. تعدادي کاخ به ويژه در شمال ايران ساخته شد که تماماً شکل غربي دارند. مانند کاخ ميان پشته در بندر انزلي و کاخ سرودسر و کاخ رامسر.

منابع:

Iranian art and architecture

Reconstruction of the Mirror Palace in Iran