کاخ نیاوران (Niavaran Palace Complex)

کاخ نیاوران در باغ بزرگي به مساحت حدود 11 هکتار در شمال شهر تهران قرار دارد که از زيبايي و جذابيت طبيعي و تاريخي فراواني برخوردار مي باشد. کاخ موزه نیاوران متعلق به دوره هاي قاجار و پهلوی مي باشد

تاریخچه مجموعه کاخ نیاوران

فتحعلي شاه قاجار براي تفريحات تابستاني خود دستور مي دهد تا در منطقه اي خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتي بسيار کمتر از امروز داشت باغي مصفا بسازند.

درکنار روستايي که «گُرده وي» يا «گُرده به» خوانده مي شد و در نياوران امروز قرار داشت به جاي نيزاري که در همسايگي روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ييلاقي فتحعليشاه که در جاي نيزار ايجاد شد را «ني آوران» ناميدند که بعدا به نام «نياوران» مشهور شد.

محمد شاه نيز در همين باغ بناي کوچک و ساده اي بنا کرد و به دنبال او ناصرالدين شاه « کاخ صاحبقرانيه» را در اين باغ ساخت. آخرين بنايي که در دوران قاجار در مجموعه نیاوران ساخته شد مشهور به کوشک احمدشاهي است.

در زمان حکومت پهلوي دوم، برخي از بناهاي کوچک باغ نیاوران تخریب شد و کاخ نياوران با سبکي مدرن جهت سکونت وي و خانواده اش ساخته شد و اکنون یکی از زیباترین کاخ ها در ایران است.

کاخ نیاوران برای کیست؟

کاخ نیاوران برای کیست؟ این سؤال یکی از پرتکرارترین پرسش‌هایی است که علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران مطرح می‌کنند. کاخ نیاوران برای کدام شاه است؟ پاسخ مشخص است: این کاخ باشکوه، اقامتگاه رسمی خاندان پهلوی، به‌ویژه محمدرضا شاه پهلوی در سال‌های پایانی سلطنت او بود. هرچند ساخت آن در دوران پهلوی دوم به پایان رسید، اما زمین و فضای پیرامون آن در گذشته نیز مورد استفاده شاهان قاجار، به‌خصوص ناصرالدین‌شاه، قرار داشت.

مساحت کاخ نیاوران چقدر است؟

مساحت کاخ نیاوران حدود 11 هکتار است که شامل چند کاخ، باغ، موزه و ساختمان‌های جانبی می‌شود. اگر بخواهیم دقیق‌تر بپرسیم که کاخ نیاوران چند هکتار است؟ باید گفت این مجموعه در مجموع حدود 11 هکتار مربع وسعت دارد. متراژ کاخ نیاوران به‌تنهایی (ساختمان اصلی کاخ) حدود 9 هزار متر مربع است که در دو طبقه و یک نیم‌طبقه طراحی شده است.

سال ساخت کاخ نیاوران

قدمت کاخ نیاوران به دوران پهلوی دوم برمی‌گردد. ساخت آن از سال 1337 آغاز شد و در سال 1346 به پایان رسید. اگر بخواهید بدانید کاخ نیاوران کی ساخته شد؟ باید گفت در زمان محمدرضا شاه پهلوی و برای اقامت تابستانی خانواده سلطنتی ساخته شد.

معمار کاخ نیاوران که بود؟

معمار کاخ نیاوران، مهندس محسن فروغی، یکی از چهره‌های برجسته معماری معاصر ایران بود. او با تحصیل در اروپا و آشنایی با سبک‌های نوین معماری، توانست طرحی ارائه دهد که تلفیقی از معماری مدرن غربی و عناصر سنتی ایرانی باشد. محسن فروغی پیش از این پروژه نیز در طراحی ساختمان‌های مهمی نقش داشته و از مؤسسان دانشکده هنرهای زیبا در دانشگاه تهران بود. طراحی کاخ نیاوران یکی از مهم‌ترین آثار او به‌شمار می‌رود که نشان‌دهنده توانایی‌اش در ایجاد توازن میان کارکرد، زیبایی‌شناسی و هویت فرهنگی است.

معماری کاخ نیاوران

• در گوشه شمال شرقي مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران ساختمان کاخ نياوران با مساحتي در حدود 9000 مترمربع در دو طبقه و يک نيم طبقه احداث شده است.
• عمليات احداث اين بنا در سال 1337 ﻫ . ش، با طرحي ايراني آغاز گرديد و با وقفه اي که در ساخت آن پيش آمد در سال 1346 به اتمام رسيد و در سال 1347 مورد بهره برداري قرار گرفت.
• ساختمان کاخ نياوران ابتدا به عنوان محلي براي پذيرايي ميهمانان خارجي در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوي و خانواده اش اختصاص يافت. معمار کاخ نیاوران محسن فروغي سیاست‌مدار و معمار ایرانی است که توسط شرکت فرمانفرمائيان طراحی کاخ را به مرحله اجرا درآمده است.
• طرح چهار ضلعي کاخ نياوران و فضاسازي معماري داخلي آن الهام گرفته از معماری ايرانی با بهره گيري از فناوری مدرن است.
• تزئينات آن نيز تلفيقي از هنر پيش از اسلام و پس از اسلام است که گچبري توسط استاد عبداللهي، آينه کاري توسط استاد علي اصغر و کاشي کاري نماي خارجي توسط استاد ابراهيم کاظم پور و ايليا انجام شده است.
• کف بنا از جنس سنگ سياه و سقف آن از جنس آلومينيوم است که از وسط باز مي شود. دکوراسيون و مبلمان داخلي کاخ نياوران توسط يک گروه فرانسوي طراحي و اجرا شده است..
• از ويژگي هاي عمدة اين بنا تزئينات و نماي آجري به کار رفته در سرتاسر نماي بيروني آن است. آجرها از نوع منقوش قالبي با طرح هاي متنوع به رنگ نخودي است.
• ورودي بنای کاخ نياوران در ضلع جنوبي قرار دارد که به وسيله چندين پله از کنار حوض بيضي شکل پوشيده از کاشي، به کوشک منتهي مي شود.
• عمارت احمدشاهي در دورة پهلوي دوم مرمت و الحاقات جديدي در آن صورت گرفت و مبلمان داخلي آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوي مورد استفاده قرار گيرد.
• معماری کاخ نیاوران که برای سال‌ها محل زندگی محمدرضا شاه پهلوی و خانواده او بود، به گونه‌ای است که ساختاری چهار ضلعی دارد و از دو طبقه کامل و یک نیم‌طبقه تشکیل شده است.
• معماری این بنا ایرانی به همراه استفاده از تکنیک‌های مدرن است.
• پیش از ورود، وقتی از بیرون نگاهی به معماری کاخ می‌اندازیم، ستون‌های بلند و سفید رنگی را می‌بینیم که بالا رفته‌اند و علاوه بر حفظ استقامت بنا، جلال و شکوه این سازه عظیم را یادآور می‌شوند.
• ستون‌ها با عبور از کنار بالکن‌هایی که در طبقه دوم قرار دارند زیر سقف کاخ به پایان می‌رسند. بالکن‌ها هرکدام مخصوص اتاق خاصی بوده و با ایستادن در این بالکن‌ها می‌توان شاهد منظره زیبایی از باغ ۹هزار متری بود.
• این کاخ نیز همانند دیگر کاخ‌ های خانواده سلطنتی زیبایی‌های خیره‌کننده منحصر به فرد خود را دارد اما جالب است بدانید که معماری این کاخ یک تفاوت اصلی با دیگر کاخ‌ های مشابه‌اش دارد که این تفاوت در سقف آن ظاهر شده است.
• به گفته معاون فنی و اجرایی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، این سقف که هم‌زمان با ایجاد معماری کاخ اصلی ساخته شده، برای نشان دادن آسمان بوده است و در واقع به شکل یک سرسرا در ورودی طراحی و اجرا شده است. حیاط همه‌ی فضاها در قدیم دارای هشتی بوده‌اند، باز شدن سقف کاخ نیز نشات از تلفیق سنت و مدرنیته در این بناست.‌

محسن فروغی به عنوان معمار کاخ نیاوران، پیشتاز استفاده از نور طبیعی در معماری بود. بنابراین با الهام از این سبک، در طراحی کاخ سقف متحرک و بازشویی در نظر گرفت. که علاوه بر زیبایی و تهویه هوای آن، در مواقعی نور کاخ را نیز تأمین می‌کرد.

پلان معماری کاخ نیاوران

طبقه اول کاخ نیاوران

• طبقه اول کاخ نياوران به مهمانان و پذیرایی از آن‌ها اختصاص یافته است یعنی در این طبقه اتاق‌های مختلفی از جمله تالار آیینه، سینمای خصوصی، اتاق غذا‌خوری، اتاق پذیرایی و سالن‌های جانبی قرار دارد.
• این اتاق‌ها اکثرا دارای پنجره‌های بلند و بزرگ هستند تا روشنایی فضا را به حداکثر مقدار ممکن برسانند.
• طراحی داخلی در معماری کاخ نیاوران مبتنی بر استفاده از ایده‌های مدرن باستان‌شناسی ایرانی است و تزئیناتی که در این فضا انجام شده‌ است، ترکیبی از هنر دوره‌های قبل و بعد از اسلام را یادآور می‌شود.

به عنوان مثال در کنار تمام اشیا مدرن و لوکسی که در این فضا قرار دارند، می‌توان گچ‌کاری‌های بی‌نظیری را روی دیوار‌ها و سقف مشاهده کرد که کار دست استاد عبداللهی، یکی از معروف‌ترین گچ‌کار‌های آن زمان می‌باشد.

• همچنین در معماری کاخ آینه‌کاری‌ هایی به چشم می‌خورند که کار استاد علی‌اصغر هستند.
• در قسمت بیرونی و در ورودی کاخ نقوش زیبای کاشی سنتی جلب توجه می‌کند، که همگی نشان دهنده ترکیب معماری اسلامی در دوره‌های مختلف است.

سینمای خصوصی کاخ موزهٔ نیاوران

• سینمای خصوصی کاخ نياوران از دیگر بخش‌های مدرنی است که در معماری کاخ نیاوران مورد توجه همگان واقع شد.
• این بخش در فضایی با ابعادی حدود ۴۰۰ متر مربع قرار گرفته است و در آن علاوه بر صندلی‌های راحتی که به رنگ سبز فسفری کمرنگ می‌باشند، می‌توان شاهد اتاق آپارات و فضای مخصوص پخش و تماشای فیلم بود.
• کف‌پوش کرم رنگ و لوستر آویز سراسری مجموعا فضایی آرامش‌بخش برای تماشای فیلم را فراهم کرده اند.

اتاق غذاخوری کاخ نیاوران

اتاق غذاخوری در طرح معماری کاخ در ضلع جنوب شرقی و در طبقه اول قرار دارد.

اتاق پذیرایی کاخ نیاوران

اتاق پذیرایی که اصلی‌ترین اتاق حضور مهمانان دربار بوده است، دو نقاشی از محسن فروغی، مهندسی که طراحی کاخ را برعهده داشت و بهمن محصص بر روی دیوار‌ها مشاهده می‌شود.

نیم طبقه دوم کاخ

• وقتی از پله‌هایی که در طبقه اول کاخ نياوران قرار دارند بالا رفته و به طبقه دوم نزدیک می‌شویم، در این میان شاهد یک نیم‌طبقه در فضای میانی هستیم که از آن به عنوان فضای کاری یاد می‌شود.
• زیرا این نیم‌طبقه شامل اتاق‌های متعدد مختلفی مانند اتاق کار شاه، دفتر، اتاق کنفرانس، اتاق دبیر می‌باشد.
• نقاشی صحنه‌ای از دربار کریم‌خان زند متعلق به ۱۱۹۲ هـ.ق در پله‌های طبقه دوم جلب توجه می‌کند.
• اتاق کار فرح دیبا نیز درنیم طبقه دوم مجموعه کاخ نیاوران واقع شده است.

طبقه دوم کاخ (کاخ نیاوران اتاق فرح)

اتاق نشیمن (با میز تحریری به سبک لویی شانزدهم، متعلق به سده ۱۸فرانسه)، اتاق استراحت نیمروزی (با تابلو فرش‌هایی از چهره تاج‌الملوک و رضاخان)، اتاق خواب شاه و فرح، اتاق آرایش فرح، اتاق لباس‌های فرح (با لباس‌های سوزن دوزی بلوچستان)، اتاق مطالعه و اتاق «استراحت و نشیمن» فرحناز (با سرویس بهداشتی مجزا)، اتاق ندیمه، اتاق نشیمن و استراحت علیرضا (با سرویس بهداشتی مجزا) و اتاق مطالعه او (با مجموعه ای از نشان‌های ناوگان‌های نیروی دریایی)

سخن آخر

کاخ نیاوران در شمال شرقی باغ نیاوران به مساحت 11 هکتار قرار دارد. این کاخ در باغ ییلاقی فتحعلیشاه قاجار در نیاوران ساخته شده است. طراحی کاخ توسط مهندس فروغی با تلفیق معماری سنتی ایران و معماری مدرن انجام شد. آیینه کاری، گچبری و کاشی کاری های زیبای نمای کاخ هرکدام توسط یکی از اساتید آن زمان ایجاد شده است.

در زمان پهلوی این کاخ برای سکونت خاندان پهلوی مورد استفاده قرار می گرفته است. امروزه از کاخ نیاوران به عنوان موزه استفاده می شود.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• معرفی جامع قلعه های ایران
• کاشی سبز ارتشی
• آجر نما مسجد 
• کاشی سبز مغز پسته ای