بازار تبریز از ادوار گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم یکی از مهمترین مراکز بازرگانی ایران به شمار می رفته است. بازار تبریز بر یکی از مسیرهای حرکتی مهم شهر موجود بنا شده است. مسیری که دروازه ری را که در جنوب شرقی شهر قرار داشت به دروازه شتربان و دروازه استانبول در شمال غربی مرتبط می کند.
تاریخچه بازار
قدمت بازار تبریز دقیقا مشخص نیست این بازار قدیمی ایران در طول تاریخ طولانی خود دستخوش حوادث مختلفی نظیر زلزله های تخریب کننده قرار گرفته است. این بازار حدود ۳ سده پیش و پس از وقوع زمین لرزه تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری وسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است. در واقع قدمت بازار کنونی تبریز و عصر قاجار برمیگردد.
در زمان قاجار که تبریز در نزدیکی بازارهای اروپایی قرار داشت و به عنوان شهر ولیعهد نشین محسوب میشد، رونق و اهمیت بازار حفظ شد و همچنان نقش شاه راه اصلی صادرات ایران به اروپا را ایفا میکرد؛ به طوری که در قرن سیزدهم و مصادف با دوره عباس میرزا ولیعهد قاجار، به مرکز تجاری معروفی تبدیل شد که تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم خود را به بازار تبریز می‌رساندند.
بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و بزرگترین اثر ثبتی کشور و وسیع ترین مجموعه و به هم پیوسته جهان به شمار می رود.
معماری بازار تبریز
- بازار تبريز به دليل اقليم سرد و گستردگي تجارت داراي بافت متراكم، فشرده و پوشيده است.
- اكثـر فضـاهاي كالبـدي بـازار دو طبقه و گاهي سه طبقه است.
- ارتفاع سقف راسته ها كم (حداكثر ٦ متر) و عرض راسته ها بين ٤ تا ٥ متـر اسـت.
- بطـور كلـي سقف راسته ها در مقايسه با سقف بازارهاي نواحي مركزي و گرمسيري كوتاهتر است و روزنه هاي سقفي كوچك، تامين نـور و تهويه را در فضاي بازار ميسر مي سازد.
- مسقف بودن راسته هاي طولاني بازار تبریز با پيچ و خم خود و تركيـب فضـاي ي منحصـربفرد، نوعي اعتدال حرارتي را موجب شده است.
- این بازار با محاسبه حریم ، یک کیلومتر مربع وسعت دارد
- بازار تبریز شامل ۲۰ راسته بازار، ۳۵ سراء ۲۵ تیمچه، ۱۱ دالان، ۱۲ مدرسه، ۳0 مسجد و در حدود ۵۵۰۰ باب مغازه و حجره و فروشگاه را شامل می شود و ۴۰ صنف را در بر می گیرد.
خصوصیات کالبدی بازار تبریز
- بازار تبریز از جمله بزرگترین بازارهای سنتی ایران و جهان است. این بازار تنها بصورت خطی گسترده نشده بلکه با شکل گیری چندین راسته اصلی و راسته های فرعی مرتبط ، در چهار جهت گسترش پیدا کرده است.
- این بازار از نوع بازارهای چند محوری است.
- محدوده بازار از شمال، به مجموعه صاحب الامر (این مجموعه با میدان نقش جهان و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی قابل مقایسه است)، از جنوب به مسجد یا ارگ علیشاهی (که در مقام خود یکی از بزرگترین و مرتفع ترین بناهای خشتی آجری در ایران است)، از شرق به میدان کبود و از غرب نیز با یک راسته به مسجد جامع منتهی می شود.
- مجموعه اقتصادی بازار تبریز مجموعا ۱۳ هکتار وسعت داشته که حدود ۷/۲ هکتار آن صرفا به بخش تجـاری اختصاص یافتـه است.
- بازار تبریز یک شبکه ارتباطی متشکل از تعدادی راسته های موازی و متقاطع است.
- دو راسته اصلی تر آن راسته های شمالی جنوبی است که بطور تقریب و با اندکی اعوجاج و جابه جایی با یکدیگر موازی هستند ، تعدادی راسته عمود بـر ایـن دو راسـته نیز وجود دارد که مهم ترین آن، مسیر و امتداد بازار حرمخانه، بازار کفاشان و بازار مسچی است.
- در بازار تبریز هر یک از راسـته ها یا فضاهای منسجم به عرضه کالاهایی خاص اختصاص داشته و به آن نام نیز خوانده می شده است. برای مثال ، کفـاش هـا درراسته ای نسبتا معین جای دارند و سراها و تیمچه های فرش فروشان غالبا از فضای عرضه دیگر کالاها متمایز است.
- البته در دهه های اخیر نوعی اختلاط فعالیت ها و فضاهای متنوع در برخی از راسته ها بخصوص راسته های واقع در کنار خیابان ها و بخشی از بافت بازار که از تحولات شهری در چند دهه اخیر تاثیر پذیرفته است مشاهده می شود ( همان).
عناصر و فضاهای بازار تبریز
معروفترین راسته های بازار در حال حاضر عبارتند از: بازار امیر، بازار کفاشان، بازار حرمخانه، یمن دوز بازار، بازار حلاجان، قیز بسطی بازار، بـازار سـراجان، راسته کهنـه، بـازار کـلاه دوزان، دلاله زن بازار،بازار صادقیه، بازار مسگران، بازار حاج محمد حسین، بازار مشیر، بازار صفی، بازار میر ابوالحسـن، رنگی بازار، بازارچه مشتریان (دوه چی)، بازارچه خیابان.
راسته بازار تبریز
راسته بازار جزء يكي از بزرگترين بازارچه هاي بازار تبريز است. تيمچه ها و سراهاي متعـددي در اين بازار وجود دارد كه محل عرضه بسياري از اقلام مورد نياز مردم است و از اين حيث بـه بازار ملي نيز شهرت دارد.
فضاهای خدماتی بازار باید به یاد داشت که بازارها تک عملکردی نبوده اند و نقش آنها به تولید و عرضه محدود نمی شده است . بازار های تاریخی قلب شهر بوده و بنابراین محل انواع فعالیت های اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و حتی ورزشی بوده اند از این کالبد . مورد نیاز این فعالیتها در بازار شکل می گرفته و در واقع با وجود آن ها بازار کامل می شده و نقش واقعی خود را در شهر بازی می کرده است . در ادامه به معرفی برخی از این بناها میپردازیم.
راسته بلورفروشان بازارتبریز
بازار بلور فروشان (قيزبستي) پيش تر مكان فروش بهترين وسايل شيشه اي از جملـه بلـور در سطح تبريز بوده است. تيمچه ها و سراهاي آن شامل تيمچه فنـد فروشـان، تيمچـه مظفريـه، دالان بادام چي لر، دالان حاج شيخ، دالان ميرزا مهدي، سراي ميرزا مهدي و سـراي گرجيلـر (جورجيلر) مي شود.
راسته حرمخانه بازار
از تيمچه ها و سراهاي بازار حرمخانه مي توان به تيمچه سعديه، تيمچه هاشميه، سراي آلماني هاو سراي صاحب ديوان و ساختمان سنگي كلانتري ٨ سابق اشاره كرد.
راسته امیر بازار تبریز
بازار امير يكي از مهمترين و پر رونق ترين بازارهاي تبريز است. ميرزا محمـد خـان اميرنظـام، فرزند شيخ علی خان وزير شاه سليمان و نوه مير آخور شيخ صفي الدين اردبيلـي، ايـن بـازار را بنا نهاده است. وي در زمان ولي عهدي عباس ميرزاي نايـب السـلطنه وارد تبريـز شـده و بـه جهت حمايت هاي او به سمت امير نظامي رسيده است.
راسته شیشه گرخانه بازار تبریز
بازار شيشه گرخانه در گذشته محل فروش انواع شيشه بوده و بيشتر دكانهـاي آن بـه شيشـه سازي مشغول بودند. اين بازار پيش تر از دو سرا به نام هاي حاج رسـول و ميـرزا علـي النقـي تشكيل يافته بود، ولي شهردار تبريز اين دو سرا را تخريب كرده و در محل آنها، بـازار و پـارك شمس تبريزي را احداث نمود. امروزه بازارشيشه گرخانه محل عرضه انواع لوازم آرايشي و لوازم التحرير است.
راسته صادقیه بازار تبریز
بازار صادقيه از گذشته تا به امروز، محل فروش انواع قـالي دسـت بافـت تبريـز بـوده اسـت. از تيمچه ها و سراهاي معروف اين بازار مي توان تيمچه حاج رحيم، دالان خوني، سـراي بـزرگ شاهزاده، سراي دباغايي، سراي دودري، سراي قديم سيد حسـين، سـراي كوچـك شـاهزاده و سراي ميانه سيد حسين نام برد..
راسته کفاشان بازار
بازار كفاشان يكي از عمده ترين مكان هاي توليد و عرضه كفش در تبريز اسـت. تيمچـه هـا و سراهاي متعدد اين بازار، محل دوخت و توليد انـواع كفـش اسـت. از مهمتـرين تيمچـه هـا و سراهاي بازار كفاشان مي توان به تيمچه اميد، تيمچه حاج ابوالقاسم،سراي اميد و سراي حـاج ابوالقاسم اشاره كرد.
مسجد در بازار تبریز
در مجموعه بازار تبریز ۱۷ مسجد در کالبد اصلی بازار وجود دارد. در این بازار تکیه وجود ندارد اما نوع مراسم عزاداری در ماه محرم در شهر تبریز هم متفاوت است. روز عاشورا نهایتا دسته ها به بازار می روند و در تیمچه ها و و راسته ها عزاداری می کنند. تیمچه مظفریه مهمترین مکان عزاداری در بازار تبریز است.
حمام در بازار تبریز
حمام ها از فضاهای خدماتی بسیار ضروری در بازارها به حساب می آید که بیشتر در نزدیکی مساجد یافت می شود . حمام میرزا مهدی در نزدیک مسجد جامع از حمام های زیبای بازار تبریز است در حال حاضر ۴ حمام در این بازار به فعالیت مشغول اند که به دلیل معیارهای بهداشتی اداره بهداشت نمی توان به دوام فعالیت آنها امیدوار بود.
زورخانه بازار
زورخانه نیز از جمله فضاهای خدماتی بازار به حساب می آید که تقریبا در همه بازارها مهم وجود دارد در بازار تبریز در امتداد بازار دله زن بزرگ پس از چهارسوق صادقیه زورخانه فعالی وجود دارد.
سخن آخر
بازار تبریز به عنوان یکی از بزرگترین و مهم ترین بازارهای ایران، نه تنها در گذشته بلکه امروزه نیز از رونق بالایی برخوردار و محل داد وستد بوده است. بازار از گذشته، فراسوی مبادلات اقتصادی و تجاری مرکز پراکنده و حتی پرداختن به امور دینی، فرهنگی و سیاسی نیز محسوب می شده و مردم مایحتاج زندگی روزانه خود را از آن تهیه می کرده اند.
در دوره صفویه بخش شمالی بازار با ساخت مجموعه صادقیه شامل مسجد و بازار توسعه یافت و در دوره قاجـار بـا سـاخت و ایجاد مجموعه هایی از قبیل ارگ سلطنتی شامل محل سكونت وليعهـد ، حرمخانه و سربازخانه ها در شـرق بـازار ، مجموعـه بصورت فعلی تکمیل شد .
در بازار تبریز، مراکز مهم فرهنگی و مذهبی بسیاری باقی مانده است. هر بازار شامل مجموعه ای از مسجد، مدرسه، حمام و راسته و … می باشد. وجود مسجد در بازار موجب برگزاری محافل و مجالس عزاداری، روضه خوانی و جشن های مذهبی در این مکان شده و بازار را به یک قطب مذهبی شهر تبدیل کرده است.
در مجموع بازار تبریز در میان بازار شهرهای بزرگ اسلام شاخص و از اهمیت جغرافیایی خاصی برخوردار است و این به دلیل نقش اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، هنری و معماری آن است . این بازار هنوز شکوه و جلال گذشته خود را حفظ کرده است.
منابع:
Architects Embrace Iranian History at the Tabriz Bazaar
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه