بازار قزوین (Qazvin Bazaar)
مجموعه بازار قزوین اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران در بافت قدیمی شهر، به صورت یک محور بسیار قوی ارتباطی با شاخه های متعدد جای گرفته است که هنوز مرکز پر رونق داد و ستد و نقطه حساسی از نظر عملکردهای شهریست.
در حال حاضـر بـازار قزوین با ۱۴ هکتار مساحت دارای سه ورودی اصلی، که دو ورودی از خیابان امام خمینی (شمال) و یک ورودی از خیابان مولوی (غرب) است و بر روی محور شمال جنـوب قـرار گرفته است.
نظر به مجاورت معماری ایرانی بازار که از جنبه های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی از ارزش فراوانی برخوردار است. با عناصر مهمی نظیر «مسجد النبی» و نزدیکی به مرکز شهر و مجموعه «باغ فرهنگی» می تواند مرکزیتی قوی در استخوان بندی فضاهای شهری ایجاد نماید.
تاریخچه بازار قزوین
سابقه بازار قزوین به یک هزار سال می رسد و از بازارهای قدیمی ایران است که با گذشت زمان تا دوره صفوی رشد میکند و در این دوره با انتخاب قزوین به عنوان پایتخت ایران و پس از آن با احداث طرح های قابل توجهی در دوره قاجار مانند سرای سعد السلطنه در همجواری بازار به علت قرار گرفتن شهر قزوین در محور ارتباطی پایتخت به غرب و شمال ایران ارزش فوق العاده ای به آن داده می شود.
اما مجموعه بازار کنونی به دوره صفویه نسبت داده میشود و قسمت اعظم بناهای کنونی آن در دوران قاجار ساخته شده است.
معماری بازار قزوین در زمان صفوی شکل گرفته و معماری بازارهای اصفهان، شیراز نیز به همان دوره بر می گردد، این بازار در طول ۹ قرن یک جابجایی از جنوب به شمال داشته بطوری که در این جابه جایی مسجد جامع کاملا از بافت بازار جدا شده است و هم اکنون ارتباطی بین بازار و مسجد جامع مشاهده نمی شود. بزرگترین مجموعه تجاری در داخل شهر که علاوه بر مرکزیت اقتصادی از جنبه کالبدی نیز از ارزش فراوانی برخوردار است، مجموعه بازار است.
این مجموعه در کنار مراکز فرهنگی و مذهبی چون مساجد و مدارس و مراکز خدماتی چون آب انبار ها و گرمابه ها ، کلیتی منسجم و همگن را پدید آورده است که شاید در نوع خود ، اگر نگوئیم بی نظیر، کم نظیر است.
موقعیت بازار قزوین در شهر
شهر قزوین در دوره صفوی به عنوان یکی از مهم ترین راه های ارتباطی بین ایران و اروپا به مرکز بازرگانی و توزیع کالا بدل شده است. مجموعه تاریخی بازار از غرب به موازات رودخانه از شهر شاهی به سوی مسجد جامع امتداد می یافت و از عناصر هویت بخشی بازار و شهر، مسجد شـاه مسجدالنبی) بود که عنصـری سمبولیک و نشانه ای محسوب می شد و از شرق، بازار به باغ ها و کاخهای صفوی برخورد می کرد.
برخی ویژگی معماری بازار قزوین
- از مهمترین ویژگی های بازار قزوین ، علاوه بر وسعت قابل توجه آن ، ترکیب معماری آن است که با بهره گیری از ترکیب طرح های شطرنجی و ایجاد مفصل های معماری ، ورودیهای فضاهای مختلف بازار را به آن دوخته است و فضاهای بسیار با شکوهی را ایجـاد نمـوده است.
- بافت اصلی بازار را چند راسته سر پوشیده اصلی در جهت شمالی جنوبی که به وسیله راسته های کوتاه تری در جهت شرق به غرب قطع می شوند ، تشکیل می دهند .
- در این مموعه ، واحدهای تجاری و کاروانسراها قرار دارند.
- مدخل این کاروانسراها عموماً رو به بازار بوده و شامل دو قسمت دالان و حیاط اصلی است که در اطـراف هـر کدام تعدادی حجره قرار گرفته است.
- سقف بازار قزوین متشکل از طاق و تویزه است و در نقاط تقاطع دو راسته، تبدیل به گنبد شده و تشکیل چهارسو را می دهد.
- روشنایی بنا از طریق روزنه هایی که در سقف تعبیه شده، تأمین می گردد.
- مصالح عمده به کار رفته شده در ساختمان این بازار عبارتند از : آجر با مـلات هـای گچی آهکی، انـدود کاهگل در بامها، چوب، سنگ.
- مهم ترین ورودی های بازار قزوین در جهت شمال و از طرف خیابـان امـام می باشد
- ورودی اصلی از میدان سعادت، ورودی بازارعلاف هاء ورودی بازار وزیر ( نجارها )، به غیر از ورودی های مذکور بازار قزوین از طریق چنـد کاروانسـرا بـه خـیابـان امـام ( پهلوی سابق ) راه دارد که مهـم تـرین آنها ورودیهای سرای سعدالسلطنه می باشد.
- پس از ورودی های شمالی باید ورودیهای غربی بازار را ذکر کرد که عموما در امتداد خیابان مولوی بوده و برای حمـل ونقـل بار از آنها استفاده می شود و چند ورودی دیگر نیز از سمت جنوب و خیابان انصاری دارد.
- کاروانسراها مطابق آماری که در زمان ناصرالدین شاه تنظیم گردیده و در مجموعه ناصری درج شده است، در سال ۱۳۰۴ ه ق، قزوین ۲۶ باب کاروانسرا داشته است.
فضاها و عناصر بازار سرپوشیده قزوین
مهمترین فضاهای بازار قزوین عبارتند از: سرای رضوی (شاه)، سرای وزیر (عبید زاکانی)، سرای حاج رضـا، سـرای نقدعلی، سـرای حـاج محمـدباقر، سرای دالان دراز، سرای ضرابخانه، سرای نگارالسلطنه، سرای بهشتی، کاروانسرای سعدالسلطنه، تیمچه سرباز، تیمچه سرپوشیده، کارخانه آرد سلامت، کارخانه خشکبار و کشمش، بـازار قیصریه، بازار سعادت، مسجد شاه (مسجد النبی) ، گرمابه سعدیه، گرمابه رضوی(شاه).
که در ادامه به معرفی برخی از این بناها می پردازیم.
سرای وزیر بازار قزوین
سرایی در دو طبقه در جنوب مجموعه سعدالسلطنه و مشرق قیصریه که به سرای وزیر معروف است. هشتی بسیار مهمی که با کاربندی تزیین شده و حیاط را به بازارچه وزیر متصل می کند، زیبایی خاصی به این سرا بخشیده است. در چهار طرف حیاط حجره هایی در دو طبقه قرار دارند و این حجره ها بر روی صفحه ای با ارتفاع یک متر از سطح زمین بنا شده اند که دارای لچک های طاق نمای آراسته به کاشی سنتی رنگین اند.
سرای رضوی بازار قزوین (شاه)
سرای رضوی با سه ورودی که به قیصریه، بازار وزیر و بازار بزازها می پیوندد در دو طبقه ساخته شده و در جنوب قیصریه قرار دارد این سرا از آثار دوره صفویه است.
سرای حاج رضا بازار قزوین
این سرا یک راه اصلی دارد و دارای یک علافخانه مجلل دو طبقه با حجره های مختلف در پایین و اطاق های قابل سکونت در طبقه دوم علافخانه است. هشتی بزرگی که دارای گنبد با شکوه و به سقف یزدی بندی شده و کاشی های رنگین آراسته است در جنوب غربی بنا قرار گرفته و به زیبایی حیاط افزوده است. طـاق هـای حجره ها و طاق نمای ایوان آن دارای قوس جناغی و کاشیکاری در زمینه آجری است.
سرای ضراب خانه بازار قزوین
این سرا که بنایی دو طبقه است و گویا محل ضرب سکه بوده است، پیش از جنگ جهانی اول، مرکز فعالیت تجاری بوده و در حال حاضـر رونق چندانی ندارد. ایـن سرا در میان بازار قزوین و نزدیک به چهار سوق بزرگ قرار دارد و در خاوری آن به بازار بزازها گشوده می شود. درب جنوبی سـرا بـه طـرف بـازار و نزدیک به حمـام جلودار است.
سرای پنبه بازار قزوین
سرای کوچکی است در جانب خاوری میدان سعادت که به خیابان اصلی هم راه دارد. در گذشته، این کاروان سرا محل کسب چند تن از بازرگانان بود و هـم اکـنـون محل خرده فروشی ظروف است.
سرای سعدالسلطنه بازار قزوین (سعدیه)
بزرگترین کاروانسرای سر پوشیده و مرکز تجاری داخل شهری در ایران است که با وسعتی افزون بر ۲/۶ هکتار توسط باقر خان سعد السلطنه فرماندار قزوین در اواخـر سلطنت ناصر الدین شاه قاجار ساخته شده و از سراهای تودرتو و پیوسته به هم تشکیل گردیده است.
حجره هایی که در حیاط هـا واقـع شـده انـد بـا ایوانچـه هـای کاربندی شده نشانگر کمال زیبایی و سنجیدگی طرح می باشند که محور های شرقی غربی و شمالی جنوبی بازار از آنها می گذرند. محورهـای عـمـود بـر هـم در چهار سوق کاروانسرا به هم می پیوندند و معماری مکتب قزوین در فضاهای تجاری را به شیوه ای بسیار زیبا و ماندگار به نمایش می گذارند.
بر فراز این چهار سـوق گنبدی بزرگ و در چهار طرف آن چهار نیم گنبد قرار دارد که همگی دارای کاربندی و در اوج زیبایی هستند. ورودی های متعـدد و بلنـد، حیـاط هـای وسیع ، بارانداز و شترخان بزرگ با بیش از یکصد ستون آجری، گرمایه، هشتی های با شکوه و حجره هایی که دور تا دور فضا های باز و در دالان های طول و دراز گسترده و از تزئینات آجر تراش و و کاشی برخوردارند این مجموعه را به زیبایی تمام آراسته اند.
تیمچه سرباز بازار قزوین
بنای دو طبقه تیمچه سرباز در شمال قیصریه قرار دارد. در ورودی این تیمچه دارای قوس کلیل است. لچکـی هـای طاقنمـای حـجـره هـای آن با کاشـی هـای زرد و صورتی صحنه های شکار، گل و بوته و پرندگان رانشان می دهد. درها نیز آرسی های چوبی بسیار زیبایی دارند.
تیمچه سرپوشیده بازار قزوین
این تیمچه در جنوب قیصریه قرار گرفته و سقفی پوشیده دارد. این تیمچه نیز در دو طبقه ساخته شده و حجره هایی در اطراف دارد. سابقاً بزازها و طاقه فـروش ها در این تیمچه بودند.
تیمچه حاج سید کاظم بازار قزوین
این تیمچه در میان بازار، روبروی راسته سراج ها واقع شده و هم اکنون مرکز چرم فروشی و بار فروشی بازار قزوین است.
تیمچه رضوی بازار قزوین
این تیمچه توسط حاج سید ابوالقاسم رضوی اصفهانی در سه طبقه ساخته شده و اینک در دست بازماندگان اوست و به چوب فروشی تبدیل شده است.
تیمچه درویش مهدی بازار قزوین
این تیمچه در میان چهار سوق بزرگ و در برابر در جنوبی سرای ضرابخانه واقـع شـده کـه قـبلاً جایگاه شاهین سـازهـا بـود و اینک بار فروشی است . ( همان ) . ۶.۲ ٫ ۴ ٫ ۲ . تیمچه حاج محمد تقی این تیمچه در بازار آهنگرها توسط حاج محمد تقی یزدی ساخته شده و که اینک به بار فروشی تبدیل شده است
قیصریه بازار قزوین
بازار نسبتاً بزرگی است که از شرق به غرب در شمال مسجدالنبی گسترده شده و دارای چهار درب است. در شرقی به سرای وزیر و در غربی به چهار سوق باز می شود. دو تیمچه دو طبقه سرپوشیده و سرباز نیز در شمال و جنوب قیصریه قرار دارند که به وسیله دو در به قیصریه مرتبط می شوند.
مجموعه این فضاها یکی از ارزشمندترین آثار معماری دوره صفوی را تشکیل داده است. در سال های اخیر، مجموعه های جدیدی همچون «بازار سعادت» در محدوده بلافصل بازار ساخته شده اند که با توجه به عدم هماهنگی کالبدی در ساختار آنها و بازار قدیمی ، لطمه فراوانی به ویژگی های بصری مجموعه بازار وارد شده است.
مسجد النبی بازار قزوین
عملکرد مسجد النبی به عنوان فضای شهری علاوه بر جلوخان وسیع شمالی آن، در ایجاد ارتباط میان بازار و محلات قدیمی شهر تعریف می شود. بدین لحاظ حیاط مسجد، واجد نوعی ارزش فضایی خواهد بود که آن را به عنوان حلقه اتصالی میان معابر اطراف مطرح می نماید.
مسجد النبی به عنوان یکی از زیباترین و وسیع ترین مساجد ایران ، در شرایطی که مجموعه بازار را در غرب و محوطه باغ فرهنگی را در شرق خود دارد، می تواند نقطه عطفی در ساختار فضایی شهر بوده و گردشگران بسیاری را به خود جذب نماید.
سخن آخر درباره بازار قدیمی قزوین
قدمت مجموعه بازار قزوین با توجه به ابهام هایی به قبل از دوره صفویه بر می گردد اما گسترش این مجموعه در دوران صفویه و قاجـار رخ داده است.
ایـن بـازار را نمی توان از طبیعت اطرافش جدا کرد، پیوند معماری آن با بافت طبیعی، موضوعی در خور توجه است. بازار قزوین بر خلاف بیشتر بازارها که شکل خطی دارند دارای تناسبات مرکزی است و راسته هایی تقریباً مستقیم دارد که این راسته ها ، شکل شطرنجی پیدا کرده اند و به نظر می رسد، بـه شـکل آگاهانه ای ایجـاد شـده انـد.
راسـته هـای متعـدد و بازارچه های آن بافتی را تشکیل می دهد که موجد آن می شود که این بازار به یکی از دیدنی ترین بازارها تبدیل شود.
منابع:
Sa'd al-Saltaneh Caravanserai
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه