مسجد تاریخانه دامغان (Tarikhaneh)
مسجد تاریخانه دامغان، اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران یکی از قدیمی ترین مساجد ایران بوده و در جنوب شرقی شهر دامغان واقع گردیده است.
تاریخچه مسجد تاریخانه
ساخت مسجد دامغان را در قدیمی ترین زمان ممکن، یعنی جلوس اولین خلیفه عباسی در سال ۱۳۲ ق و سلطنت هارون الرشيد از ۱۷۰ تا ۱۹۳ ق، یعنی در حدود اواسط قرن دوم هجری می توان تصور کرد.
پلان و ساختار مسجد تاریخانه
طرح کلی نقشه مسجد تاریخانه مسجـد درزمینی به مساحت ۶۲ × ۷۰ متر بـنـا شـده است که شامل بخشهای ذیل است:
بخش اول مسجد تاریخانه
زمینی است، از بقایای مسجد اولیه، بـه شـكـل مسـتطيل و شامل دو ورودی، یکی در ضلع غربی و دیگری در ضلع جنوب، که با سه پلکان به صحن زیرزمین مسجد متصل می شود. آثار چهارستون متصـل به دیوار ضلع غربی، شرقی و شمالی قرار دارد، کـه نـشـانـگـر مـسـقـف بـودن ایـن بـخـش در دوره اولیه آن است مساحت داخلی این بخش ۱۴ × ۲۰ متر است.
بخش دوم مسجد تاریخانه
در غرب بخش اول مسجد تاریخانه، راهرو قدیمی که از شمال به وسیله یک در چوبی و دو سـکـوی پـهـن بـه بـنـا مـتصـل مـی شـود، بـه چـشـم می خورد. ایـن راهرو ۲۰ متـرطـول و چهار متر عرض دارد. در راهروی دیگری نیز که راهرو را به صحن جديد وصل می کند، در بخش غربی این قسمت قرار دارد. ایـن منـاره و راهرو از قدیمی ترین بخش های بنا به شمار می آیند. مناره مذکور ۱۰۵ پله دارد و بلندی درون منار ۳۱ متر و بیرون آن از سـطـح زميـن حـدود ۳۲ متر است.
بخش سوم مسجد تاریخانه
بخش سوم مسجد دامغان سالن قدیمی و سرپوشیده زمستانی آن است. به طول ۱۴ و عرض ۹/ ۳۰ متر، که در جنوب غربی قرار دارد. سقف بنا، در جهت طول به دو بخش ضربی تقسیم شده است که پایه های هر بخش بر روی چهار ستون مکعب مستطيل یک اندازه و موازی هـم قـرار دارد. قـطـر هـر ستون ۱/ ۳ متر است.
ستون اول مقابل در ورودی، مدخل را به دو بخش تقسیم می کند، که در حال حاضر یکی از آنها مسدود است. بنـظـر می رسد که بخش شمالی بنا یک در و بخش جنوبی نیز در دیگری داشـتـه، و گویا در شمالی به زنان و جنوبی به مردان اختصاص داشته است.
در بخش جنوبی مسجد تاریخانه ، مقابل هر ستون یک ستون دیگر هم قرار دارد که متصل به دیوار جنوبی است. میان هر کدام از ستـونهای متصل به دیوار طاقچه ای قرار دارد. در ضلع غربی نیز بین یک بخش دو طاقچه و در بخش دوم آن، به جای دو طاقچه یک طاقچه و محراب قرار دارد کل بـنا بـا آجر تزیین شده است و سبکی ساده دارد.
بخش چهارم مسجد تاریخانه
بخش چهارم مسجد تاریخانه به عنوان بزرگترین ایوان قدیمی بنا جلوه می کند که یک شـبـسـتـان بـلـنـد است، با دو دهنه در کـنـار شبستان بزرگ این شیوه معماری اسلامی ایرانی از عهد سلجوقیان بار دیگر در ایران متداول شـد. پیشتـر ایـن شـیوه در عـهـد ساسانـی مـتـداول بود. بالاسر شبستان اصلی و بزرگ، جای خالی کتیبه ای قرار دارد، اما نه کاشی دارد نه جهانگرد و محققی از آن گزارش داده است.
شبستان بزرگ مسجد تاریخانه از طریق ستونهای مکعب مستطیل و قطور به ایوانهای جنبی متصل است. در گوشه شمال غربی و جنوب غربی بنا ، ایـن ایوانـهـا به وضوخانه و بخش زمستانی متصل می شود. ستونهای مکعبی شکل، در ضلع شمالی و جنوبی متصل به دیوارند. در مجمـوع، این ایوانها و شبستان، به وسیله شش ستون آزاد مکعبی شکل و ده ستون متصل به دیوار، شکل هلالی آجری شبستان و دهانه های متصل به آن را تحمل می کنند .
بخش پنجم مسجد تاریخانه
این بخش از مسجد دامغان با توجه به نقشه هـمکف بنا می تواند ادامه بخش اول بـاشـد، که در زیرزمـیـن و بـخـش شـرقـی بـنـا قرار گرفته است این بخش مسجد ویرانه ای بوده است که به وسیله میرزا محمدخان سپهسالار تجدید بنا شده است. این مسجد عبارت است از یک شبستان و یک صحن.
شـبـسـتـان مسجد تاریخانه هـجـده طـاق خوانچه پوش و ده ستون مربع آجری دارد. «طول شبستان چهل و سه قدم ( ۲6 متر) و عرض بیست و سه قدم ( ۱4 متر)، و قبله به حیثی کـج اسـت کـه بـایـد رو بـه ضـلـع طـرف يـمـن ايـسـتـادو نماز گزارد. و در همین ضلع محرابی است، در شبستان چند بخاری ساخته شده و صحنی که مرحوم سپهسالار برای مسجد بنا کرده، نـاتمـام مـانـده است.
گچبری مسجد تاریخانه ناتمام است و تنها محراب و بخش جنوب غربی صحن گچبری شده است. گچبری محراب الهام گرفته از شبستان الجايتو جامع اصفهان است، که به طور سنتی تا عهد قاجاریه تکرار می شد. نظیر محراب این مسجد در جامع بسطام شاهرود نیز تکرار شده است.
بخش ششم مسجد تاریخانه
این بخش از مسجد دامغان ، تا سال ۱۳۴۰ هـ.ش مخروبه بود، که به همت اهالی و معماران محلی همچون حاج علی اصغر مرشدی احیا شد. مـسـجـد در صحنی به مساحت ۶۹۵ / ۵ متر و در ساخته شد. ایـن مسجد، به استثنای چهارستون باریک حامل نورگیر که به شکل گنبد مسجدالاقصی ساخته شده ستون امتداد بازار قدیم شهر، ساخته شده است.
در بخش غرب مسجد تاریخانه ایـن صـحـن دستشویی و وضوخانه مسجد قرار دارد، که به وسیله یک درب ورودی به بخش چهارم متصل می شود در شمال این بخش نورگیری قرار گرفته است که چند پنجره به بازار دارد. بخش زنانه مسجد به صورت بالکن است و در بخش شرقی قرار دارد.
چهار در بزرگ به وسیله سه پلکان صحن داخلی را بـه حـیاط مـتصـل می کند در جنوب غربی ساختمان دری قرار دارد که بنا را به صحن بخش چهارم متصل می نماید.
ویژگی های معماری مسجد تاریخانه
- مسجد دامغان پلانی مستطیل شکل دارد که به صورت یک شبستان در جهت قبله با یک حیاط مرکزی و رواقی در اطراف آن است.
- مسجد تاریخانه شبستان هفت دهانه دارد که دو دهانه آن در طرفین در راستای رواقها و پنج دهانه در نمای اصلی دیده می شود.
- ستونهای مسجد تاریخانه ۳۴ عدد بوده که فعلا ۲۶ عدد آنها باقی مانده است که ۱۸ ستون آن در شبستان اصلی واقع و بقیه در اطراف حیاط قرار دارند.
- ستونها با آجرهایی به ابعاد ۷ × ۳۴ × ۳۴ سانتی متر شبیه آجرهای دوره ساسانی ساخته شده است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و قطر آن حدود ۱/۶ متر است.
- در شبستان اصلی مسجد دامغان ، دهانه میانی وسیع تر است و در آن محراب و منبر قرار داشته است که در حال حاضر فقط محل محراب آن باقی مانده و منبر آن در حدود سالهای ۱۳۵۵-۱۳۵۶ ش تخریب گردیده است.
- منبر مسجد دامغان، که در داخل مسجد ساخته شده، وجه اشتراک بیشتری با منبر قبطیان دارد و علاوه بر آن بیشتر از خشتهای گلی یا چوب در آن استفاده شده است.
- از آن جا که خشت های گلی جانشین سنگ در ایران باستان بوده، به راحتی می توان گفت که شکل سه گوش و پله دار آن منبر در تاریخانه دامغان، همان شکل تغییریافته منبر سنگی قبطیان است.
- در ضلع غربی شبستان مسجد تاریخانه یک درگاهی مشاهده می شود که به صورت ورودیهای دوره ساسانی است و با توجه به آثار و شواهد به دست آمده در این محل احتمالا ورودی به قسمت شبستان زمستانی و مسقف مسجد بوده است.
- حیاط مسجد با رواقهایی احاطه شده که این رواقها مسقف بوده و طاق آهنگی به همان شکل طاقهای شبستان داشته اند.
- قوسها و تویزه های رواقهای مسجد تاریخانه بر دیوار سمت عقب آنها عمود است و این همان روشی است که در بسیاری از بناهای باستانی ایران، از جمله در بنای ایوان کرخه که احتمالا در زمان اشکانیان ساخته شده، به کار رفته است.
- ورودی اصلی مسجد دامغان از سمت ضلع شرقی بوده، در حال حاضر به دلیل خراب شدن اتاقهای روبه روی شبستان، یکی از ورودیهای اتاق ها برای ورودی مسجد استفاده می گردد.
- در ضلع شرقی مسجد دامغان و همچنین در پشت شبستان پشت بندهایی ایجاد و گردیده است که مخصوص پشت شبستان قدیمی بوده اند.
- در سال ۱۳۵۴ ش، که پشت بندهای ضلع شرقی احداث گردیده، این پشت بندها نیز مرمت و ترمیم شده اند. در این سال به هنگام تعمیر و مرمت مسجد کف حیاط و رواقها را آجرفرش کرده و کف حیاط راپایین تر از سطح رواقها در نظر گرفته اند.
- محراب مسجد تاریخانه طاق نمایی عمیق با قوسی مازه دار و پلان و مستطیل شکل دارد.
- در محراب محل مخصوص ایستادن است که ۵۰ سانتی متر پایین تر از کف مسجد قرار دارد.
- ارتفاع این محراب ۳۳۵ و عرض دهانه آن ۱۴۲ سانتی متر است.
- در محراب مسجد دامغان از همان مصالح ساخت مسجد استفاده گردیده و اندودی کاهگلی دارد و احتمالا اندودی گچی داشته است.
- قابل ذکر است که محراب در وسط دیوار رو به قبله (وسط دیوار دهانه میانه) قرار نگرفته و این به خاطر قرار گرفتن منبر در سمت راست آن بوده است و اگر محراب در وسط قرار می گرفت، منبر در کنار جرز ستون واقع می شد و در هنگام سخنرانی از دید عده ای از شنوندگان مخفی می ماند.
- ستونهای مسجد دامغان طاقهای ضربی وسیعی دارد که موازی با نماها است و در تمام طول از طرف بیرون یعنی از طرف صحن مسجد باز است و مانند ایوانهای واقعی بناهای زمان ساسانیان است.
- این شیوه ساختمان مسجد تاریخانه به کلی معماری ایرانی است، طاقهای آن طاق رومی نیست و حتی از طاقهای منکسر هم نیست که آنها را طاق ایرانی می نامند و ساخت آن در ایران و اطراف ایران از زمان بنی عباس به بعد معمول شده است.
- این بنا نیز مانند بناهای ساسانی بدون پی است و دیوارها و ستونها بر روی یک لایه آجر که از قطر کار گذاشته، ساخته شده اند.
تزیینات مسجد تاریخانه
- ستونهای شبستان مسجد تاریخانه یا حداقل ستونهای دهانه میانی، تزیینات گچبری دارند (همانند ستونهای مسجد جامع نایین) ؛ چنان که در طی عملیات احداث کانال دفع رطوبت در پشت دیوار شبستان مسجد قطعات گچبریهایی یافت شد.
- دور تا دور چـهـار در بـزرگ ورودی صـحـن بـه عـرض ۳/۶۰ سانتیمتر آیاتی از کلام الله مجید، به شکل هلالی و به خط ثلث، بر روی کاشی سنتی خشتی سفید رنگ با زمینه لاجوردی نقش بسته است.
- نام « کوچک کرامتی » که گـویـا مصـارف معماری این بخش را پرداخته در وردی صحن به چشم می خورد.
- در جنوب غربی ایـن بـخش، محراب کاشی کاری مسجد قرار دارد، که به سبک کاشی کاری محراب مسجد سید اصفهان ساخته شده است.
- دور تا دور محراب، با کاشی معرق زینت شده و آیه ۳۵ سوره نور، به خط ثلث وبا رنگ سفید بـر زمیـنه لاجوردی نگاشته شده است. امروزه نماز جمعه دامغان در این صحن برگزار می شود.
- منـاره شـامـل دو كـتـبـه بـه خـط کوفی است که اولی در ارتفاع حدود ۱۰ متری قرار دارد ، و با آجر تزیین شده است و ۳۵ سوره را دربر گـرفـتـه است.
- کتیبه دیگری در ارتفاع تقريباً ۲۹ متری واقع است.
- مسجد و مناره چهل ستون (تاریخانه) با طرح های آجرکاری تزیین شده، که بهترین و شاید مستقل ترین نمونه گره سازی دربناست و بهترین قسمت آن «گره سازی چهارمقسم» است که در بخشهای فوقانی مناره به چشم می خورد.
- غیر از مناره، سردر ورودی مسجد تاریخانه واقع است که ساده و بی تزیین می باشد. تا دو سه سال پیش، در سمت راست سردر ورودی، سنگ لوحی از فرامـن شاه طـهـماسـب صفوی قرار داشت.
سخن آخر
محل عبادت که در ادیان مختلف صورت های متفاوت داشته است همواره از مهمترین بناهای اجتماعی ایران به حساب می رفته است. مسجد به عنوان نمود عبادتگاه مسلمانان از مهمترین بناهایی بود که خیلی زود به مهمترین بنای اجتماعی در ایران تبدیل شد کارکرد مذهبی این بنا در کناردیگر کارکردهای اجتماعی و سیاسی به مسجد اهمیت ویژه ای بخشید.
معماری مسجد تاریخانه پس از مسجد جامع فهرج و مسجد جامع نایین قدیمی ترین مسجد ایران است، در کنار ویژگی های منحصر به فرد ساختاری به لحاظ کارکرد ویژگی های شاخصی دارد.
تاریخانه به معنی خانه خدا است مسجد دامغان را به سبب ستونهای متعدد آن چنان که در ایران نیز معمول بوده است چهل ستون هم میگویند این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
1 دیدگاه