حمام ابراهیم خان کرمان در مجموعه قیصریه که راسته بازاری مسقف دارد ساخته شده است و دسترسی به این حمام از درب کنار ورودی مدرسه امکان پذیر است.
تاریخچه حمام ابراهیم خان
حمام ابراهیم خان در سال ۱۲۳۱ ه.ق در جنب مدرسه و بازار ابراهیم خان به دستور ابراهیم خان ظهیر الدوله که فرزند مهدی قلی خان قاجار (برادر بزرگ آقا محمد خان قاجار)، پسر عموی فتحعلی شاه بود ساخته شده است و از جمله حمام های زیبای ایران دوره قاجار است.
معماری حمام ابراهیم خان
- حمام ابراهیم خان در زیر زمین جای گرفته به طوری که سقف آن با یکی دو پله، تقریبا همطراز با راسته بازارهای اطراف آن است (به خصوص بخش گرمخانه)، و تنها ورودی حمام است که هم سطح بازار ساخته شده است.
- از ورودی حمام ابراهیم خان هر چه به انتهای حمام طی مسیر میشود، به کدهای ارتفاعی پایین تر نسبت به سطح بازار می رسیم.
- ورودی مشتمل بر یک پیش ورودی عقب نشسته نسبت به میدان میباشد، با تناسبات مستطیل در پلان که سکوهایی برای نشستن و استراحت در طرفین دارد.
- جداره های داخل ورودی حمام ابراهیم خان تا پاکار قوس، به وسیله کاشی هفت رنگ با نقش گل و اسلیمی به همراه کتیبه خطی در بالا تزئین شده است.
- راهروی ورودی نیز تا رسیدن به رختکن دو بار ۹۰ درجه تغییر جهت و جداره های داخلی میدهد تا ایجاد محرمیت به حداکثر و تبادل حرارتی داخل و خارج به حداقل برسد.
اجزا و فضاهای حمام ابراهیم خان
هشتی
حمام ابراهیم خان در دوره قاجار، پس از ویرانگری های آقا محمد خان، و با الگوگیری از مجموعه گنجعلیخان بنا شده است. در این دوره ابراهیم خان به دنبال ساخت بنایی جهت نشان دادن و تثبیت قدرت خود بود لذا سردر این حمام نیز مشخص و با تزئیناتی از جمله کاشی کاری و مقرنس اجرا شده است .
ورودی
ورودی حمام ابراهیم خان دروسط قیصریه ابراهیم خان، که ورودی تمامی فضاهای این مجموعه از این قسمت است قرار دارد. در فضای هشتی این حمام، پس از دوبار تغییر جهت دادن، وارد سربینه می شویم.
سربینه
تزئینات سربینه در حمام ابراهیم خان شامل کاشی کاری، حجاری سنگی، کاربندی و مقرنس است. فضای میانی سربینه این حمام کشکولی شکل است. سربینه در مقایسه با فضای بیرون از حمام فضای خصوصی به حساب می آمد اما در مقایسه با گرمخانه فضای نیمه عمومی بود چرا که برخی از افراد از جمله ملازمان افرادی که به حمام ابراهیم خان می آمدند اجازه دخول به این مکان را داشتند اما ورود به گرمخانه شرایط خاصی داشت. بلندترین سقف حمام نیز بر روی همین صحن قرار دارد و تزئینات آن شامل مقرنس کاری و یزدی بندی است که در نهایت به نورگیر مرکزی ختم می گردد.
میان در
فضای میان در، علاوه بر این که ارتباط بین دو فضای سر بینه و گرمخانه را ایجاد می کند، در تنظیم شرایط محیطی بین دو فضای مذکور به لحاظ دمایی و رطوبت نیز نقش اصلی را ایفا می کند.
گرمخانه
فضای گرمخانه حمام ابراهیم خان علاوه بر صحن اصلی، دارای شاه نشین و استخر آب سرد به شکل چهار گوش است. در این حمام خزینه در انتهای محور طولی سربینه و گرمخانه قرار دارد و صحن اصلی و استخر آب، در گرمخانه، در یک محور عرضی قرار گرفته اند. شاه نشبن در ارتباط مستقیم با گرمخانه و خزینه است که نسبت به گرمخانه با زاویه قرار گرفته است. فضای میانی گرمخانه مربع شکل است و از سازه های موجود در گرمخانه ی احمام ابراهیم خان گربه رو می باشد.
طراحی سلسله مراتب فضاها در ساخت حمام ابراهیم خان
در حمام ابراهیم خان سلسله مراتب فضایی به گونه ای طراحی شده که هرچه از سمت خارج به داخل پیش می رویم و فضاها گرم تر و مرطوب تر شده و سطح آنها برای دسترسی آسان تر به آب پایین تر می آید ، ویرای حفظ دما و رطوبت، ارتفاع فضاها کم تر می شود، همچنین با افزایش دما و رطوبت، تزئینات کاهش می یابد.
ایجاد هشتی ورودی بین فضای خارج و فضای سربینه جهت
- جلوگیری از ورود گردوغبار خارج به به داخل
- جلوگیری از ورود هوای سردخارج به داخل سربینه
- جلوگیری از دید مستقیم خارج به داخل سربینه
ایجادفضای میان در، بین فضاهای سربینه و گرمخانه جهت
- تنظیم نمودن دما و رطوبت بین دو فضای سربینه (سردوخشک) و گرمخانه (گرم و خشک)برای جلوگیری از ایجاد بیماری و ناراحتی به دلیل خروج ناگهانی از فضای گرم و ورود به فضای سرد
- ایجاد محرمیت برای فضای گرمخانه
- جدا کردن فضاهای پاک و ناپاک
طراحی فضاها این حمام به دلایل زیر از سطح راسته بازار پایین تر احداث شده است
- آب قنات می بایست برای دسترسی راحت تر به آن ، بر حمام سوار باشد
- خنثی شدن رانش تاق ها توسط خاک های اطراف جلوگیری از اتلاف حرارت
عناصر سازه ای در ساخت حمام ابراهیم خان
پی، ستون، طاق و قوس است.
پی حمام
به سبب بار زیاد حمامها بر روی زمین غالباً دارای پی سنگی بوده اند، در صورتی که برای بناهای معمولی از پی شفته استفاده می کردند . در پی ها از قلوه سنگ استفاده نمی شد زیرا قلوه سنگ به لحاظ گردی و عدم اصطکاک لازم برای قرار گرفتن به صورت ثابت مناسب نبوده است و احتمال چرخش و لغزش داشتند.
سنگ لاشه سنگی مناسب برای پی سازی است. بسیار سخت است و معمولاً از دسته سنگ های گرانیت و خارا و به همان شکل خرد شده و نامنظم استفاده می شود به خاطر مضرس بودن، اصطکاک زیادی نسبت به یکدیگر دارند و نوع چفت و بست شدن آنها با یکدیگر در پی از عملکرد مناسبی برخوردار است.
برای پی ریزی ابتدا زمین را به صورت شیب دار کرده و آماده می کنند. شیب برای جلوگیری از ریزش دیواره ها می باشد. سپس قالب هایی را در ابتدا و انتهای فاصله ای که برای پی ریزی در نظر گرفته شده است، قرار می دهند. فاصله بین دیواره پی و قالب ها پنجه نامیده می شود.
در فاصله بین قالب ها پیش از هر عمل دیگر بی بسترسازی می کنندپس از بستن قالب و بسترسازی با بیل شفته را بین قالب ها می ریزند و به این ترتیب پی شفتهای آماده پی در برابر رطوبت مقاوم است و هر قدر بیشتر در برابر رطوبت قرار گیرد سخت ترمی شود استفاده از قیر سابقه ای طولانی مرطوب ایران دارد.
به مصالحی که بر روی پی چیده می شود تا سطح آن هم سطح زمین اطراف آن شود مسنی می گویند که معمولاً این قسمت از مصالح خوب و بادوام مثل آجر و سنگ ، استفاده می شود . شفته را به وسیله تخماق به خوبی می کوبیدند . در بسترسازی حتما باید از شفته چرز استفاده شود که ارتفاع آن معمولاً ۲۰-۱۰ سانتیمتر است.
در بناهای معمولی در زمینی با رطوبت متوسط از شفتهای با آهک استفاده می شود. در مواقعی که نیاز به استفاده آهک در بنا می باشد ، آن را به صورت خالص استفاده می کنند. ابتدا به آهک آب می پاشند تا ناخالصی های آن جدا شود، آهک را سرند می کنند تا پودر آهک به دست بیاید، سپس پودر آهک را در یک گودال می ریزند و به آن آب می بندند و به مدت ۲۴ ساعت آن را می گذارند تا آب اضافه تبخیر، جذب دیواره های گلی و آهک شود، در این حالت به آن خمیر آهک می گویند. بعد از بستن قالب و درست کردن بستر با بیل شفته را در پی می ریزند . به این ترتیب پی شفتهای آماده می شود.
ستون
اگر منطقه خشک باشد و رطوبتی در آن وجود نداشته باشد ساختمان را مستقیما روی مسنی می ساختند. برای مقاومت بیشتر ستون، از سر ستون وپایه ستون استفاده شده است.
تاق ها (پوشش ها)
برای حذف دیوارهای باربر به منظور ایجاد فضاهای باز وسیع تر در حمام ابراهیم خان، از سیستم تاق و ستون استفاده شده است. تاق ادامه چفتی معین روی یک محور افقی است. تاق های کلمبو دوران چفتی معین حول یک محور قائم است.
انتخاب مصالح در ساخت حمام ابراهیم خان
نیاز به استفاده از مصالح مقاوم در برابر رطوبت و خوردگی در حمام ابراهیم خان ، مصالحی که به آسانی تمیز شده و تخریب کمتری به مرور زمان متحمل شده وقابلیت سردوگرم شدن سریع را داشته باشد، معمار را بر آن داشت که سنگ را به دلیل این که میدان دید بهتری ایجاد می نماید و بخار به آن نفوذ نمی کند و لذا درصد تخریب کمتری خواهد داشت ، برای دیواره های حمام برگزیند.
سخن آخر
در بین فضاهای شهری حمام ها از آغاز دارای اهمیت بسیاری بوده اند و تقریبا یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می شدند. یکی از حمام های ارزشمند استان کرمان، حمام ابراهیم خان ظهیرالدوله است که در مجموعه ابراهیم خان قرار گرفته و با الهام از معماری عصر صفویه بنا شده است. این بنا مربوط به دوره قاجاریه است و دارای تزیینات داخلی و خارجی زیبایی چون کاشی کاری با طرح های مختلف، مقرنس کاری، کاربندی می باشد و از حمام های جالب قدیمی و سنتی کرمان است که از لحاظ سبک ساختمانی نیز دارای ارزش تاریخی است.
منابع:
Kerman Historical-Cultural Structure
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه