حمام وکیل شیراز اوج شکوه و زیبایی معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی، را به نمایش گذاشته است.
حمام وکیل در دوران کریم خان زندبه دستور وی در مجاورت مسجد وکیـل و آب انبار مجموعه کریم خانی به عنوان حمامی عمومی ساخته شد و با تزیینات والایی همچون آجرکاری، گچبری، کاشی کاری، حجاری، منبت کاری، آینه کاری و نقاشی که در تمامی ادوار اسلامی رواج داشـت به عنوان یکی از زیباترین حمام های تاریخی ایران به یادگار مانده است.
تاریخچه حمام وکیل شیراز
بر طبق منابع تاریخی، بـه نظـر می آید که تا پیش از دوره زندیه در محـل فعـلـى مـسجد، بـازار و حمـام وكيـل، بناهـای شاخصی وجود نداشته است. به دستور کریم خان زند بازار وکیل به گونه ای ساخته شد که از سمت شمال به بازار قدیمی بـه نـام بازار نو (دروازه اصفهان کنونی) و از سمت جنوب بـه بـازار حـاجی و بازار داوود خـان (حوالی آرامگاه شاهچراغ) متصل می شد.
مسجد و حمام وکیل شیراز بین سال های ۱۱۸۹ـ۱۱۸۰ه.ق بنا شدند. سیر تاریخی این حمام بزرگ، شامل دو دوره ی زند و قاجار می باشد که با ویژگی های منحصر به فرد، الگـوی بـسیار مناسـبـی بـرای ساخت حمام های دوره قاجار نیز بوده است.
اجزا و فضاهای حمام وکیل
- حمام وکیل، مانند سایر حمام های قدیمی هم عصر خود از سه بخـش ورودی، رختکن (بینه) و گرم خانه تشکیل شده است.
- میان در حمام وکیل شیراز از دو بخش تشکیل شده است که بخش اصلی آن فضایی هشتی مانند با تاق رسمی بندی و تزیین های آهک بری بر سقف و دیوارهاست. میان در، مطابق معمول، به گونه ای طراحی شده که تبادل حرارت بینه و گرم خانه به حداقل برساند و مانع دید مستقیم در بین آن دو گردد.
- گرم خانه حمام فضایی با قاعده مربع و کوچک تر از سربینه است که چهار ستون سنگی و تاق رسـمی بندی بر فراز آنها بخش میانی را شکل داده اند.
- وجود دو فضای غرفه مانند عمیق در دو سـوی مقابل، محوری مشخص برای گرم خانه پدید آورده است. هر یک از این فضاها تاقی رسمی بندی و حوضی در میانه دارد.
- در ضلع شمالی گرم خانه حمام وکیل ، سه خزینه قرار دارد. خزینه میانی، با قاعده مربع مخصـوص آب گرم بـود و دو خرینه طرفین با آب سرد و ولرم پر می شـد.
- گلخن و انبار سوخت حمام وکیل شیراز در پشت خزینه ها قرار دارد. در دو سـوی بخش خزینه ها، دو شاه نشین با قاعده مستطیل شکل واقع است . در سـوی شمال شـرقی و خارج از حمام، گاورو قرار دارد.
- در دو ضلع شرق و غرب گرم خانه دو فضای شاه نشین با حوضچه های فواره دار و ازاره هـای سنگی جهت استحمام اعیان و حوض فواره دار مرمری ویژه میهمانان عالی رتبه و مقامات بلندپایه دولتـی احـداث شـده و در جنوب آن، دو فضای حاکم نشین وسع دارای ازاره ها و نه های آب گرم و سرد و بی گـرم بـوده که در ضلع جنوبی گرم خانه قرار گرفته و هر یک به وسیله شش ردیف پلکان سنگی به صحن گرم خانه مربوط است.
- چهار حوض کوچک در چهار سکوی روبه روی هم محورهای فرعی سربینه را شکل داده اند که پاشویه بوده اند . در جلوی هر یک از ایـن حوض ها پلکانی هست و به این ترتیب مراجعان قبل از رسیدن به سکوها پاهای خود را در آن می شستند.
ویژگی های معماری حمام وکیل
- حمام وکیل شیراز دارای مساحت ۱۳۵۰ متر است.
- گرم خانه حمام وکیل که توسط راهرو یا هشتی میانی به بینـه مـتـصـل مـی شـد، بـه صـورت چهارگوش بنا شده و سقف آجری آن به شیوه ی طاق و گنبد بر روی چهار ستون سنگی یکپارچه قرار گرفته است
- روی چهار ستون سنگی مذکور خطوط ظریف مارپیچ حجاری شده و دارای پایه های کوتاه مدور در پایین است.
- در زیر فضای گنبـد، سکوی سنگی بزرگی وجود دارد که جهت حجامت ، شستشو و … | از آن استفاده می شده است.
- در رأس گنبدها و گنبـد مـرکـزی، نورگیرهای شیشه دار (گلجام) تعبیه شده که تأمین کننده روشنایی و تهویه محوطه رختکن بوده است.
- حوض سنگی فواره دار هشت گوشه واقع در وسط محوطـه بينـه حمام وکیل، و سکوهای وسیع سنگی در اطراف بینه با حوضچه هایی در وسط علاوه بر رختکن، فضای دلنشینی را برای گردآمدن مشتریان و صرف چای و کشیدن قلیـان فـراهم می آورده
- قـرار گرفتن نگاره های روایی در سقف گنبدوار بینه حمام وکیل شیراز که هر روایت آن سرچشمه از داسـتان هـای ملی و حماسی و مذهبی مردم این دیار داشته و همچنین همجواری با بازار وکیل می توانـد بیانگر این مطلب باشد که این حمام مانند سایر حمام ها علاوه بر محلی جهت استحمام، مکانی برای تبادل افکار و برقرای روابط اجتماعی و اقتصادی نیز بوده و به نوعی نقش رسانه را هم ایفا می کرده است.
- گرمادهی حمام شامل انبارسوخت، تون آتشدان ها ، تیان گربه رو دودکـش هـا است و سـوخت حمـام هـا معمولاً هیزم، خار خشک، برگ خشک و فضولات حیوانی بوده است.
- زیر کف حمام وکیل تعداد زیادی کانال قرار دارد که آب داغ برای گرم نگهداشتن حمام در آن هـا در جریان بود.
- در کف حمام وکیل شیراز چندین رج آجر آب خورده کار شده و بین آن ساروج ریخته بودنـد تا فشارآب را تحمل کند.
- آبرسانی به این حمام ازطریق چاهی درضلع غربی صورت می گرفت.
- درزیرخزینـه اصـلـی تـون حمام قرار دارد در کف حمام نیز گرمابه هایی وجود داردکه در بدنه دیوار به دود کش منتهی می شود.
- ستون های حمام وکیل شیراز از جنس سنگ گندمگ گوگرد دار و سخت است.
تزیینات حمام وکیل شیراز
- سراسر فضای سه گانـه حمام وکیل بـه آرایـه هـا و نگاره های تزیینی که به شیوه آهک بری و به صورت الوان با رنگ های آبی و صورتی اجرا شده اند، مزین است.
- طرح های زیبای حمام وکیل شیراز که با کمال دقت انجام شده اند منسوب به آقا صادق و میرزا لطفعلـی صـورتگر شیرازی است، و هر چنـد کـه شـیوه آهک بری از دروهی صفوی رایج شده است، اما به دلیل تنوع موضوع و نقوش تزیینی به کار رفته در این حمام، یکی از نمونه های برجسته آن به شمار می آید.
- فضای بسیار وسیع بینه حمام وکیل، که از نظر زیبایی از نمونه های منحصر به فرد معماری محسوب می شود، به شیوه استادانه و زیبایی به وسیله پوشش های طاق و گنبد، با تزیینات زیبای کاربندی، مقرنس و گوشواره ها مسقف و گنبد بزرگ آجری آن بر روی هشت ستون و سنگی یکپارچه با مقطع منشور ۵ ضلعی بنا شده است.
- نگاره های تزیینی شامل نقاشی های برگرفته از داستان های مذهبی، حماسی و اساطیری می باشند و تنها بر روی قسمت داخلی سقف سربینه حمـام اجـرا شـده انـد و آرایه های تزیینی در تمامی قسمتهای حمام قابل مشاهده اند.
- نگاره های تزیینی حمام وکیل شامل مجموعه ای از شانزده نگاره می باشد که بر روی سطح داخلی گنبد مرکزی رختکن ( بینه ) قرار گرفته اند. سیزده نقاشی از این مجموعه در زمان قاجار و پس از تعمیر این حمام و با شیوه ی نقاشی های مردمی و عامیانه ، که از اواسط دوره قاجار به بعـد رایـج شـد، بـه تصویر کشیده شده اند.
- در لایه های زیرین این نگاره ها، نقش های گلدان و گلهای اسلیم یمربوط به دوره ی زندیه قرار دارند و نمونه آنها در سه نگاره دیگر، که همچنـان بـه شـکل نقش گلدان باقی مانده اند، قابل مشاهده می باشد.
- نگاره های دوره ی قاجـار حـالـت روایی داشته و داستانهای آنها از مذهب، سنت و باورهای مردم این دیار سرچشمه می گیرند و شامل حکایاتی از قرآن مجید، شاهنامه، نظامی، عطار و جامی، میباشند و در آنها ترکیبی مردمی از شیوه نقاشی دوره فتحعلیشاه و ناصر الدین شاه قاجار به چشم می خورد.
- یکی از نکات قابل توجه در این نگاره ها، وجود بخش قابل توجهی از تصاویر زنان در آنها می باشد (در مجموع هفت نگاره) که به عنوان یکی از ویژگی های هنر نقاشی آن دوره به شمار می رود.
- نکته دیگر، رواج نقاشی مردم طبقه متوسط و پایین جامعه در فضایی واقع گرا که با زندگی واقعی و جو احتماعی آن زمان نزدیکی بیشتری دارد و بیانگر آزادی هنرمند در انتخاب موضوع، تغییر در سلیقه و نگرش سفارش دهندگان و توجه به هنرهای او است.
- شرح مفصل هر یک از این داستان ها در آثـار ادبی، بسیار آمده و در اینجا تنها به معرفی این نقوش بسنده می شود. این نگاره ها عبارتنـد از: معراج حضرت محمد (ص)، داستان شیخ صنعان و دختر ترسـا، داستان به چاه انداختن حضرت یوسف (ع) توسط برادرانش، از چاه در آوردن وی توسط کاروانیان و قرار گرفتن او در اختیار عزیز مصر، داستان یوسف و زلیخا و به زندان افتـادن وی که پنج نگاره از مجموع شانزده نگاره ای می باشند که در سطح داخلی گنبد بینه منقوش شده اند.
- همچنین نگاره ای از حضرت علی (ع)، داستان قربانی شدن حضرت اسماعیل به دست حضرت ابراهیم (ع)، داستان سلطان سنجر و پیرزن، شیرین و فرهـاد، صحنه شکارگاه و علاوه بر آن دو نقش گلدان و یک طرح اسلیمی که از نقش های دوره زندیه می باشند.
- آرایه های تزیینی حمام وکیل شیراز شامل نقوش گیاهی، انسانی و حیوانی، نقوش هندسی، نوارهای باریک حاشیه، نقوش ترنج، شمسه، گلدان و گل، نقش گلدان و حیوانات در اطراف آن است.
- نقوش گیاهی به کار رفته در حمام وکیل، بر روی سقف بینه، کاربندی هـا، تـاق و تویزه ها، اسپرهای سکوها و همچنین در تزیینات درون حاشیه ها قابل مشاهده مـی باشـند.
- از نقوش حیوانی که در تزیینات حمام وکیل به کار رفته می توان به نقش شیر، آهو، اژدها، خرگوش، اسب، سگ، گراز و پرندگانی مانـد عقـاب، طاووس، گنجشک، سهره، اردک، کبوتر و قرقاول اشاره کرد که از میان ایـن نقـوش، شير ، عقاب، طاووس، اسب، اردک و قرقاول در دوره هخامنشی و ساسانی کاربرد بیشتری داشته اند و در اغلب آثار زندیه از جمله این حمام نیز قابل مشاهده می باشند؛ امـا شـیوه ی اجرای آنها بیشتر به سبک نقاشی عامیانه ی اواسط دوره قاجار میباشد.
- نقش ترنج در تزیینات حمام وکیل شیراز گاهی با ابداعات و ترکیب بنـدی هـای جدید دیده می شود. به عنوان نمونه، شکل ساده ی ترنج دوره ی صفوی بیشتر در تویزه های سقف بینه حمام وکیل مشاهده می شود و نوع دیگر آن که به شکل جدید در این دوره دیده می شود عبارت است از گلدانی با گل هایی شبیه سرو شیرازی و یا شبیه گلدانی با نقوش اسلیمی که در سقف و دیوارهای سربینه قراردارد.
- نقوش اسلیمی موجود در حمام وکیل شیراز، بر روی بدنه ی گلدان ها یا به صورت گلهای پیچان اسلیمی در هشتی ورودی، بینه و گرم خانه قرار گرفته اند. فـرم هـای سـاده تـر برگهای اسلیمی، مانند برگهای پیچان مو و کنگر که منسوب به دورهی پارتیان و ادامه و رواج آن در دوره ی ساسانیان بوده است، در میان نقـوش نوارهای حاشیه و برخی از نقش های گلدان واقع در بینه و گرم خانه حمام قابل مشاهده می باشند.
- از دیگر تزیینات معماری حمام وكيـل هشت ستون سنگی یکپارچه با مقطع هشت ضلعی و سرستون های مفرنس کاری شده در قسمت بینه و چهار ستون با شیارهای ظریف مارپیچی و مقرنس های عمیق در سرستون در گرم خانه را می توان نام برد.
- کاربندی های موجود در حمام وکیل، مشابه با نمونـه هـای خـود در حمـام هـای عـصـر صـفوی (حمـام گنجعلیخان کرمان، حمام خسرو آقا و علیقلی آقا در اصفهان و حمام شاه در مشهد) همـراه با نقوش تزیینی در فضای هشتی ورودی، سربینه و هشتی میانی به کار رفته است.
سخن آخر
حمام وکیل از بناهای مجموعه زندیه است که تحت نظارت مستقیم کریم خان زند ساخته شده است بنایی که سال های طولانی معماری و تزیینات داخلی آن تعجب همگان را برانگیخته است
حمام وکیل شیراز، هم به لحاظ عظمت و هـم بـه لحـاظ فنون معماری و آرایه ها و نگاره های تزیینی اش ، یکی از بناهـای قابـل توجـه و تحسین برانگیز دورهی زندیه است.کارهای پژوهشی صورت گرفته در مورد حمـام و اغلب آرایه های تزیینی به کار رفته در حمام وکیل، ریشه در دوران هخامنشی ساسانی و سپس صفوی دارد که خط و سیر اولیه این نقوش را می توان تا تمدن هـای بـسیار کهن شرقی مانند بین النهرین، مصر و آشور پیدا نمود. برخی از نقوش تزیینی این حمام، كـه مربوط به دوران متأخرتر می باشند، مانند اسلیمی ها، ترنج هـا و شمسه و تزییناتی چون کاربندی ها در گذر زمان دچار تحول گشته و به صورتی دیگـر بـه خـصوص در دوره صفوی تکامل یافته اند.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه