بناها و خانه های تاریخی مشهد

خانه های تاریخی مشهد بخش عمده ای از بافت های شهر تاریخی مشهد می باشد که نشانگر هویت آن جامعه بوده به خصوص در  دورة قاجار  که در معماری ایران نقش تأثیرگذار در این مبحث بوده است. به گفته استاد پیرنیا معماری و خانه سازی در دوره قاجار با توجه به تأثیر پذیری برون مرزی در مواردی به تقلید صرف از آثار غربی بعضا منجر می شد که تزئینات و عناصر سازه ای را تحت الشعاع قرار می داده است.

معماری سنتی در ساخت خانه های تاریخی مشهد را می توان گنجینه ای سرشار از معنا و مفاهیم مفهومی با رویکرد انسانی دانست که در جهت توجه به امنیت و آرامش و آسایش سکته کننده گان خانه پیوند خورده است. جنبه جسمانی انسان شرایط مطلوب زیستی اعم از اقلیم آب و هوایی، و همچنین توجه به اقلیم و يوم یکی از مهم ترین مسائل در طراحی بناهای قدیمی بوده است.

توجه به فرم خانه و حیاط مرکزی و نوع وزش جهت باد که سبب تسریع جریان هوا که بخشی از تدابیر اقلیمی در معماری ایران در هر نوع اقلیم بومی ، نشان حکمت معماری بومی و به خصوص دانش معماران ایرانی در آن می باشد . جنبه روحانی انسان شرایط روان شناسی روان شناختی محیط با هر فرد که متفاوت بوده است. با این حال جنية بعد جسمانی و روحانی را نمی توان از هم جدا کرد لذا كلية شرایط چه مطلوب و چه نامطلوب باهم در کنار هم و زمان به نتیجه می رسد و به معرفی بناها و خانه های تاریخی مشهد منجر می شود.

خانه های قدیمی که ارزشمند و با هویت و فرهنگ ما سازگارند را می توان با اعطای یک کاربری جدید زنده نگاه داشت چرا که کاربری های گذشته مجموعه های تاریخی می تواند کالبد روح خود انسان در رسیدن به کمال هویت گذشته خود انسان باشد که این عوامل را با فضا می توان ثبت کرد و جزء میراث ملی ” در فرهنگ کشور حفاظت نمود.

بررسی ساخت بناها و خانه های تاریخی مشهد در سه دوره تاریخی

شناخت عوامل موثر بر معماری در ادوار مختلف همواره یکی از مهمترین راه ها برای جلوگیری از کمرنگ شدن معماری ایرانی و با هویت آن بوده است. شناخت این عوامل و نحوه تاثیر آنها بر معماری مساله ای است که باید مورد توجه واقع شود تا بتوان از تغییرات تا بهنجار و نا درست در فضا های شهری که  کوچکترین جز از آن است در معماری معاصر و اینده جلوگیری کرد.

زیرا همواره معماری هر ملت کتابی مصور از فرهنگ آن ملت است از این رو برسی روند تغیرات پلان ها و فضا سازی ها و تغییر فرم و شکل خانه به عنوان قطعه ای بنیادی از یک شهر اهمیت می یابد. در این بخش از مقاله به بررسی معماری، شناخت ویژگی های پلان و نمای بناها و خانه های تاریخی مشهد در سه دور ه قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم می پردازیم.

بیشتر بخوانید: آرامگاه نادرشاه (معماری آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد)

معماری بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره قاجار

بیشتر بخوانید : خانه پریشانی مشهد (خانه موسوی پریشانی مشهد کجاست)

دوره قاجار را می توان به وضوح یکی از دوره های معماری و خانه سازی نامید. بناها و خانه های تاریخی در مشهد در دوران قاجاری ایران از جهات مختلف از جمله روح مکان ، روح قضاء با زمان که هریک عنصر پدید آمدن یکدیگرند بیان نمود. بیشتر معماری خانه های تاریخی مشهد در دوره قاجار تحت تأثیر و نفوذ غرب و یکی از عوامل دچار گسترش دگرگونی در جامعه بود که این امر باعث به وجود آمدن تزئینات غرب گرا هم چون نقوش رئالیسم و طبیعت گرایی ، نقوش انسان ، فرشته به صورت واقع گرایانه و رئال در تزئینات بناء تزئینات معماری ایران را تحت تأثیر قرار داده است.

با این حال معرفی خانه های تاریخی مشهد دوره قاجار را می توان معرفی  بخشی از گنجینه های ارزشمند تاریخ هنر و معماری ایران و ایرانی دانست که کمتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته اند در دوره ی قاجار معماری ساختمان های مسکونی به سطح خاصی از طرح و اجرا رسیده بود ،خانه های تاریخی مشهد طبق اصول و موازین اخلاقی اسلامی که در آن زمان حاکم بر جامعه بود طراحی می شد و در فضا سازی ها محرمیت ها که در فرهنگ ایرانی یکی از مهمترین اصول بوده ، رعایت می شد.

در این دوره طراحی خانه های تاریخی مشهد به گونه ای بود که فضا های خانه پاسخ گوی نیازهای ذاتی و فطری خانواده بوده و ارتباطات و چیدمان پلان کاملا منطبق بر فرهنگ خانواده ایرانی طراحی شده است. در همین راستا خلق فضا هایی چون هشتی ، اندونی و بیرونی کامل توجیه شده و موجه بود. به طور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو قسمت تقسیم کرد:

دوره ی اول : از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه که  در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونگراو بر مبنای سبک اصفهانی و به کمال رساندن آن باشد.

دوره ی دوم ناز آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار.

در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین به اروپا سبکی در معماری آغاز شد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.

بیشتر بخوانید: گنبد سبز مشهد (معماری گنبد سبز در مشهد)

ویژگی های پلان های بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره ی قاجار

بیشتر بخوانید: خانه داروغه (خانه تاریخی داروغه مشهد )

معماری قاجار ادامه سبک آذری و اصفهانی و آمیختگی اصیل ایرانی با معماری مدرن ماثر از هنر اروپایی است پلان های مسکونی در این دوره عموما داری خصوصیات زیر شامل:

• اتاق مرکزی ، ایوان با دو ستون در برابر آن اتاق های کوچک واقع در اطراف اتاق مرکزی بصورت ساده و مفصل
• پلان های کشیده در امتداد بنا
• ایجاد چشم انداز وسیع پنجره
• ایجاد زیر زمین با طرح های زیبا
• تعبيه حوض خانه
• رواج بادگیرها برای خنک کردن هوا
• و ایجاد سرستون ها در ورودی ها
• ایوان های بلند
• ایجاد پله ها در دو طرف در محوری اصلی بنا
• تبدیل سه دری به دو دری و واردشدن نور مستقیم به داخل بنا
• تنوع وسبکی و گشایش فضا های بیشتر
• ، آمیزه ای از معماری ایرانی و اروپایی
• قرار گرفتن ورودی در جهتی که همسایگی نبوده و به معبر محدود است
• قرار گرفتن ورودی ها به نسبت اهمیت محرمیت فضا های داخلی در طرفین اصلی و فرعی
• ، طبتی ، حوضخانه ، کله ای و ایوان در راستای محور اصلی بنا
• سه دری ها در راستای محور فرعی
• شکل ورودی ها هندسی و متقارن
• حیاط بیرونی و اندرون

بررسی نمای بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره ی قاجار

در دوره قاجاریه از مصالح ساختمانی مانند : آجر ، چوب ، شیشه ، کاشی ، ملات ماسه و سیمان و کاهگل ، گچ و خاک گچ استفاده می شده است. از نظر سازه ای از ستونها و سقفهای چوبی استفاده شده است . در این دوره به خاطر توسعه زندگی شهری و آمدن اتومبیل و در نتیجه زندگی مدرن و همچنین ورود معماری اروپایی به ایران توسط ناصرالدین شاه قاجار بیشتر ساختمانها برونگرا شدند.

ساختار پلانها در خانه های تاریخی مشهد به علت ازدیاد جمعیت و در نتیجه کمبود زمین و همچنین ایجاد امنیت بیشتر مخصوصا در منازل مسکونی به صورت برونگرا شده است. در دوره قاجاریه به دلیل نفوذ معماری غرب به ایران ، تزئینات بیشتری در نما به کار رفته است که این تزئینات بیشتر از آجرهای مهری و کمتر از کاشیکاری استفاده شده است ، و از در و پنجره هایی که حفاظ فلزی داشته اند نیز استفاده شده است.

در نما از کنگره هایی که از آجرهای مهری استفاده شده بهره گرفته اند، دربهای ورودی فاقد ارزش می باشند و از اره ها از استحکام کمی برخوردارند. در این دوره معماری ایرانی به دلیل نفوذ معماری غرب افول کرده است و معمولا در سردر ورودیهای اصلی از تزئینات خاصی استفاده شده است.

بیشتر بخوانید: خواجه ربیع (تاریخچه و معماری آرامگاه خواجه ربیع مشهد)

تزیینات بناها و  خانه های تاریخی مشهد در دوره ی قاجار

بیشتر بخوانید: مدرسه دو در مشهد (معماری مدرسه دو درب)

تزئینات در معماری به اشکال متنوع و به طور شاخص از دیرباز در فضای بیرونی و داخلی در ارتباط با عناصر و اجزای معماری بوده پس می توان تزئینات را جزء معماری دانست چراکه با وجود تزئینات می توان نشانه های تاریخی ، هویت و ارزش های فرهنگی – اجتماعی را از آن دریافت کرد.

در خانه های تاریخی مشهد تزئینات معماری در تمامی دوره های تاریخ را می توان به وفور دید چه در عصر باستان و چه در دوره اسلامی که بیانگر اندیشه و ذوق معماران بوده که معماری نشان خلق هنری ، زیبایی شناسی – زیبایی شناختی و فراتر می باشد.

در دوره قاجار سازمان دهی فضایی مطابق با الگوی معماری ایرانی اسلامی بوده و طرح پلان خانه های تاریخی مشهد به شکل ایرانی و گاها اروپایی و عناصری از جمله :

• ایوان ستون دار همراه با سر ستون های به سبک اروپایی ، فرم های با اجزای غربی مانند نقاشی های دیواری رئال انسان گرایی و دیگر موتیف های استفاده شده در تزئینات بناها بیشتر شبیه اشکال اروپایی نزدیک تر شده بود.
• نقاشی در دوره قاجار از ویژگی متمایزی در تزئینات برخوردار بوده طوری که در اوایل نقاشی ها از نظر سیرت ( صورت ) ، جسم زن و مرد یکسان بود و تنها پوشش ، تمایز بین آنان را مشخص می کرد اما بعدها تصاویر جلوه دیگری به خود گرفتن از جمله تصاویر زنان فرنگی بر روی دیوار خانه های اعیان نشینان نقش می بست که این نفوذ فرهنگی غربی در تزئینات به شمار می رفت.
• عمدتا تزئینات غنی تر از گذشته به سمت تجملات در داخل قضاها مورد استفاده قرار می گرفت طوری که معماری در غالب تزئینات و با جزئیات معماری داخلی در قالب های مختلف از جمله گچ بری ، تزئینات چوبی ، آینه کاری ، آجرکاری و … به نمایش گذاشته می شد .

تزئینات معماری خانه های تاریخی مشهد در دوران قاجار تحت تأثیر و تغییرات بسیار در طول بازه زمانی مدام دچار تغییر و تحول بوده تزئینات بیشتر غنی در نمای اصلی ساختمان به خصوص در قسمت ستون رو به حیاط در غالب طرح های بسیار زیبا عناصر تزئینات را می توان اعم از آجرکاری ، کاشی کاری ، گچبری ، آینه کاری ، نقاشی های بزرگ روی دیواری کاغذ دیواری ، پارچه های مخمل ، منبت چوب ، شیشه های رنگی ارسی و … بیشتر غرق در تزئینات میشد تزئینات حتی در بدنه های محدوده های بیرونی خانه ها، سردرهای اصلی دارای کتیبه های چشم نواز بود.

بیشتر بخوانید: خانه توکلی (خانه تاریخی توکلی مشهد دوره قاجار )

معماری بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره پهلوی اول

در دوره ی معماری پهلوی اول بر اثر تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اصول معماری طراحی تغییر کرد و بدلیل حسنه شدن ارتباطات با کشورهای غربی فرهنگ غرب وارد معماری شد و کارهایی به وجود آمد که در آن عناصر معماری مدرن و اروپایی در هم آمیخت. استفاده از مهندسان نوگرا باعث ورود سبک و ایده به معماری و طراحی جدید خانه های تاریخی مشهد شد و ساختمان ها بر اساسا فرهنگ غربی که فرهنگ معماری روز بود ساخته شدند . گرچه در اوایل این دوره برای ساختمان سازی مسکونی همچنان معماری ایرانی نزدیک به دوره ی قاجاریه استفاده می شد.

شیفتگی دستگاه حاکم به تجدد و مدرنیزه باعث تلاش برای ایجاد شهر های مشابه کشورهای پیشرفته غربی شد. در نتیجه در آغاز دوره پهلوی اول مهمترین خصلت گذشته ایران را تغییر داد و خانه های تاریخی مشهد در همه حوزه ها و دسته بندی های ساختمانی به ناگهان از درون به بیرون چرخش داده شدند. این چرخش ابتدا در افکار شکل گرفت .

در این دوره داخل بنا نتوانست تاثیرات روابط فضایی پیشین را در خود جای دهد یکی از اثرات بارز برون گرایی در این دوره ایجاد پنجره ها در جداره خارجی خانه و به سمت کوچه و خیابان بود. و فضا ها در خانه های تاریخی مشهد رو به تقلیل رفت. در این دوره اولین بار معماران غیر ایرانی برای ساخت بناهای دولتی وارد ایران شدند . در ادامه ساختار بناهای خصوصی و مسکونی تابع و پیرو بناهای دولتی شد.

معماری پهلوی اول به سه سبک طبقه بندی می شود:

۱ ) معماری سنتی ۲ ) سبک بین المللی ۳ ) گرایش المان  اکسپرسیونیسم آرمانگرا

بیشتر بخوانید: مسجد شاه مشهد (معماری مسجد ۷۲ تن مشهد یا مسجد شاه)

ویژگی های پلان های بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره پهلوی اول

• ایجاد پیش ایوانی
• اختلاف سطح از زمین
• داشتن پله از یک ، دو یا سه طرف
• ستون های مدور یا چند وجهی
• طرح های سه اتاقه پنج اتاقه یا بیشتر که اکثرا ( توی در توی ) با یکدیگر ارتباط داشته باشند
• به فضاهای ورودی از بین رفته و هشتی یا فضا های داخلی بلا واسطه با معبر در ارتباط است
• خانه های تاریخی مشهد پهلوی عموما دارای یک حیاط بیرونی بوده و حیاط اندرونی حذف شده است
• اصل قرار گیری ورودی در وجوه جانبی محور اصلی و فرعی و اهمیت محور اصلی هنوز معتبر است
• به شکل حضور عناصر اصلی پیشین مانند حوضخانه ، کله آب و ایوان سرتاسری رنگ باخته
• ورودی در مجاورت معبر
• راه پله مرکزی و ایوان های بیرون زده

بررسی نمای بناها و  خانه های تاریخی مشهد در دوره ی پهلوی اول

در دوره پهلوی اول معماری خانه های تاریخی مشهد پیوسته و هماهنگ حاشیه ی خیابانها کم کم به احداث بناهایی به صورت گسسته و در میان محوطه های باز حاشیه ی خیابان و با احجامی که بیشتر عرض اندام داشتند تبدیل شد، به مرور از تزئینات ساختمانها کم شد، مصالح ساختمانی مدرن نیز جای نماهای آجری و کاشیکاری شده ، کلاه فرنگی جای نورگیر و سقف شیروانی جای سقف گنبدی و خشتی را گرفت .

به طور کلی در این دوره ، نماها در بناها و خانه های تاریخی مشهد  از دوره ی قاجاریه از تزئینات کمتری برخوردار است . در این دوره بیشتر از آجرهای مهری و کنگره های آجری در لبه ی بامها و همچنین گچبری برای تزئینات نما استفاده شده است و گاهی از تزئینات با کاشی نیز استفاده شده است.

در و پنجره ها چوبی ، و از ارزش و تزئینات کمی برخوردارند و بدنه ي نماها ساده و بیشتر متقارن بوده است . نماها ازاره هاي نامناسب داشته و یا فاقد ازاره بوده اند . تزئینات بیشتر ، روی سردر ورودی اصلی صورت می گرفته است که ایجاد تقارن در نما می نموده اند و سقف بناها مسطح و یا شیروانی بوده است.

بیشتر بخوانید: گنبد خشتی (معماری گنبد خشتی مشهد)

مقایسه معماری بناها و  خانه های تاریخی مشهد در دوره پهلوی اول با قاجار

می توان دریافت که در این دوره عناصر معماری در پلان خانه های تاریخی مشهد متاثر و متکی بر عوامل و پدیده های خارجی بوده. در این دوره استفاده از علوم و فنون که تا آن زمان در معماری سنتی ما کم بود، باعث معماری کامل نشد و نشان داد که معماری کامل داشتن یک بینایی اجتماعی را طلب می کند.

معماری بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره پهلوی دوم

در دوره ی پهلوی دوم معماری ایران به مرحله ای رسید که کاملا هم سو و هماهنگ با معماری مدرن شده ، در این دوره بازگشت دانشجویان ایرانی که برای تحصیل به خارج از ایران رفته بودند و در کنار آن معماران و محققان خارجی و بعدها دانشجویان فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبا معماری ایران را از معماری سنتی قاجار جدا کرده و به سمت سبک و سیاق غرب سوق داده است.

درصد زیادی از کارهایی که در زمینه ساخت و ساز مسکن انجام می شد توسط دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا طراحی و و اجرا شده و معماران گذشته به فراموشی سپرده شدند بعد از سال ۱۳۳۸ شاهد ساخت و ساز ویلا های خصوصی بوده ایم که از فرهنگ غرب وارد کشور شده بودند.

که از اوایل سلطنت ناصرالدين شاه معماران ایرانی همواره تلاش خود را در جهت ایرانی نمودن این سوغات فرنگ کرده اند . یکی از دوران های شاخص تلفیق معماری غرب و ایران از آغاز دهه های سی و عمدتا در دهه چهل و پنجاه شمسی در زمان سلطنت پهلوی دوم بوده است.

در این معماری هموراه سعی در جهت تلفیق معماری بومی ایرانی و خصوصیات جهانی عصر مدرن در کالبد فیزیکی بنا داشت.

سبک های دوره ی پهلوی دوم به دو قسمت تقسیم می شوند :

۱ ) معماری دوران پهلوی دوم قسمت اول الف ) معماری بوم گرا با معماری نوگرا اوليه ( نو پرداز ) جانوکلاسیسم ایرانی

2 ) معماری پهلوی دوم قسمت دوم الف ) معماری التقاطی ب ) معماری نوگرا متعالی ( نوپردازی ) ج ) بساز بفروشی

د ) انبوه سازی مدرن

ویژگی های پلان های بناها و خانه های تاریخی مشهد در دوره پهلوی دوم

• ایجاد ایوانهای عظیم و مرتفع در ورودی
• مرکزیت بتا با ستون ها به استفاده از نقش تخت جمشید
• بالاتر قرار گرفتن ساختمان از سطح زمین و نیز نمایش آشکار آن در وسط و محل ورودی ساختمان
• شکل گیری بالکن و پدیده بالکن سازی در نمای خیابان

بیشتر بخوانید: مدرسه عباسقلی خان (مدرسه عباسقلی مشهد کجاست)

بررسی نمای بناها و  خانه های تاریخی مشهد در دوره ی پهلوی دوم

• ارتفاع ساختمانها در اطراف خیابانهای واقع در بافت تاریخی و بافت قدیمی مدام فزونی می گرفت اما بخش اعظم بافت جدید شهر مگر در اطراف خیابانهای اصلی – از ساختمانهای اصلی از ساختمانهای یک طبقه تا دو طبقه ، عمدتا در قطعات بسیار کوچک تشکیل می شده است
• ارتفاع اکثر خانه های تاریخی مشهد یک طبقه و دو طبقه می باشند و به ندرت ساختمانهایی تا ۵ طبقه به چشم می خورد.
• در انتخاب سبک معماری بناها ، عامل مؤثر همان مشخصات طبیعی محیط بوده ، زیرا سرمای شدید ، زمستان توأم با برف ، رطوبت زیاد زمین از سوی دیگر مشخصات معماری شهر را تعیین کرده اند به این ترتیب که کف ساختمانها از سطح زمین بلند تر شده ، که به اصطلاح گربه رو نام داشته است.
• دیوارها همیشه ضخیم و پنجره ها کم عرض ، سقفها بیشتر بلند و حتی المقدور مسطح بوده اند . بعدها که سقف شیروانی مرسوم شد ، پوشش قسمت اعظم بناها را ورقهای شیروانی تشکیل می داده است .
• بافت قدیمی به غیر از حذف طاقها از روی کوچه های قدیمی ، دست نخورده باقی ماند و به طور کلی خانه های تاریخی مشهد از خشت و گل و آجر با سقفهای چوبی و پشت بامهای گلی است.
• در این دوره تزئینات نماها ساده و اغلب متقارن و از دو دوره ی قبل کمتر بوده است . به ندرت از تزئینات کاشی استفاده شده ، و بیشتر از تزئینات آجری و گاهی از گچبری در سردر نماها و در پنجره ها در خانه های تاریخی مشهد از حفاظ های با نقوش هندسی و انتزاعی از گیاهان و موجودات زنده استفاده شده است.
• در اواخر این دوره از نماهای سنگ کاری شده و یا سیمانی با سقفهای شیروانی فلزی نیز استفاده شده است. به طور کلی نماهای خانه های تاریخی مشهد در این دوره از ارزش معماری کمی برخوردار می باشند.

بیشتر بخوانید: مدرسه خیرات خان (معماری مدرسه تاریخی خیرات خان در حرم امام رضا)

تزیینات بناها و  خانه های تاریخی مشهد در دوره ی پهلوی

استفاده از آجر در بناها به دلیل سرعت و سهولت باعث گردید که تزئینات بیشتر یادآور نسبی از نقوش دوران پیش از صفویه است. معماری در این دوره در استفاده به جا از تزئینات هرچند ساده و مختصر هنوز نگاه به گذشته دارد.

مهمترین بناها و خانه های تاریخی مشهد

مجموعه ی حرم مطهر رضوی

صحن عتیق، صحن جديد، گنبد وردی خان، سقاخانه ی اسماعیل طلایی، مسجد گوهرشاد، مدرسه ی دو در، مدرسه ی پریزاد، مدرسه ی بالاسر، موزه، کتابخانه، آرامگاه شیخ بهایی، مدرسه ی میرزا جعفر، مدرسه ی مستشار

بیشتر بخوانید: مدرسه پریزاد (معماری مدرسه پریزاد مشهد)

ابنیه ی خارج از مجموعه ی حرم مطهر رضوی

بازار فرش ، حسینیه فروشانی ها ، سرای ترکمن ، خانقاه نعمت اللهی ، منبع آب محله کشمیری ها ، مسجد شاه ، مصلی پائین خیابان ، سرای عزیزالله اف ، گنبد سبز ، مدرسه ی خیرات خان ، مدرسه ی عباسقلی خان ، مدرسه ی علمیه نواب ، مدرسه ی باقریه ، مدرسه ی بهزاد به ، مدرسه ی سلیمان خان ، مدرسه ی ابدال خان ، مزار پیر پالاندوز ، گنبد خشتی ، مقبره ی شیخ طبرسی ، بنای آرامگاه نادر و …

بیشتر بخوانید: سرای عزیزالله اف (کاروانسرای تاریخی عزیزالله اف مشهد)

برخی خانه های تاریخی مشهد

خانه داروغه ، خانه توکلی ، خانه پریشانی ، خانه علیزاده ، خانه یزدانی ، خانه زرعی ، خانه اکبرزاده ، خانه سبزواری ها ، خانه موسوی نژاد ، خانه تقوی ، خانه طلایی ، خانه یزدان پرست ، خانه حناساب ، خانه براتی ، خانه ناصرالاسلام ، خانه طعت موسوی ، خانه امینی ، خانه اردکانی ، خانه سیدان ، خانه غفوری ، خانه محمدی ، خانه امیری ، خانه بلخاست و…

شکل گیری بافت قدیمی و جدید  و  و قرار گیری بناها و خانه های تاریخی مشهد

90 درصد اقامتگاهها در اطراف حرم مطهر و بقیه در یک کیلومتری حرم قرار دارند، جهات گسترش شهر براساس طرح مصوب ، تابع موقعیت جغرافیایی ، اوضاع اقلیمی ، نحوه ی استفاده از اراضی و رابطه ی اقتصادی دهات اطراف با شهر و عناصری چون فرودگاه ، راه آهن و تأسیسات مهم ارتشی و … شهری ، تعیین و به این ترتيب جهت اصلی گسترش به دو سوی غرب و جنوب غربی تعیین و پیشنهاد شده است.

در جهت شمال ، شهر تا شاهراه ی پیشنهادی ، در جهت جنوب نیز شیب شهر تا ۱۵ درصد ارتفاعات بینالود ، در جهت شرق در عین محدودیتهای ناشی از تأسیسات ارتشی ، خط آهن و فرودگاه گسترش محدودی در حد استقرار تأسیسات صنعتی و کارخانجات در نظر گرفته شده است .

مهمترین واقعه ی کالبدی شهر تا وقوع انقلاب اسلامی ، طرح توسعه ی حرم مطهر است . در سال ۴-۱۳۵۳ شمسی در زمان عبد العظيم وليان نایب تولیت ، همه ی خانه ها و بناها تا شعاع ۳۲۰ متر از گنبد مطهر تخریب و تسطیح شد که منجر به تخریب بخش باستانی بازار قدیم و تعداد زیادی از مساجد و مدارس شد ، اگرچه براساس تغییری که صورت گرفته بود ، بناهای باقیمانده در داخل حلقه ی سبز به صورت نگینی شاخص شدند.

لیکن ضربه ای که دوباره به بازار قدیمی شهر مشهد خورد و تخریب بناها و خانه های تاریخی مشهد چون سردر مدرسه ی باقریه ، مزار شیخ طبرسی ، مسیر بازارهای منتهی به حرم ، سرای وزیر نظام ، سرای ناصریه ، حمام سرسوق ، حمام حضرت و حمام پاچنار ، جبران ناپذیر بود . طرح توسعه ی حرم آنچنان تأثیری بر بافت قدیمی پیرامون حرم گذاشت که حتی تمامی تغییرات قبلی از جمله خیابان کشیهای انجام شده در اطراف بافت ، چنان تأثیری بر بافت قدیمی نگذاشته بود و از این زمان به بعد بود که کوس مرگ و ویرانی بافت قدیمی شهر نواخته شد.

گسترش سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷ شمسی بعضی از روستاهای اطراف شهر مشهد را وارد محدوده ی شهر مشهد کرد و به مرور بافتهای مسکونی مدرنی در آنها شکل گرفت.

از جمله ی این آبادیها می توان گفت:

از شمال به اراضی نکاح و سرآسیاب در بالاخیابان ، قلعه ی نخودک در حوالی اتوبان صدمتری و خواجه ربیع ، قلعه ی باقر آباد در بلوار راه آهن ، قلعه ی سمزقند در خیابان خواجه ربیع ، قلعه ی محمد آباد مقابل مصلای پائین خیابان

از غرب به قلعه ی احمد آباد در محل سه راهی احمد آباد و خیابان راهنمایی ، قلعه های آبکوه و سعدآباد در محل میدان راهنمایی ، قلعه ی سرده در اراضی آبکوه شرق ، خیابان کلاهدوز

از شمال غربی به میل کاریز در موقعیت تقریبی خیابان عامل ، باغ هشت آباد در بالاخیابان و محل خیابان رضویها ، قلعه ی چاهش در ابتدای جاده ی کلات و از شمال شرقی به قلعه ی محراب خان در کوی طلاب و از جنوب غربی به قلعه ی الندشت در محل فلکه ی الندشت

از جنوب به قلعه ی گل ختمی در انتهای خیابان نخریسی اشاره کرد.

نام اکثر این محلات با نام قدیمی خود بر خیابان یا محلات شهر همچنان باقی است.

بیشتر بخوانید: مدرسه سلیمانیه مشهد (معماری مدرسه علمیه سلیمانیه مشهد)

نتیجه گیری

معماری هر ملت همواره نمودی از فرهنگ ،هویت و سنت های هر ملت بوده که در طول تاریخ همواره دستخوش تغیرات ناشی از آنها بوده است.در این مقاله  با توجه به برسی مطالعات می توان به این حقیقت دست یافت که سیر تحولت فرهنگی مردم و حکومت ها در طی دوران قاجار تا پهلوی دوم تاثیر مستقیم بر معماری خانه های تاریخی مشهد داشته است.

از طرفی خانه به عنوان کوچکترین جز از ساختمان های شهری اولین مکان برای نمود آیتم های هویتی و شخصیتی شهر بوده است، از این رو این سیر تحول فکری را می توان با تحول در نوع فضا ها و پلان های  خانه هایی تاریخی مشهد بخوبی مشاهده کرد.

معماری بناهای مسکونی در دوره قاجاریه از محرمیت ها و رعایت فضا های بیرونی و اندرونی و طرح های دلباز به همراه رعایت اصول ارتباطات و محرمیت ها ، به معماری غرب گرای پهلوی اول و بخصوص پهلوی دوم رسید.که از لحاظ طرح و اجرا از شیوه ساختمان سازی غربی الگو می گرفت.

در دوره پهلوی به ویژه پهلوی اول ، نقش عوامل دولتی این بود که عمدتا موجب شوند تغییرات در معماری خانه های تاریخی مشهد که از اواسط قاجار ایجاد شده بود و شامل معماری التقاطی قرن ۱۹ اروپا در بناهای خصوصی و حکومتی بود ، ادامه یابد و با تداوم دگرگونی های به وجود آمده از اواسط قاجار ، شیوه های جدیدی در معماری مردمی و دولتی مبتنی بر معماری غربی بروز نماید

این غرب گرایی به خصوص در ساختمان های مسکونی رخنه کرده بود تا جایی که فضا های اندرونی،طرح های ترکی و اتاق سازی ها در اطراف حیاط به فراموشی س پرده شد و معماری ارزشمند ایرانی دست خوش سردرگمی و پریشانی شد.

در این مقاله تلاش شده بود مسیر حرکتی معماری بناها و خانه های تاریخی مشهد از دوره ی قاجار تا پهلوی دوم مورد برسی قرار گیرد.

منابع:

Traditional Persian residential architecture

خانه تاریخی توکلی مشهد | معماری ایرانی دوره قاجار و پهلوی اول | گروه معماری سنتی آرچی لرن | 2021

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی