Parthian architectureسبک معماری پارتی دومین سبک معماری در ایران
سبک معماری پارتی ( اشکانیان ) دومین سبک معماری سنتی ایرانی است. قوم پارت یکی از از اقوام نژاد آریایی ایرانی است که سرزمین آنها ابتدا شمال خراسان بوده است. سبک معماری پارتها را به معماری اشکانی هم می شناسند.
تاریخچه سبک معماری پارتی دومین سبک معماری ایرانی
سبک معماری پارتی به معماری گفته می شود، که بعد از حمله اسکندر در ایران معمول شده و در دوره اشکانی و ساسانی صدر اسلام و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری ادامه داشته است. که متأسفانه آثار کمی از دوره اولیه معماری پارت ها در ایران به جای مانده است. بعد از حمله اسکندر، یونانی ها سعی داشتند که به نحوی سلیقه و فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل کنند.
همان طور که می دانیم، معماری و هنر یونانی به خاطر ظرافت و نظم و تزیین آن در طول تاریخ معماری اروپا در چندین دوره مورد تقلید قرار گرفته است، البته این خصوصیات کمکی به تنوع نمی کرد و در نهایت، از فرمولهای به دست آمده، عدول نمی کرده و به همین دلیل حالت تکرار را در پلان و شکل بناهای یونانی می بینیم.
پروفسور امیه ،خاورشناس بزرگ فرانسوی گفته بود که به کسانی که دوستدار هنر هستند ، توصیه می کنیم اول به یونان بروند و بعد به ایران، چون در ایران تنوع در بناها حتی در یک دوره تاریخی به خوبی مشاهده می شود. بر عکس آنچه که در یونان به صورت تکرار دیده می شود.
ویژگی ها و خصوصیات سبک معماری پارتی ها در ایران
ا- حداکثر استفاده از مصالح محلی ( بوم آورد ) مثل استفاده از سنگ لاشه ، خشت خام یا پخته و …
۲- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته طاق و گنبد
٣- تنوع فوق العاده در طرحها
۴- پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد در رابطه با ویژگی تنوع
می توان گفت به طور مثال در دوره ساسانی تقریبا دو بنا را نمی توان یافت که با هم شباهتی کامل از نظر عملکرد و با نقشه داشته باشند و هر کدام تنوع خاصی دارند این از ویژگی های معماری دوره اشکانی (سبک پارتی ها) است.
در ایران بنایی که کاملا منسوب به اشکانیان باشد موجود نیست تنها یکی دو جا را مشکوک از اواخر اشکانی و اوایل ساسانی می دانند. ولی در خارج ایران در آشور در سده اول میلادی کاخی به سبک معماری پارتی داریم و نیز در الحضرا بسیاری از ساختانهای عهد پارت و از آن جمله کاخ پارتی ها به همین نام محفوظ مانده است، کاخ آشور یک بنای چهار ایوانی است. البته چهار ایوان آن در یک زمان ساخته نشده است.
آثار سبک معماری پارتی در ایران
نسا
قدیمی ترین محل سکونت پارتها که تا کنون یافت شده در نسا یا پارتانیسا است که فاصله چندانی با عشق آباد امروزی در ترکمنستان ندارد. روسها در داخل ارگ تعداد زیادی بنای عمومی از جمله یک کاخ، موسوم به (خانه مربع) و تعدادی معبد کشف کردند.
طاق گرا
طاق گرا بر سر راه کرمانشاه و قصر شیرین و کوه خواجه و قسمت اصلی معبد کنگاور و بسیاری از بناهای دیگر سبک معماری پارتی هستند. بنای کوه خواجه در سیستان ، در نزدیکی زابل و دریاچه هامون ساخته شده است. قسمتی از بناهای آن مربوط به دوره اول سیک معماری پارتی اشکانی و قسمتی نیز مربوط به دوره های بعد و از زمان ساسانی است.
مسأله بسیار مهم در بناهای این کوه ، وجود فضاهایی است که بعدها در کلیه مدارس ، کاروانسراها و مساجد بعد از اسلام نیز ساخته شده است و درونگرایی در آن به خوبی به چشم می خورد. حیاط و قرار گرفتن فضاهای مختلف در اطراف آن از همین درونگرایی سرچشمه می گیرد، که بعدها نیز در معماری ایرانی اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.
از دیگر فضاهای این مجموعه، ایوان است. این بنا معمولا پشت به آفتاب و رو به شمال بوده است. در مناطق سردسیر این ایوانها معمولا رو به جنوب فرار می گرفته اند. احتمالا در تکامل ایوان متداول سبک معماری پارتی دو مرحله وجود داشته است.
در مرحله اول تنها یک تالار باز دارای سه دیوار یا سقفی متشکل از تیرهای چوبی متکی بر ستون یا دیوارهای تالار ساخته می شد. مرحله دوم زمانی آغاز شد که زدن سقف این تالارها با استفاده از تاقهای ضربی آغاز گردید. ساختمانهای سبک معماری پارتی پیوستگی خویش را با سکونت طبیعی چادر نشینان حفظ کردند.
خیمه های یک طرف باز چادرنشینان و ایوانهای یک طرف باز و مرتبط با فضای بیرونی در سبک معماری پارتی ها به شکل تکامل یافته تری در کاخ سازی آنان ظهور کرد و همراه با حیاط های چهار گوش و مرکزی با ایوانهای چهار طرف آن ، با آنان به فارس، بین النهرین و آشور برده شد.
معبد آناهیتا
یا ایزد آب در کنگاور در نزدیکی کرمانشاه واقع شده است. پلان آن مانند تخت جمشید و ستونهای آن همه از سنگ تراش است که روی آن با سنگ لاشه کار شده است. اصل بنا از سبک معماری پارتی در دوره اشکانی است که در دوره ساسانی مرمت شده است.
بازه هور
بازه هوردر بازه هور میان تربت حیدریه و نیشابور نیایشگاهی احتمالا پیش از ساسانی بجای مانده است این چهار تاقی برروی تپه ای جای گرفته است. از ویژگیهای سبک معماری پارتی آن گنبد سنگی است که گوشه سازی در آن ( تبديل مربع به هشت ضلعی ) توسط چوب انجام گرفته است.
ساسانیان خود را از اعقاب پارسی ها می دانستند و همواره به عظمت و اعتلای ایران و قدرت و اعتبار حکومت خود توجه داشتند. هر چند که به علت جنگهای متوالی که با رومیان همسایه غربی ایران داشتند قادر به احداث ساختمانها و کاخهای بزرگ مانند پارسها نشدند، لكن سعی کردند که بناهای با ارزشی را با استفاده از مصالح ساختمانی اطراف هر کاخ به وجود آورند.
خوشبختانه بسیاری از آثار معماری پارتی در ایران کنونی باقیمانده است. از آنجا که دین رسمی کشور در زمان ساسانیان دین زرتشتی بوده لذا برای آتش احترام خاصی قائل بودند و آنرا مقدس می شمرندند و برای نگهداری و نگهبانی از آتش پرستشگاه یا جایگاه های مخصوصی می ساختند.
آتش مقدس در این پرستشگاهها طبق سنن مذهبی ساسانیان توسط کاهنان و پنهان از پرستش کنندگان عام حفاظت می شد که از آن آتش های دیگری می افروختند و خارج از پرستشگاه درون چهار طاقیهای باز در معرض دید و پرستش عموم قرار می دادند.
آتشکده نیاسر
در نزدیکی کاشان از بناهای دوره ساسانی است که حدود۵۰ سال قبل، با سعی در حفظ و اصالت آن بازسازی شده است در این بنای چهار طاقی که نشان دهنده یکی از تحولات سبک معماری پارتی در عصر ساسانی است شیوه های طاق زنی مانند طاق رومی و ضربی دیده می شود . اردشیر بر قله یکی از تپه های مرتفع نزدیک فیروز آباد در نزدیکی فارس کاخ مستحکمی بنا کرد به نام کاخ قلعه دختر.
کاخ قلعه دختر
در منطقه ای کوهستانی و بر بالای گردنه ای مشرف بر جاده شیراز قرار دارد. دیوارهای خارجی قلعه، بارو مانند و مرتفع ساخته شده بودند و ستونهای چهار گوشی در درون دیوارها به کار رفته بود. کاخ قلعه دختر در سه طبقه ساخته شده بود. در سه طرف حیاط مرکزی اطاقهای چهار گوش با سقفهای هلالی ساخته شده بودند. یکی از تالارهای کاخ، گنبد بزرگی داشته که در بالای گنبد سوراخی تعبیه شده بود. این بنا عظمت زیادی دارد و نمونه ای بارز از معماری پارتی است.
کاخ بیشابور
در نزدیکی کازرون به وسیله شاپور ساسانی ساخته شده است. در مرکز مجموعه بناها یک ارگ سلطنتی با دهانه زیاد ساخته شده است در سمت راست آن تالار موزائیک است. در این قسمت بر روی زمین نقشهای مختلف را با موزائیک های بزرگی ساخته اند که نمونه آن در جای دیگری دیده نشده است. که پیش درآمدی بر ساخت کاشی های رنگی شد که امروزه به کاشی سنتی ایرانی می شناسیم.
در فیروزآباد نمونه های پیشرفته ای از آن ساخته شده است. تزیینات گچبری آن نیز تنوع زیاد دارد و هیچ کدام از نقوش شبیه به هم نیستند و می توان آن را مادر تمام گچبری ها و نقاشی های ایران دانست. در سمت چپ بنا حیاط ایوان داری بوده است.
در بالای آن معبد آناهیتا یا محل نگهداری آب قرار داشته است. این معبد نشان می دهد که مربوط به زمان اشکانیان (معماری پارتی) بوده و قبل از بناهای دیگر وجود داشته است. این معبد از سنگ تراش و بقیه بناها از سنگ لاشه ساخته شده اند. قطعات سنگ به وسیله پستهای آهنی دم چلچله ای و خرده سنگ به یکدیگر قفل و پست شده اند دور تادور مجموعه بنا را با رویی از سنگ لاشه با تعداد زیادی برج در بر گرفته بوده است.
کاخ خسرو
از کاخ های بزرگ معماری پارتی در قصر شیرین بوده که از بین رفته است. در اینجا نیز به دلیل ویژگی های اقلیمی قصر شیرین، درونگرایی به خوبی مشاهده می شود. این عمارت پر فراز ارتفاعی مصنوعی به بلندی حدود هشت متر احداث شده بود و پلکان بزرگی شبیه به پلکان تخت جمشید صفه را با سطح باغ اطراف آن مرتبط می کرد.
برخی از سیاحان در سفرنامه های خود از کاخ خسرو به عنوان یکی از عجایب دنیا نام برده اند. این بنا طبق سنت زندگی آن زمان به بخشهای اندرونی و بیرونی تقسیم شده بود، بخش رسمی یا بیرونی شامل ایوان طويل و وسیعی بود که به جای دیوار جانبی بر روی ستون بنا شده بود و رو به حیاط باز می شد.
از طرف دیگر به تالار چهار گوش گنبدداری منتهی می شد در امتداد محور اصلی بنا دو حیاط بزرگ داخلی به دنبال یکدیگر قرار داشند.
در دو جناح جانبی بنا و پشت آخرین حیاط درونی ، عمارات مسکونی کوچک و ساده ای بنا شده بودند که هر یک مستقلا حیاطی اختصاصی و ایرانی رو به غرب داشته است ، واحدهای مسکونی به وسیله دالانی طویل به یکدیگر مرتبط می شدند . در خسرو دوم و عمارات مسکونی دیگری به مجموعه اضافه شدند، خصوصیت ویژه این کاخ امکان توسعه و گسترش آن بر اساس تظمی از پیش فکر شده است.
ایوان مدائن یا طاق کسری یا کاخ تیسفون
ایوان مدائن در شهر مدائن در کشور عراق از بناهای مهم سبک معماری پارتی است. متأسفانه این بنا تا کنون مورد مرمت قرار نگرفته و حتی یونسکو نیز موفق به این کار نشده است. مهمترین قسمت ایوان مدائن ، مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض و مرتفع ، رو به خارج ساخته شده بود و تالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است.
طاق بزرگ هلالی قسمت مرکزی را می پوشاند . در طرفین بخش مرکزی که محور اصلی بنا را تشکیل می داد ، راهروها ، اتاقها و تالارها با پوشش گنبدی و گهوارهای قرار داشتند. نور تالار اصلی به وسیله یکصد و پنجاه دریچه تأمین می شده است . طاق بزرگ ایوان مدائن بر روی دیوارهای سرتاسری و بدون ستون بنا شده بود.
قسمت جلویی هلالی بزرگ و بخشی از نمای اصلی کاخ هنوز پابرجا است تمای بدون روزنه کاخ تیسفون به چهار طبقه تقسیم شده و به وسيله طاقيها و نیم ستونهایی در اطراف آنها تزیین شده بود. در ترکیب نمای خارجی کاخ ، تأثیر معماری آشور به چشم میخورد.
خصوصیات زیادی در این بنا مشاهده می شود. اما دو ویژگی سبک معماری پارتی در آن به خوبی آشکار است. یکی استفاده از تناسب طلایی ایرانی است که از آن مستطیلی به اندازه ۲۴ گز در ۴۰ گز به دست آمده و در وسط آن طاقی ساخته شده است.
دیگری هم استفاده از مصالح معمولی با مصالح خشتی است و نه سنگ تراش، پیشرفتگی ها و بقیه نکات همه و همه به صورت محاسبات دقیق بوده است. محاسبات فنی دقیقی که قبل از کار ساختمانی انجام می شده در ساخت این بنا به خوبی مشاهده د می شود.
تخت سلیمان
محوطه باستانی تخت سلیمان در دره عمیقی مابین بیجار و میاندوآب در شهرستان تکاب قرار دارد . تخت سلیمان ابتدا از قرن پنجم میلادی از نقطه نظر منطقه اهمیت یافته است. منابع تاریخی تأیید می کنند که آتشکده آذرگشسب در محل تخت سلیمان و در اواخر دوره ساسانی بویژه در زمان خسرو اول و دوم یکی از با اهمیت ترین و مهمترین آتشکده های ایران بوده است.
این بنا همواره به عنوان زیارتگاه مد نظر پادشاهان قرار داشته است. حدس زده می شود معبد اصلی آتشکده آذرگشسب در تأسیسات بزرگتر قرار داشته است بنای اصلی آن که یک چهار طاق بزرگ و راهروهای مربوط بدان است مرکز اصلی بنا را تشکیل می دهد. داخل آن به واسطه استفاده های بعدی به شدت ویران شده، سرسراها و سه حیاط بیرونی از شمال به بنای اصلی می پیوندند که از طریق آنها راه اصلی حصار استحکامات بنا تأمین می گردد. امپراتوری عظیم ساسانی سرانجام به دست اعراب منقرض گشت.
پس از پیروزی اعراب بر ایران، از قرن هفتم به بعد شهرها و بناهای مذهبی ساسانیان، متروک ماندند و از هم پاشیده شدند، ولی مکتب معماری مشتق از پیشرفتهای فلسفه و فنون سبک معماری پارتی عصر ساسانیان ، سبک معماری دورانهای بعد از آن را در ایران اسلامی پایه گذاری کرد.
طاق بستان
آثار طاق بستان در ۱۵ کیلومتری کرمانشاه و در کنار چشمه ای قرار گرفته این آثار شامل حجاریهای بسیار زیبا و هنرمندانه از عهد ساسانی و سبک معماری پارتی است که صحنه های شکار و پیروزی پادشاهان ساسانی را نشان می دهد. حجاریها در بدنه دو ایوان سنگی که در دل کوه حفر شده اند تراشیده شده اند.
نتیجه گیری
ايرانيان پس از فروپاشي شاهنشاهي هخامنشي با ترکيب فرهنگشان با فرهنگ يوناني در هنر نيز جلوه هاي تمدني آنان را پذيرفتند و در دوران اشکاني با ترکيب آن با جلوه هاي هنر ايران هخامنشي در معماري و بسياري از عرصه هاي هنري آغازگر سبک جديدي شدند
اشکانیان در معماری خود همچون دیگر ملتها از داشته های گذشتگان شان بهره بردند و سپس با ذوق و قریحه خود به آن مؤلفه هایی افزودند و آن را با شرایط زندگی خود سازگار نمودند.
در معماري آنان ابتدا به آموختن سبک معماری يوناني و به کارگيري عناصر آن در معماري خود پرداختند و سپس با بازگشت روح خود باروي به آن ها در نيمه دوم دوران اشکاني، به ترکيب اين شیوه با شیوه هخامنشي پرداختند و سرانجام خود خالق جلوه هايي نو از هنر سبک معماری پارتی شدند که تا اعصار کنوني نيز آثار آن در معماري ايرني جلوه گر است.
تا آن جا که برخي اين سبک معماري را به نام سبک معماری پارتي مي شناسند. اين سبک معماری ایرانی در دوران پارتي آغاز شده و در دوران ساساني به تبلور خاصي رسيده است. ساخت گنبد ، طاق گهواره ای ، رگچین با سنگ قلوه و برجسته کاری تزئینی با گچ و سپس استفاده از رنگ بر روی گچ و ستون تو کار را می توان از جلوه های سبک معماری پارتی دانست.
از دیگر ویژگی های معماری و هنر این دوره انتقال برخی از عناصر معماری و هنر است که به دوره بیزانس و ساسانی منتقل شده است می توان گفت تاریخ معماری طاق دار که در ایران بسیار معروف است از دوره اشکانیان آغاز شده و در دوره ساسانیان تکامل یافته باشد.
استفاده از طاق و گنبد و ایوان تا دوران کنونی در معماری ایران به ویژه در ساخت مساجد حفظ شده است، چنانچه می توان اشکانیان را از تأثیرگذارترین حکومت های ایرانی در تاریخ معماری ایران دانست البته با توجه به این واقعیت که این خلاقیت با دقت کم در انتخاب مصالح ساختمانی مناسب همراه شده و سبب از میان رفتن بسیاری از آثار ارزشمند سبک معماری پارتی شده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه