سرای عزیزالله اف (کاروانسرای تاریخی عزیزالله اف مشهد)

معرفی سرای عزیزالله اف

شهر مشهد از آثار باستانی بسیاری برخوردار است که یکی از این آثار، کاروانسرای عزیزالله اف می باشد.

این عمارت ارزشمند یا همان سرای عزیزالله اف که مربوط دوره به پهلوی اول می باشد اکنون در کوچه عباس قلی خان قرار دارد و در سال 1380 به ثبت آثار ملی رسیده است.

تاریخچه سرای عزیزالله اف

این کاروانسرای قدیمی به وسیله شخصی به نام عزیزالله اف از نسل یهودی‌هایی که نادرشاه برای توسعه مشهد از قزوین وارد مشهد کرد، ساخته شده است. در واقع کاروان ‌سرای او تجارت خانه‌ای برای تاجران قدیمی مشهد بوده است.

عزیزالله اف تاجر ثروتمند مشهدی بود، اما خیلی سال قبل از آنکه یهودی‌ها مشهد را ترک کنند، این تجارت‌خانه را در سال ۱۳۴۸ قمری به حاج غلام‌حسین سالم مشهدی واگذار کرد.

کاروانسرای عزیزالله اف در گذشته در حاشیه جنوبی شهر و محدوده ی محله عیدگاه قرار داشته  است تجارت خانه ای معروف که برای صادرات محصولات از ان استفاده می شد و  به همت حاج غلامحسین سالم مشهدی در مشهد بازسازی شد.

سرای عزیزالله اف در زمان حاج غلام‌حسین محل رفت و آمد تاجران فرش و گلیم بود، سپس تبدیل به تجارتخانه موادغذایی شد و  هم اکنون  محلی برای خرید و فروش کالاهای ایرانی و اجناس دست ‌دوم خارجی است.

معماری سرای عزیزالله اف

• معماری این بنای تاریخی مشهد مانند سایر بناهای معماری ایرانی یک معماری درونگراست.

• یک حیاط بزرگ در بخش بیرونی کاروانسرا طراحی شده است که پیرامون آن حجره ها و غرفه های تجاری مکان فعالیت کسبه بازار است.

• حیاط کوچکتر در ضلع شرقی سرای تاریخی عزیزالله اف ساخته شده است که در حقیقت بخش خصوصی کاروانسرا را تعریف کرده است یا به نوعی اندرونی بنا را شکل می دهد و با در کوچکی به گذرگاه مجاور راه پیدا می کند.

• در معماری کاروانسرای عزیزالله اف در گذر زمان تغییرات چندانی رخ نداده است به جز چند الحاق اضافی در بخش داخلی بنا که این الحاقات تغییرات کلی در معماری اصلی کاروانسرا ایجاد نکرده است.

• این بنای تاریخی در سه طبقه ساخته شده است که به علت پایین بودن سطح سرای عزیزالله اف از سطح کوچه، نمای بیرونی این ساختمان دو طبقه به نظر می رسد و طبقات اول و دوم نسبت به طبقه همکف کمی عقب نشینی دارند.

• از دیگر ویژگی های این بنای تاریخی بالکن های ساخته شده در چهار وجه این کاروانسراست که تمامی این بالکن ها مشرف به حیاط مرکزی یا همان بخش بیرونی کاروانسرای عزیزالله اف است که همه این بالکن ها در چهارگوشه ساختمان به وسیله راه پله به یکدیگر راه دارند.

مصالح استفاده شده در سرای عزیزالله اف

• مصالح متداول استفاده شده در این بنای تاریخی مانند سایر بناهای هم دوره خود بیشتر از آجر گچ و ملات است.
• تیر و ستون و نرده بالکن ها از جنس چوب بوده است.
• کف ساختمان تمام از آجر فرش کار شده است.
• بعضی از راه پله های این بنا نیز از جنس چوب ساخته شده است.
• از زیبایی های دیگر این بنا تزیینات آجری ، سقف ضربی با دهانه بزرگ حجره ها و در و پنجره های چوبی قدیمی است که بر تاریخی و قدیمی بودن بنا تاکید بیشتری می کند.

علل بازسازی و مقاوم سازی سرای عزیزالله اف

• ظاهرا کاروانسرای عزیزالله اف به‌ مرور زمان به‌ شدت تخریب شده و هیچوقت مرمت‌های اصولی بر روی ان انجام نشده است.
• استفاده از بام به عنوان انبار و تحمیل اضافه بار بر روی ان ، تکرار ایزوگام های متعدد باعث تخریب بیشتر این بخش از بنا شده است.
• مدل سازه ای سقف در طبقات دوم و سوم که به صورت تخت است اما سقف ها در طبقات اول و همکف به شکل طاقی احداث شده است طاق‌های ضربی، دهانه‌های بزرگ دارند و هرکدام از این سازه‌ها که آسیب ببینند به‌طور حتم روی بنای سازه تاثیر منفی خواهد گذاشت.
• از ان جایی که این سرای قدیمی هنوز جز بازارها و مکان های پررونق  داد و ستد در مشهد به شمار می رود و با توجه به وجود قابل ملاحظه اجناس در این بازار جمعیت زیادی   در آنجا رفت و آمد می کنند میراث فرهنگی بر آن شد تا بازسازی و البته مقاوم سازی کاروانسرای عزیزالله اف به عنوان یک بنای تاریخی و ماندگار هرچه زودتر آغاز شود.

نحوه دسترسی به سرای عزیزالله اف

دسترسی به این راسته بازار از ورودی نواب صفوی و ابتدای خیابان نواب صفوی یا ورودی باب الرضا و ابتدای خیابان امام رضا یا ورودی باب الکاظم امکان پذیر است.

سخن آخر

کاروانسراها در ایران از جنبه های مختلف از جمله معماری ، گونه شناسی و عناصر کالبدی ، شناخت مصالح ، طرح ونقشه و زمان ساخت بنا ، قابل مطالعه وبررسی هستند.

نقش کاروانسراها در مبادلات تجاری ، پخش و فروش تولیدات و توزیع درآمد در مناطق گوناگون فرهنگی ، محل تعامل و تبادل فرهنگ ها و گسترش آداب و رسوم ، سنت ها و عقاید سیاسی ، محل استقرار امیران و حاکمان طی سفر ، از اهمیت سوق الجیشی و نظامی ، به ویژه رباط های مرزی ، محل انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی شهرهای و سرزمین های گوناگون بوده است.

کاروانسراهاي درون شهري، محل مبادلات کالاهاي تجاري و نيز مکاني امن براي اقامت مسافران و تجار بوده است. اين کاروانسراها، عمدتاً در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده اند کاروانسرای عزیزالله اف نیز یکی از این کاروانسراها به شمار می رود که امروزه به نام سرای تاریخی عزیزالله اف معروف است و  در دوران خود از بازارهای معروف و محل کسب و کار بسیاری از تجار به نام مشهد بوده است.

منابع:

Persian Caravanserai

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد