محراب مسجد (mihrab)
محراب مسجد برجسته ترین نشانه معماری اسلامی است که قبله را نشان می دهد. ساخت محراب دارای اهمیت نمادین و فیزیکی در معماری اسلامی است. در مسجدها، در گوشه قبله مسجد قرار دارد و طرز قرار گرفتن طرح محراب، جهت قبله را در داخل مسجد مشخص می کند.
محراب (mihrab) به عنوان یکی از عناصر اصلی در معماری داخلی مسجد است که به صورت تاق قوسی در دیوار سمت قبله دیده می شود. براساس نوشته های متون، مهم ترین و مقدس ترین مکان مسجد شمرده می شود، و دارای حرمت بالایی است. بی شک این اهمیت و حرمت دلیل خاصی داشته و شاید به کارکرد آن در ساختمان مساجد باز می گردد.
بهتر است در این جا از محور و جهت دیگری سخن بگوییم، میخواهیم بدانیم معنی محراب چیست؟ باید گفت: طرح محراب بر اثر حساسیت و توجه بنا به یک نقطه واقعی و روشن پدید می آید. این توجه، هرچند بیشتر در مساجد اسلامی و سایر اماکن مذهبی مشاهده می شود، در پاره ای اوقات در بناهای دیگر نیز به چشم می خورد. این نقطه واقعی و روشن همان کعبه، قبله گاه مسلمين و خانه خدا در زمین است. جایی که نمازهای یومیه به سویش خوانده می شود و در زندگی و مرگ مسلمانان مورد توجه قرار می گیرد.
و محراب مسجد که عهده دار تعیین جهت قبله در فضای مسجد است. عزیزترین مطهرترین و مقدس ترین جای مسجد محسوب می شود و همیشه بیشترین توجه معماران و دیگر هنرمندان را به خود معطوف داشته است.
تا بدان جا که محل تولد سبک های تزئیناتی گشته است. نقطه اتصال بنا با خانه خدا و مرکز عالم قلمداد می شود. در صورت، به شکل دروازه ای است که در رایج ترین حالات یک طاق نماست. مخصوصا در مساجد به گونه ای قرار می گیرند که محور قبله از میان آنها می گذرد و بر صفحه آنها عمود می گردد.
هنگامی که بنایی خاصی به سوی کعبه روی می گرداند از آنچه او را احاطه کرده تمایز پیدا می کند و تشخص می یابد و به علاوه بر اثر اتصال به آن قبله گاه معنوی شريف، مطهر، و مقدس می گردد.
تاریخچه شکل گیری محراب مسجد
در طول قرن ها، به سختی دستخوش تغییراتی شده اند. در قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری که مصادف با دوره ایلخانان بود، از اعتبار و اعتبار خاصی برخوردار بود و حاوی زیباترین و نفیس ترین لوح ها و کتیبه ها بود.
در مساجد ایلخانان، مهم ترین بخش از فضا محسوب می شود و بستر اصلی برای به نمایش گذاشتن نبوغ هنرمندان بوده است. طرح محراب با هنر گچبری دوره ایلخانی، هم از نظر فراوانی الگوها و هم از نظر شکل و آرایه های ظریف، نفیس ترین ها محسوب می شوند و جلوه های بصری بی نظیری را ایجاد کرده اند که ارزش و اهمیت آنها به دلیل کتیبه های آنها می باشد.
منشا و معنی محراب چیست
اینکه محراب چیست، همچنان از موضوعات مورد بحث است. اولگ گرابار بر آن است، که این عنصر را نمی توان با نمادگرایی توجیه کرد. باید به پاسخ او توجه کنیم که می گوید:
« محراب در آغاز احتمالا به نشانه بزرگداشت یا احترام به جای ایستادن پیامبر در خانه مدینه اش به هنگام امامت نمازگزاران بوده است.»
کمی عجیب به نظر می رسد اگر یک چنین نقش نمادینی داشته باشد. زیرا یکی از ویژگی های هنر اولیه اسلامی، پرهیز هم آهنگ آن از بکار گرفتن نمادها است. از این لحاظ هنر اولیه معماری اسلامی تضاد چشمگیری با هنر مسیحی سده های میانه دارد.
به بیان دقیق تر، پرهیز از نمادپردازی مذهبی می تواند بازتابی از نفي آگاهانه رسم ها و آیین های مسیحی تلقی شود. تورفتگی کمانی عمیق در دیوار می توانست جایگاه نوعی بت نمایشگاهی یونانی _ رومی، یا جایگاه شخصی امپراطور در کاخی قدیمی باشد. اندازه محراب مسجد کوچکتر از نوع کلیسای مسیحیت بود. در واقع مذبح کلیسای مسیحی، شکل کوچک شده محراب مسجد است.
اما در واقع اگر بخواهیم به سوال محراب چیست پاسخ دهیم باید بگوییم که محراب در اصل برای نمایش جهت قبله به کار می رود و البته که مکانی است که امام جماعت در آن قسمت نماز می خواند.
البته محراب سازی نیاز مطلق هر مسجد به شمار نمی رود. ولی شکی نیست که مساجد اولیه که آن را نداشتند، تا حدی ناقص تلقی می شدند. وقتی این عنصر پایه ریزی گردید، حکم نماد چندان برجسته ای از عبادت را یافت که در آینده نیز وجود آن تضمین شد. بنابراین مسجد به زودی محلی برای تزئینات استادکارانه با معرق و مرمر و دیگر مصالح گران قیمت بدل گردید. محراب با تورفتگی در دیوار رو به قبله و بیشتر با تزئینات فراوان همراه بوده است. متداول ترین دلیلی که برای وجود آن بیان شده است. اینست که جهت برگزاری صفوف نماز را مشخص می کند.
ولی گرابار بر این باور است که به این دلایل، این توجیه نادرست است:
– یکی اینکه، در هیچ یک از مساجد اولیه وجود نداشت.
– همواره بخش های کالبدی مسجد در راستای قبله ساخته می شد و نیازی به یک نشانه دیگر نبود.
– از بیشتر نقاط مسجد نمی توان آن را دید، و ابعاد آن تناسبی با کارکردی که برای آن شمرده شده، تناسبی ندارد.
به گفته گرابار برخی نویسندگان توجیه دیگری را ارائه کردند که طرح محراب، ویژگی شاهانه ای بود که به ساختمان مساجد وارد شد، تا جایگاه خلیفه یا نماینده او را در مسجد متمایز کند.
ولی این توجیه هم چندان مورد پذیرش او نیست. چرا که این عنصر به صورت ویژگی خود به خودی کلیه مساجد، و نه مساجد اصلی و رسمی در آمد. ولی دیدگاهی که خود گرابار درباره پیدایش آنها ارائه می کند، این است که محراب معنایی نمادین دارد و پیدایش آن با هدف یادآوری حضور پیامبر به عنوان اولین امام مسلمین است. چون نخستین بار در مسجدهای اموی مدینه ساخته شد. در همان جایی که پیامبر در خانه اصلی خود هنگام امامت یا وعظ، بر حسب عادت در آنجا می ایستادند.
در برخی مساجد محراب را کمی گود کرده اند، تا نماز امام جماعت پایین تر از مکان نمازگزاران قرار گیرذ، علت این کار این است که که محل ایستادن امام نباید بلندتر از محل ایستادن نماز گزاران باشد. بنابراین، گودتر و پایین تر از سطح مسجد ساخته می شود و فلسفه این حکم را رعایت فروتنی امام جماعت نسبت به نمازگزاران دانسته اند.
انواع محراب مسجد
انواع محراب مسجدبه صورت کلی اگر بخواهیم انواع محراب مسجد را نام ببریم می توانیم به تخت یا کاسه دار بودن آن اشاره کنیم. محراب های تخت انواعی هستند که هیچگونه گودی در آن ها دیده نمی شود و کاملا با سطح دیوار یکسان هستند و محراب های کاسه دار محراب های گران قیمت و زیبایی هستند که گودی ای در وسط آن ها وجود دارد و در بالای آن ها طرح های زیبای ایرانی اسلامی است. در واقع محراب ها از نظرات و قسمت های مختلف می توانند به انواع مختلفی تقسیم شوند اما اگر به صورت کلی بخواهیم به آن ها نگاه کنیم می توانیم آن ها را در همین دو دسته قرار دهیم.
تزئینات محراب
روش ساسانیان برای آراستن ستون ها با نقوش، مغایرت با تزئینات معماری اسلامی داشت. اما به صورت غیر مستقیم تداوم یافت، قندیل های تزئینی نمونه هایی از این موارد هستند. محراب در معماری ایران از ورود اسلام تا به امروز، با مصالح و طرح های متنوعی ساخته شده است. مثل سنگ، گچ، چوب، کاشی و آجر. در قرن ششم هجری اکثر آنها گچی بودند، با کادری مستطیلی که دو طاق نمای قوسی تیزه دار در درون آنها قرار داشت.
در دو طرف طاق ها، دو ستون با سرستون می گذاشتند. شکل کلی محراب هایی که با کاشی کار شده اند در واقع الگوبرداری از انواع گچی و سنگی محراب است. که معمولا مسطحند، متشکل از طاق نما، ستون و حاشیه های کتیبه دار با نقوش اسلیمی اند. در سده هفتم هجری کار گذاشتن قطعات کاشی سنتی در تزئینات خارجی و داخلی بناها، رواج زیادی یافت.
تزئینات گچبری آنها عمدتا از نقوش عربی، هندسی و کتیبه ها تشکیل شده است. یکی از ویژگی های بصری طرح محراب های گچ بری ایلخانی، “کتیبه های تزئینی” است که به طور گسترده ای به سبک ها و اشکال مختلف اجرا شده است. کتیبه ها به عناصر اصلی تزئینات مسجد در دوره ایلخانی، تبدیل شده اند.
بسطام نمونه ای کامل است که طراحی آنها به سبک کتیبه است. شاید اهمیت خوشنویسی در قرن هفتم و هشتم هجری، یا انبوهی از خوشنویسان ماهر، مانند: یاقوت مستا سامی، باعث جلوه بیشتر خوشنویسی و گسترش کاشی نوشته مذهبی در تزئینات بناها شود. از خط کوفی پیشتر در تزئینات معماری اسلامی در قرن چهارم استفاده شده است.
نقوش در تزئینات محراب
نقوش در تزئینات محرابنقوش اسلیمی و طرح های هندسی و از همه بیشتر کتیبه ها با شکل مستطیلی خود بستری را فراهم آوردند. که متن های مقدس و آیات مذهبی بر آنها نوشنه شوند و در بناها چشم همگان را بر خود بدوزند. بی تردید در دوره ایلخانیان هیچ تزئین معماری به تنوع و زیبائی تزئینات کاشی پدید نیامده است. هر قسمت از این محراب ها با تمام قسمت های دیگر فرق دارد، ولی در یک نگاه کلی، هماهنگی و زیبایی چشم گیری دارد.
ایلخانیان از چهار نوع کاشی مسجد استفاده می کردند: کاشی محراب، کاشی لوح مزار، کاشی کتیبه و کاشی های صلیبی و ستاره ای شکل. در مجموع زیباترین و پیچیده ترین ساختاری که کاشی سازان ابداع کردند محراب است. محراب های بزرگ مجموعه ای از کاشی های جداگانه و ردیفی از طاق نماها و حاشیه های کتیبه دارند. نوع متوسط آنها از دو یا چهار کاشی به صورت یکی در بالای دیگری ساخته شده اند و گاه کاشی های محراب های کوچک نیز به صورت جفت خلق شده اند.
علت گودی محراب چیست
علت فلسفی اینکه محراب برخی مساجد پایین تر از قسمت های دیگر مسجد است اینست که امام جماعت عظمت خداوند را از یاد نبرد و مغرور نشود و نسبت به دیگر نمازگزاران احساس برتری و بزرگی نداشته باشد.
سخن آخر
محراب مسجد یا نمازگاه پیشوا، طاق نمایی است که جهت قبله را در مسجد نشان می‌دهد، که پیشوای دینی یا پیش‌نماز در اثنای نماز گزاردن در آن می‌ایستد. در مسجدها در وسط قبله مسجد قرار دارد. به طوری که با ایستادن امام یا پیش نماز رویش به سمت قبله باشد و نماز بگذارد. طرز قرار گرفتن آنها، جهت قبله را در داخل مسجد مشخص می‌کند.
وجود محراب در همه مساجد لازم نیست. در مسجدی که بطور صحیح جهت قبله مشخص باشد، وجودش ضرورتی ندارد. نقشه های این عنصر معماری ریشه در آیین مهر دارد، معنی و ریشه درست قانع کننده ای در زبان عربی ندارد. می‌گویند یعنی محل جنگ (حرب) اما آن جای جنگ نیست. ریشه این واژه را دکتر محمد مقدم استاد دانشگاه ادبیات روشن کرد.
آب، آو و آوه به معنی ساختمان، خانه و امثال آن است. سردابه یعنی خانه سرد، گرمابه یعنی خانه گرم، محراب یعنی خانه مهر. نخستین انواع آن هم متعلق به آیین مهر است. در آن زمان به شکل گنبد ساخته می‌شدند و در دو طرف آن نمادهای طلوع و غروب وجود داشت. طرح آن در ایران به شکل های مختلف بافته می شود. اطراف و درون محراب را به صدها طریق آراسته اند. اما حاشیه های آن، اگر هراتی یا دوستکامی باشد، با آن و آیین مهر ارتباط دارد.
در تعداد زیادی از طرح های آن از خط، (دعاها، نام‌های خدا و سوره‌های قرآن) استفاده می‌شود. حتی نمونه‌های دوره صفوی در این مورد جذاب نیست. نه خط زیباست نه طرح متناسب، به طوری که اگر بناست بافت آن ها تجدید یا شبیه آن نقشه ها طراحی شود، تجدید نظر اساسی لازم دارد.
آرچی لرن از فعالان زمینه فروش محراب مسجد در ایران می باشد که با توجه به سابقه دیرینه در زمینه معماری ایرانی اسلامی ، تمامی اصول طراحی و ساخت محراب را رعایت می کند.
منابع:
wikipedia:Mihrabmihrab Islamic architecture
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه