مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیائیه خرگرد یکی از مهمترین بناهای دوره تیموری است مدرسه غیاثیه خرگرد دارای یک صحن مربع شکل با چهار ایوان مسقف است که به وسیله ساختارهای طاقی به هم متصل گردیده و بنایی دو طبقه را پدید آورده است که از زیباترین بناهای شرق خراسان رضوی نیز به شمار می رود.

تاریخچه مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیائیه خرگرد در سال ۸۴۸ به دستور غیاث الدین پیر احمد خوافی “وزیر سلطان شاهرخ تیموری” و یکی از هنرمندان معمار آن زمان ، یعنی “استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی” بنا شده است که یکی از شاهکارهای مدارس قدیمی ایران به شمار میرود. قابل ذکر است که این دو هنرمند معمار در ساخت مسجد گوهرشاد مشهد و مدرسه الغ بیک سمرقند نیز دست داشته اند.

معماری مدرسه غیاثیه خرگرد

• مدرسه غیائیه خرگرد به صورت چهارضلعی و دارای چهار ایوان بزرگ به پهنای ۴/۵ متر و ارتفاع ۱۱ متـر اسـت. ساختمان مدرسه به صورت دوطبقه ساخته شده و در هر طبقه ۱۶ حجره و در مجموع دارای ۳۲ حجـره است.
• مساحت مدرسه غیائیه خرگرد × ۹۲ و صحن داخلی آن ۲۸ × ۲۲ متر مربع است
• قاعده مستطیل شکل آن در گوشه ها پخ و ارتفاع آن دو طبقه است.
• ساختمان بنا نوع ویژه طرح عالی نمازخانه و مدرسه چهارایوانی است که نمونه سلجوقی آن در همان ناحیه (نظامیه خرگرد) موجود بوده، منتها با مقیاسی وسیع پیروی کرده است.
• مدرسه غیاثیه خرگرد در طبقه دوم، حجره هایی جهت تحصیل علوم طلاب مدرسه دارد.
• این مدرسه چهار ایوانی، یک ورودی در سمت جنوب دارد که به هشتی مربع شکلی منتهی می شود.
• همچنین دارای دو فضای مسجد مانند در طرفین ایوان ورودی است که گنبدی شکل بوده و با تزییناتی گچبری مزین شده است.
• یکی از مختصات مدرسه غیاثیه خردگیر بادگیر واقع در پشت ایوان جنوب غربی آن است که قدیمی ترین بادگیر در ایران شناخته شده و به دلیل اقلیم گرم و خشک آن منطقه ، شرایطی مطلوب برای زیست فراهم کرده است

عناصر و اجزاء مدرسه غیاثیه خرگرد

ورودی

مدرسه غیائیه خرگرد دارای یک ورودی اصلی با سردری رفیع در میانه ضلع شمال شرقی است که در قاعده و ارتفاع از سطح نما بیرون زده و با تزئینات کاشی آبی و سفید یادآور سلیقه تیموری در نماهای پرشکوه است.

سردر ورودی داخل یک هشتی مربع می شود که یک طبقه ارتفاع دارد با طاق کلمبوس کاربندی که مستقیماً به ایوان و دهانه های دو طرف دیگر به هشتی تالارهای گنبددار پشت نمای مدرسه غیاثیه خرگرد منتهی میشوند.

صحن

جبهه اصلی نمای داخلی مدرسه غیائیه خرگرد رو به سمت شمال شرق است که جز در محور ورودی که به صحن می رسد، باهم ارتباطی ندارند. ضرباهنگ نسبتاً یکنواخت حاصل از حجره ها و ایوانچه های ( پیش فضای حجرات ) مشابه را، ایوان بزرگ و مرتفعی در میانه هر نما می شکند. این چهار ایوان، که از لبه نما بیرون زده و دو محور تقارن طرح را تعریف می کنند، بر استحکام هندسه طرح صحن می افزاید.

حجرات

• مدرسه غیائیه خرگرد نمونه ای است از این که چگونه عملکردهای مختلف (حجره ها ، مدرس ها ، نمازخانه ها) می توانستند به راحتی با یکدیگر تلفیق شوند
• شانزده حجره به صورت جفت در دو طرف هر ایوان، به ایوانچه های کوچکی مجهز شده و هر حجره در طبقه اول اختصاص به سه تا پنج طلبه داشته است
• دسترسی به حجره های طبقه بالا (که مساحت کمتری دارند) از طریق پلکان چهارگوشه بنا و ایوانچه های مرتبط به هم تأمین می شود.
• در کنج ها نیز به نسبت حجرات بزرگ تری قرار گرفته که با توجه به شکل، طاق و رسمی بندیشان محل درس و بحث بوده است
• نمای خارجی حجرات مدرسه غیائیه خرگرد دارای جرزهایی است که بدون این که به وسیله خطوط افقی دیگری قطع شوند، ادامه یافته اند.

تزیینات مدرسه غیاثیه خرگرد

• نمای بیرونی صحن داخلی مدرسه غیائیه خرگرد و حجره های مدرسه با کاشی معرق لاجوردی و اشکال هندسی مزین شده است.
• کلمه مبارکه «الله» ، بارزترین نشانه اسلامی، در نمای بیرونی با خط کوفی بنایی به صورت پراکنده، در لابه لای تزیینات هندسی، به کار رفته است..
• سراسر نمای مدرسه غیاثیه خرگرد با تزیینات کاشی های معرق به رنگ لاجوردی پوشانده شده است.
• نمای خارجی مدرسه، به گونه ای طراحی شده که چون نگینی از فواصل دور تر قابل مشاهده است.
• همچنین نمای بیرونی طرفین ورودی مدرسه غیائیه خرگرد را، طاق نماهایی مستطیل شکل در بر گرفته است که در زمینه لاجوردی ، کتیبه ای با مضمون تکریم از گوهر شاد، بانی مدرسه، به نمایش می گذارد. دورتا دور کتیبه ، با نقوش اسلیمی گیاهی ، در رنگ هایی متنوع تزیین شده است .
• در فضای بالاتر کتیبه اصلی، با خط کوفی بنایی، کلمه مبارکباد نگاشته شده است.
• در چهار گوشه بنا ، چهار برج تزیینی قرار دارد که از داخل گوشه های حیاط مرکزی یا میانسرا، به درون آن می توان راه یافت.
• در سه قوس میانی، با خط کوفی به شیوه ی تزیین هندسی، کتیبه هایی با مضامین قرآنی و اسماء الله نگاشته شده است.
• در قسمت داخلی نمای بیرونی سردر ورودی، به شیوه تزیین هندسی لوزی شکل، همراه با کلمه مبارکه ی« الله»با کاشی معرق مزین شده است
• فضای بیرونی بنا کاملا کاشی کاری شده است که در بخش اعظم آن، خط بنایی و درنمای ورودی آن کاشی معرق به شیوه تزیین هندسی کاربرد داشته است.
• این ساختمان دارای ایوانی مرکزی، دو برج کنجی و سه قوس میانی است.
• دو ویژگی بنا ، هماهنگی بیشتری به نمای مدرسه غیاثیه خرگرد می بخشند.
• ایوان ورودی با داشتن کتیبه اصلی در عقب خود ، که تقلیدی از نیمرخ قوس است غیر عادی می نماید.

تزیین تقلیدی این نیمرخ را بر ورودی هایی که هم از ضلع و هم از نماهای پیشین ورودی اصلی، به سمت گنبدخانه های مجتمع باز می شوند می توان مشاهده کرد. کتیبه به جای آن که در مکان معمولی خود بر جدار مدخل اصلی قرار گیرد، در پشت ایوان ورودی دیده می شود . ظاهراً به منظور برجسته کردن این نشانه بوده که این ورودی مربوط به پوشش بدنه ای دو بعدی است که تقلیدی از نیمرخ قوس است.

• تراکم درخشان رنگ، در تزیین نما پیش از همه در صحن مدرسه غیاثیه خرگرد به چشم می خورد.
• کاشی معرق بسیار مرغوبی، مرز صحن را با دیگر مناطق بنا، در داخل ایوان های شمالی و جنوبی، مشخص می کند.
• پشت و اضلاع منتهی به اتاق های نشیمن، با خط بنایی، همراه با کاشی معرق تزیین شده، در حالی که شیوه تزیین هندسی، در ایوانهای شرقی و غربی کاربرد داشته است. ایوان غربی، حاشیه های زیر طاق های ایوان غربی، زمانی دارای انواع کاشی ها با نقاشی زیر لعابی سفید و آبی بود.
• در مدرسه غیائیه خرگرد که تزیین خط بنایی و کاشی معرق کاربرد داشته ، و خشتهای کوچک تزیینی غالباً به صورت چهار چویی استفاده شده است .
• پوشش بیرونی گنبدها با تزئینات کاشی کاری مزین به نگاره های گل و گیاهی اسلیمی آمیخته به نقوش هندسی و کتیبه ها، با انواع خطوط کوفی، نسخ و ثلث تزیین شده است.
• در اکثر موارد ، درون این قاب بندیهای خشتی و ترنجی، کتیبه های قرآنی، کلمه مبارکه«الله» و دیگر اسماء الهی، نام مبارکه پیامبرحضرت محمد (ص) و حضرت علی(ع) عمدتا به خط کوفی بنایی نوشته شده است و تأکیدی بر یگانگی و صفات کبیره خداوند و حقانیت پیامبر (ص) و امام اول شیعیان علی (ع) دارد.
• حاشیه بین قوس های صحن بیرونی مدرسه خرگرد با کتیبه هایی با ساختار مستطیلی، با رنگ آبی لاجوردی و طرح های اسلیمی به رنگ های سبز، سفید، آبی با تکنیک کاشی معرق، مزین شده است و در ترنجی عبارت «الله» و «لاسواه» به معنی خداوند زشت نیست، مشاهده می شود.
• در حاشیه کناره قوس مدرسه غیاثیه خرگرد آیه ۳-۱ سوره مبارکه “فتح” مشاهده می شود که متأسفانه با گذشت زمان آسیب دیده و کتیبه به صورت کامل قابل خواندن نیست..
• در قسمت بالای قوس، اغلب طرح های اسلیمی گیاهی به کار رفته است. نمونه ای از کاربرد تزئینات نقوش هندسی، در قوس های صحن وسیع مدرسه به همراه بادگیرهای آن است.

انواع کاشی و مصالح سنتی در معماری مدرسه غیاثیه خرگرد

کاشیهای هفت رنگ

در مدرسه غیائیه خرگرد پوششهای تزئینی این نوع تکنیک منحصرا در سردر ورودی و کلیه ایوانها کار شده که در حال مرمت و بازسازی است.

کاشیهای معرق

در مدرسه غیاثیه خرگرد به طور فراوان در داخل حیاط برای نماها و ایوانها به کار رفته است. در طرحهای به کار رفته تنوع زیادی وجود دارد و حاکی از آن است که بیش از یک دسته تزئین کار به کار اشتغال داشته اند.

 کاشی های معقلی

در ای بنای تاریخی سطوح بزرگ و عظیم برای نخستین بار با کاشیکاری معرق و معقلی تزئین یافت. رنگ لعاب کاشی ها اغلب اوقات فیروزه ای یا آبی سبز بوده و همراه با قطعات انتزاعی در خصوص نقش مایه های آرایه ای به کار رفته است.

معمار مدرسه غیاثیه خرگرد که بر آجر و امکانات سازه ای و تزئینی آن تسلط کامل پیدا کرده بود ، تا آن زمان رنگ را با احتیاط و به صورت قطعات کوچکی از کاشی در متن آجربه کار می برد، آن چنان که رنگ خاکی آجر کماکان بر نمای بنا حکومت داشت.

کاشیهای فتیله

در مدرسه غیائیه خرگرد این تکنیک در اطراف سردر ورودی با آجر تراش با وسعت کمی انجام شده است .

تزئینات چوبی

از آنجایی که در مزار مولانا در تایباد که بانی و معمار آن در مدرسه غیائیه خرگرد نیز کار کرده در چوبی منبت کاری موجود است، نمونه ای از آن در مدرسه غیاثیه خرگرد نیز وجود داشته که در حال حاضر چندان اثری از تکنیک های چوبی در آن دیده نمی شود و با دامنه کمتر  و تنها در پوشش ساده در ورودی حجره ها به کار گرفته شده است.

تزئینات سنگی

نیم ستونهای با حجاری قطار بندی شده، در شاه نشین و هم چنین تلفیق سنگ و کاشی در زمینه گره در ازاره ها از شاهکارهای این تکنیک در مدرسه غیاثیه خرگرد است.

تزئینات گچبری

در این مدرسه نماسازی با استفاده از گچکاری به چشم می خورد. داخل ایوانها و مدرسه غیاثیه خرگرد طرحهای هندسی دارد که به رنگ های سبز، آبی، زرد و قرمز به وسیله گچ به عمل آمده است.

نقوش هندسی

انواع گره های ساده و پیچیده، شاه گره ها بالای آزاره ها، دیواره های نمازخانه، تالار معروف به تالار وعظ و در کلیه ایوان ها و نمای بیرونی مدرسه غیائیه خرگرد ، طرح های هندسی و گره به چشم می خورد.

نقوش گیاهی

نقوش اسلیمی و ختایی با نزدیک شدن به سطح اطاق های نمازخانه مدرسه غیاثیه خرگرد، منطقه انتقالی با ردیفی ترنج پر شده و در اطراف این ترنجها اسلیمی های گیاهی به رنگ آبی سیر نقش بسته است.

هر یک از طاق نماهای فوقانی و مفرنس ها در وسط دارای یکی از سه موتیف قطره اشک، ستاره پنج پر یا ترنجی است با خطوط سیاه در اطراف و زمینه زرد و نارنجی.

در تالار وعظ قسمتهایی به شکل بادبزن صدفی دیده می شود که ترنج هایی شعله مانند را در بر دارد. در داخل این ترنجها و در اطراف آنها عناصر گل و بوته ای است.

نتیجه گیری

مدرسه غیائیه خرگرد از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است. و در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی توسط دو برادر معمار به نام های قوام الدین و غیاث الدین شیرازی به سال ۸۴۸ هـ .ق ساخته شده است. بنا در دو طبقه و با ۳۲ غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه ها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است.

نمای درونی و نمای بیرونی جلو بنا آراسته به کاشیکاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و کتیبه می باشد. و داخل ایوان ها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق کاشی و آجر زینت یافته است. این بنا نماینده ی کامل معماری دوره تیموریان است که به سبک آذری ساخته شده است. مدرسه غیائیه خرگرد در دوران شکوهش از بهترین دانشگاه های اسلامی بوده است.

منابع:

Khargerd Ghiasieh School مدرسه غیاثیه خرگرد