مسجد جامع اردستان قلب تپنده شهر و منعکس کننده شرایط اجتماعی شهر بوده است. نکته درخور توجه در این مسجد، ارتباط بسیار قوی میان فضا و طبیعت است. در سمتی از مسجد باغها و در سمت دیگر آن، بافت شهری قرار گرفته است.
تاریخچه مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان به عنوان یكی از بهترین نمونه های معماری مسجد ایرانی برجای مانده از دورۀ سلجوقی است. این بنا، بر روی عناصر قدیمی تر قرار گرفته، و در زمانهای بعد اصلاح و تعدیل شده است.
مسجد اولیه میان اواخر سدۀ ۲ ق و حداكثر نیمۀ اول سدۀ ۴ق در روی محدودۀ بناهایی احتمالاً ساسانی ساخته شده است. و در یك سلسله اقدامات بعدی از ۵۵۳ تا ۵۵۵ ق، تزئینات فعلی را به مسجد می‌افزایند و به آن شكل چهار ایوانی می‌دهند.
معماری مسجد جامع اردستان
- مسجد جامع اردستان به همراه بازارچه و مدرسه متصل به آن، با مساحتی حدود ۳۴۰/۸۵ متر مربع شامل فضاهای متعددی است.
- مسجد اكنون دارای صحنی مركزی است كه با شبستانهایی احاطه شده و گنبد خانه‌ای با ایوان بزرگ شبستان جنوبی آن‌را تشكیل می‌دهد.
- ایوانهایی با شكوه و بزرگ در مركز دیگر جبهه‌های مسجد جامع اردستان استقرار یافته‌اند.
- ایوان سمت قبله و نیز گنبد خانه مسجد جامع اردستان بر مبنای كتیبه‌های موجود در سالهای ۵۵۳-۵۵۵ق ساخته شده‌اند.
- ایوانهای دیگر بدون تردید پوششهای صفوی دارند و همانگونه كه كتیبۀ كوچكی در مركز گیلویی ایوان شمالی با تاریخ ۹۴۶ق به‌روشنی تأكید می‌كند، دست‌كم در اوایل دورۀ صفویه مرمت شده است.
- دیگر بخشهای شبستانها تركیبی از طاقهای گنبدی و گهواره‌ای است و بیشتر طاقهای گهواره‌ای با افزودن كمرپوشهای گنبدی یا تركین به‌صورت دو طبقه در آمده‌اند.
- فضاهای خدماتی و ارتباطی مسجد جامع اردستان همچون سرویس بهداشتی، در دورترین نقطه از محور مرکزی جایابی شده اند.
- به دلیل تغییرات بسیار فضایی طی دوره های مختلف در این مسجد و تبدیل بخش میانی شبستانها به ایوان، فضاهای خرد و به ظاهر بدون کاربری ، در مسجد ایجاد شده اند.
- ورودیهای مسجد جامع اردستان آنچه باعث ارتباط محکم مسجد با بناهای پیرامونش گشته، پنج درآیگاه است که از طریق نماسازی تاحدودی بر آنها تأکید شده است.
- درآیگاه جنوب غربی مسجد جامع اردستان براساس حفریات و امتداد تزئینات آن با دیوار مجاورش، می تواند قدیمی ترین درآیگاه مسجد باشد.
- بیشتر تزئینات آن، نقوشی است که با آجر پیش بر اجرا شده اند.
- تزئینات آجری این ورودی تا حدودی یادآور سردرمسجد جورجیر (آل بویه) است.
- مسجد جامع اردستان نخست در همه جهات، دارای شبستان ستون دار بوده است.
- اصلی ترین شبستان مسجد، شبستان جنوبی است که طبق کتیبه گنبدخانه، ابوطاهر سال ۵۵۳ هـ.ق . آن را بنا کرده است.
- در زیر محوطه حیاط مسجد جامع اردستان ، فضایی چهارگوش با دو محراب وجود دارد.
- گنبدخانه در امتداد محور شمالی جنوبی و پشت ایوان اصلی با فضایی چهارگوش به ابعاد ۹ ٫ ۳۳ با ارتفاع کف تا زیر گنبد داخلی در حدود ۱۹ متر واقع شده است.
- کتیبه داخل گنبد اردستان که پس از آیه بسم ا … ، ابتدای آیه ۱۸ سوره توبه به قلم نسخ و با گچبری اجرا شده، بدین شرح با بررسی های میدانی، پله ای در دیواره غربی دالان جنوب غربی شناسایی شد.
- امروزه به دلایلی نامشخص پله های اولیه حذف و انتهای این پله ها نیز بسته شده اندبا توجه به مجموعه راه پله ها و اینکه در جبهه غربی تنها یک راه پله برای دسترسی وجود دارد، احتمال می رود که راه پله حذف شده دومین ارتباط عمودی این جبهه بوده است.
- قاعدتاً این مجموعه ارتباطات عمودی، در یک زمان ساخته نشده اند درواقع، هرکدام در دوره گسترش مسجد و ضمن ایجاد نیم طبقه در جبهه خود همچنین براساس نیاز ساخته شده اند.
تزیینات مسجد جامع اردستان
- مسجد اولیه دارای تزیینات گچبری فراوانی بوده كه تنوع و تفاوتهایی در طرح و پرداخت بخشهای مختلف آن به‌چشم می‌خورد.
- تزیینات گچی بازمانده از آن دوره، بر روی قوسهای دالان ورودی جنوب غربی و گوشواره‌های ستونهای باقی‌مانده از مقصوره بر دو ستون در گوشۀ جنوب غربی و شمال غربی، ستونهای ایوان شمالی و ازارۀ دیوار شبستان شمال شرقی به دست آمده است.
- كتیبه‌ای در نیم‌طبقۀ شبستان جنوب غربی دیده می‌شود كه احتمالاً متأخرتر از دیگر گچبری هاست.
- مقایسۀ این كتیبه از نظر حروف و نوار تزیینی آن نشان می‌دهد كه با كتیبۀ محراب مسجد جامع نایین تقریباً یكسان است.
- در سر در ورودی و نمای ستونچه‌های برِ حیاط شبستان غربی مسجد جامع اردستان و ستون چراغدان دالان غربی تزیینات آجری مسجد اولیه دیده می‌شود.
- بیشتر تزیینات دورۀ سلجوقی مسجد جامع اردستان در داخل شبستان، زیر گنبد متمركز است و گنبدخانه به دقت طرحهای مكتب اصفهان را دنبال می‌كند، ازجمله در زیر چشمه طاقهای متعدد و منطقۀ انتقال گنبد از ۴گوش به ۱۸ گوش
- عناصرتزیینی به‌كارگرفته شده، شامل تزیینات هندسی و گیاهی است. به‌این‌ترتیب كه اصل اجتناب‌ناپذیر تزیینات آجری نقشهای هندسی است كه از تغییر در نحوۀ چیدن آجرها پدید می‌آید، همانند آجرچینی سطوح برجستۀ زیر گنبد دو پوشه كه بخشهای مختلف را از یكدیگر جدا می‌كند و یا سطوح منحنی زیر فیلپوشها و سكنجها را می‌پوشاند
- از همه چشمگیرتر آجركاری ظریف گنبد تركین زیرین است كه با پوششی از رنگهای درخشان ارغوانی، زرد و آبی با نقشهای لوزی، دلیلی بر ادامۀ روش‌آجركاری در طول سده‌هاست.
- از دیگرسو عناصر اصلی تزیینات گچبری را خط و شكلهای گیاهی تشكیل می‌دهد، مانند تزیینات به‌هم‌پیچیده و درهم بافته‌ای كه در متن كتیبۀ لبۀ زیرین منطقۀ انتقالی گنبد به‌چشم می‌خورد.
- از همه معمول‌تر تزیینات اسلیمی است كه در محرابهای سه‌گانۀ مسجد به‌كار گرفته شده است و با شاخ و برگ خود، برجستگی ویژه‌ای از ظرافت و زیبایی را نشان می‌دهد.
- این اسلیمی ها محور تقارنی مشخص داشته، و با برگهای تكراری بسط و توسعه یافته، و به این‌ترتیب حركت در عمق را خلق كرده‌اند. بیشتر این شكلهای گیاهی خود طرحهای هندسی سوراخ‌دار بسیار ظریف را در بردارند.
تغییرات مسجد جامع اردستان در دوره های مختلف
با توجه به بررسی های انجام شده روی تغییرات مسجد جامع در دوره های مختلف، می توان نحوه گسترش بنا را این چنین بیان کرد:
۱. مسجد جامع اردستان درابتدا به صورت شبستانی ستون دار در یک طبقه و با پلانی نامنظم ساخته شد.
2- اولین گسترش افقی و عمودی مسجد جامع اردستان با ساخت گنبدخانه در جبهه جنوبی رخ داده است
3- پس از آن با ساخت ایوان جنوبی، ارتفاع این قسمت از سایر قسمتها بلندتر شد همچنین در این مرحله با ساخت بناهای مجاور گنبدخانه ، باز گسترش پلان در جهت قبله صورت گرفته است.
۴- سپس با ساخت ایوان شمالی، این جبهه نیز دارای افزایش ارتفاع شد ولیکن، پلان مسجد گسترشی خارج از محدوده مسجد اولیه نداشت .
۵-در مرحله بعد، در جهت شرقی مسجد، پلان و ارتفاع هر دو گسترش یافتند.
۶-در آخرین مرحله گسترش، جبهه غربی مسجد جامع اردستان در پلان، در همان محدوده مسجد قدیمی باقی ماند و با ساخت ایوان، تنها ازلحاظ ارتفاع افزایش یافت.
سخن آخر
براساس حفاری های انجام گرفته، کهن ترین عنصر معماری در بقایای مسجد جامع اردستان ، قسمت هایی از دیوار خشتی است که احتمالاً متعلق به بنایی از اواخر دوره ساسانی یا اوایل معماری اسلامی است. بررسی های صورت گرفته روی روند ساخت مسجد و گذر از نقشه آل بویه به نقشه دوران سلجوقی و پس از آن ، نشان از این دارد که معماران سلجوقی خود را ملزم به رعایت قوانینی نانوشته می دانسته اند.
بدین صورت که در گسترش مسجد جامع اردستان از همان محور و محدوده جرزهای آل بویه استفاده کرده و با این کار، از به هم ریختن نماهای داخلی جلوگیری کرده اند.
همچنین با توجه به پیگردیهای مرحوم شیرازی و کشفیات ایشان درباره سه ایوان شمالی، شرقی و غربی می توان نتیجه گرفت؛ اگرچه این سه ایوان در یک زمان بنا نشده اند، هر سه مربوط به دوره صفوی هستند و ساختار اصلی بنای آنها در ابتدا کوشکی بوده است.
مسجد جامع اردستان با شمارۀ ۲۸۴ در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است‌و از سالهای آغاز دهۀ ۱۳۴۰ش تاكنون زیر پوشش انجمن آثار ملی، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی و سازمان میراث فرهنگی كشور پیوسته موردبررسی و مرمت قرار گرفته است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه