مسجد لطف الله (شاهکار معماری مسجد شیخ لطف الله 18 سال به طول انجامید)

مسجد شیخ لطف الله (Sheikh Lotfollah Mosque)

مسجد لطف الله یکی از مسجدهای تاریخی ایران و شناخته شده شهر اصفهان است که در دوران صفویه بنا شده است. این مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو و در همسایگی مسجد امام واقع شده است و شاهکاری از معماری و کاشی کاری قرن یازدهم هجری و اثر ثبت‌ شده در فهرست آثار ملی ایران است.

تاریخچه مسجد شیخ لطف الله

ساخت مسجد شیخ لطف الله در سال ۱۰۱۱ هجری قمری به دستور شاه عباس اول و به منظـور تجلیل از مقام شیخ لطف الله آغاز شد و پس از ۱۸ سال عملیات ساختمانی و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به پایان رسید. بعدها مسجد لطف الله به نام ملا فتح الله شناخته شد و سپس از آنجایی که به مجتهد اعلم یا مرجع تقلید، صدر یا صدرالعلما گفته می شد به نام مسجد صدر مشهور گردید اما امروزه به همان نام اولیه خود شناخته می شود.

شیخ لطف الله که بود؟

او نیز مثل شیخ بهایی و تعدادی دیگر از علما از جبل عامل لبنان به دعوت شاه عباس یکم به ایران آمد و قبل از سکونت در اصفهان، در مشهد و قزوین زندگی کرده بود. از آنجایی که حکومت صفوی بسیار مذهبی بود به شدت علمای شیعی را تکریم می کردند. نتیجتا مسجد شیخ لطف الله به عنوان محلی برای تدریس شیخ ساخته شد. از طرفی شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس هم بود.

ویژگی های معماری مسجد شیخ لطف الله

• مسجد شیخ لطف الله از نظر هندسی دارای هندسه قوی و ترکیب بندی احجام، شکست، تقارن، پیچیدگی و ابداع در نقشه و پلان می باشد.
• معمار مسجد شیخ لطف الله، با اشراف کامل خود بر علم هندسه و روش های عملی کاربردی آن، به شیوه ای ماهرانه پلان و موقیعـت اجـزای ساختمان را نسبت بـه یکدیگر تنظیم کرده و با استفاده از نسبت طلایی، هارمونی چشم نوازی را میـان اجـزا بـرقـرار کـرده است.
• معمار مسجد شیخ لطف الله، گنبدی تک پوش ساخته که قطر بیرونی آن ۲۲ متر و بلندی آن ۳۲ متر است و در زیر گنبدخانه، با بهره گیری از فیل پوش هایی، گوشه های فضای مربعی به تدریج هشت پهلو و سپس به دایره تبدیل می شود و در فراز گنبد قرار می گیرد.
• یکی از ویژگیهای مسجد شیخ لطف الله چرخش ۴۵ درجه ای نمازخانه مربع شکل آن نسبت به محور تقارن ورودی بناست، که هدف از آن تنظیم جهت ورود به فضای نمازخانه، رو به قبله است.
• به این منظور، در ابتدای ورود به ساختمان از طریق یک راهروی کم عرض، گردشی ۴۵ درجه به سمت چپ و پس از طی مسافتی گردش ۹۰ درجه ای دیگری به سمت راست طراحی شده است که باعث می شود ورود به فضای نمازخانه، رو به محراب و در جهت قبله صورت گیرد.
• این ویژگی، که به نظر می رسد ایده اصلی در طراحی این بنا بوده، موجب انحراف فضای نمازخانه مربع شکل از محور تقارن ورودی ساختمان و به سمت جنوب شده است.
• جابجایی فضای گنبدخانه و عدم تقارن در نمای ورودی ساختمان مسجد شیخ لطف الله به وضوح دیده می شود. که، نه تنها موجب آشفتگی نشده، بلکه بر زیبایی بنا افزوده و آن را به یک ساختمان منحصر به فرد تبدیل کرده است.
• جلوخان ورودی مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان براساس یک هندسه مشخص مکان یابی شده است، طوری که محل قرارگیری ورودی بنا، ضلع میدان را به دو بخش با تناسب طلایی نسبت به یکدیگر تقسیم کرده است.
• معمار مسجد شیخ لطف الله از عناصر به شکلی بهره گرفته که، با وحدت رویه در بازی نور، بازتاب و شکست نور، فضای داخلی مرتبط با بیرون مسجد نقش دارد.
• نور درون مسجد شیخ لطف الله از پنجره های مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده اند تأمین می شود و پرتوی که از این پنجره ها به درون مسجد می تابد علاوه بر ایجاد روشنایی کافی، خود بـه خـود نمایشگر فضـای روحانی در درون مسجد است.
• بازی نور با گنبد مسجد به گونه ای است که گویی گنبد در ساعات روز به دور خود چرخ می زند و به فضا خلوتی عمیق و آرامشی دلنشین می بخشد.
• آنچه که در نگاه اول به این مسجد ذهن را به خود مشغول می کند عدم وجود مناره در کنار گنبد است در حالی که در تمامی مساجد، مناره به عنوان جزئی جدانشدنی از معماری می باشد. پیش از اسلام، مناره به عنوان جهت یاب و مسیریاب بر روی ساختمان ها ساخته می شد و وجود مناره ها حکایت از وجود یک شهر داشت. پس از ورود اسلام، مناره و گلدسته تبدیل به نشانه ای از مسجد شد و برای خواندن اذان و دعوت مردم به نماز مورد استفاده قرار گرفت. اما از آنجا که مسجد شیخ لطف الله عبادت گاهی برای درباریان و خانواده شاه بوده، مناره ای بر فراز آن احداث نشده تا عامه مردم به این مسجد نیایند.
• تفاوت دیگر آن بـا مساجد دیگـر عـدم وجود شبستان ورودی (حیا ) می باشد و ورود به آن از طریق پله میسر است. به نظر می رسـد عـدم وجود شبستان یا صحن ورودی، به سبب رعایت تقارن در میدان نقش جهـان باشـد چـرا کـه مسجد شیخ لطف الله دقیقا در روبه روی عمارت عالی قاپو قرار گرفته است و ایـن مسـأله سبب شـده کـه نـتـوان صحن یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری قابل استفاده باشد برای آن طراحی نمود.
• نبود مناره و صحن، باعث شده تا رواقی پوشیده از کاشی کاری های زیبا و پرکار عامـل ارتباط فضای مسجد به گنبد باشد.
• وجود راهروی مخفی گفته می شود که به منظور دسترسی شاه به شیخ لطف الله، راهی زیرزمینی تعبیـه شـده بـوده که ملاقات شاه با این عالم را میسر می کرده است. این راهرو در میـان کـاخ عـالی قاپو و مسـجـد قـرارداشته و امروزه مسدود می باشد.
• در مسجد شیخ لطف الله ، آرامش در حال حرکت در راهرو و نوعی انتظار برای ورود به شبستان پنجره مشبکی که دیدی را برای ناظر نسبت به شبستان ایجاد می کند تشویق به ادامه مسیر می کند انسانی که از هیاهوی بیرون و بازار کنده شده، چشمانش به نور کـم عـادت می کند و به صورت ندرجی وارد فضایی نیمه روشن شبستان می شود. انتقال از تاریکی به گشایش و نور تجربه می شـود همه و همه تلاش برای ساختن و فراهم آوردن زمینه سکنی گزیدن و پاسخی برای حفظ عناصـر اربعه، همانا اندوختن زمین پی بردن به آسمان ، روی آوردن به قدسیان و همراهی با فاینان است.

راز اصلی جذابیت معماری مسجد شیخ لطف الله

راز اصلی جذابیت کار معمار مسجد لطف الله، در تبادین و تناسب دو فضای عمـده میـدان نقش جهان و فضای زیر گنبد و همچنین فضاهای حدفاصل این دو نهفته است. به گونه ای که در گام نخست؛ بیننده مسجد از فضای وسیع میدان که فاقد خصوصیت محصـور بودن است به فضای نخست، مدخل مسجد، هدایت می شود.

در گام دوم؛ از چندین پله بالا رفته و در فضای دوم مدخل قرار می گیرد.

در گام سوم؛ در آستانه ورود به مسجد شیخ لطف الله که خود فضایی کم عرض است و طول آن دو قدم و به کلفتی جرز است و در مسجد تعبیه شده، مکث می کند.

در گام چهارم، با گردشی نود درجه قدم به راهرویی می گذارد

گام پنجم؛ با ورود به مسجد از حال و هـوای بیرون (فضای میدان) آزاد گردد. بیننده در این راهرو، بیش تر بیرون را از یاد برده و در درون جای می گیرد و زمانی متناسب با چهل قدم در این راهرو گذشته تا اینکه به فضای مدخل شبستان می رسد. در آخرین گام  مكث بعدی و گسست کامل از بیرون و پیوستن به درون فضای زیر گنبد شکل می گیرد.

تزیینات مسجد شیخ لطف الله

• تزیینات کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله در داخل از ازاره ها به بالا همه از کاشیهای معرق پوشیده شده است.
• داخل و خارج گنبد از کاشیهای معرق نفیس پوشیده شده است.
• کاشیکاری پوشش داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً به یک اندازه است و تزیین گنبد را تشکیل میدهد.
• ساقه گنبد با کاشی هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و کتیبه هایی از کاشی های معرق شامل چند سوره کوتاه از قرآن، تزیین شده است.
• گنبد مسجد شیخ لطف الله از طرفی به خاطر عظمت و از طرف دیگر بواسطه تزییناتی با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر بر روی زمینه کرمی نظر هر بیننده ای را به خود جلب و کند.
• دیوارهای داخلی از یک هشت ضلعی شروع میشود، این هشت ضلعی ها هر یک به وسیله کاشیهای طناب مانند فیروزهای محصور شده و خطوط بسیار زیبا که از آثار علیرضا است مانند قابی هر یک از اضلاع هشتگانه را در میان میگیرد.
• این خطوط در کاشیهایی به رنگ سفید خیره کننده و در میان کاشیهای آبی تیره به کار رفته است و زاویه هایی که از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل میدهند. خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادک شکل زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل میکند.
• تزیینات سطح داخلی گنبد عبارت است از ستاره های بسیار بزرگ مکرر به رنگ زرد طلایی که با طرح درهمی از پیچک های به هم پیچیده پوشیده شده است.
• کاشیکاری بقیه گنبد از طاق رومی هایی تشکیل شده است که هر یک شامل گل و بوته های زیبایی می باشد این گل بوته ها در پارچه بافی هم به کار رفته است.
• نقوش و طرح کاشی های به کار رفته در مسجد شیخ لطف الله از بی نظیر ترین و ظریف ترین نقوش دوره صفوی هستند که منبع الهام بخش سایر هنرهای معاصر می باشد.
• نقوش و رنگ های به کار رفته در کاشی کاری استادانه گنبد مسجد شیخ لطف الله از زیباترین کاشی کاری های موجود در معماری ایران است.
• اسلیمی و ختایی به کار رفته در این کاشی ها از استحکام، ظرافت، زیبایی، پیچیدگی طراحی و اجرایی برخوردارند که می تواند در وجه تمایزش با نقش مایه های کاشی هـم دوره هایش محسوب گردد.
• در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخ هایی در قطر گنبد تعبیه شده که به وسیله پنجره های گچیری از داخل و خارج مسدود میشود این گچبری ها عبارتند از طرح های منظمی که به نسبت مساوی فضای خالی در میان آنها وجود دارد.
• قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند.
• در ورودی مسجد شیخ لطف الله به صورت دو لنگه است که از چوب چنار یکپارچه ساخته شده اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا هست.
• در جلوی مسجد حوض زیبایی قرار داشته که پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تامین میکرده است.
• یکی از شاهکارهای بی نظیر معماری را در محراب مسجد شیخ لطف الله می توان مشاهده کرد، در این محراب کاشی کاری های معرق و مقرنس های بسیار ظریفی به چشم می خورد و همچنین دو لوح داخل محراب وجود دارد که عبارت « عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا این استاد حسین بنای اصفهان » روی آن حک شده است.
• محراب مسجد شیخ لطف الله به خاطر رنگ تمیز و صافش، همچنین ترکیبات و خطوط هماهنگش بسیار گیراست.
• محراب از یک تاق دندانه دار تشکیل شده که بر فراز آن نقوش و ظریف اسلیمی نقش بسته است معرق این تاق کنگره دار از داخل دارای مقرنسهای صدفی شکل است که در انتهای آن به نقوش گیاهی زیبایی آراسته شده است و در کتیبه های اطراف محراب مسجد لطف الله روایاتی از پیامبر اکرم(ص) و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق(ع) نقل شده است.
• اشعاری نیز بر کتیبه های ضلع های شرقی و غربی به چشم میخورد که احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
• رنگ زیبای گنبد، این مسجد را در بین تمامی مساجد اصفهان متمایز کرده است. زیبایی رنگ کاشیکاریهای آن اعم از معرق یا هفت رنگ در نوع خود بی نظیر است. رنگهایی که در شیخ لطف الله مشاهده میشود عبارتند از آبی، لاجوردی، سبز، سفید و به طور غالب رنگ کرمی یا همان نخودی به کارگیری این رنگها و همنشینی آن با نور، بیننده را محصور خود میکند.
• یکی از نقوشی که در چهار سمت مسجد شیخ لطف الله به وفور به چشم میخورد نقش ستارگان است. این ستارگان از پایین به بالا چهارپر هستند و در بالاترین نقطه دیوار به یک ستاره پنج پر تبدیل می شود.

ویژه : قیمت و خرید کاشی سنتی آرچی لرن

تاثیر نور در مسجد شیخ لطف الله

در میان مساجد ایرانی، ساختمانی که تحت تأثیر اندیشه های معنوی اسلام بنا شده، مسجد شیخ لطف الله در اصفهان است. بازی با نور در کالبد معماری این مسجد، نه تنها برای ایجاد روشنایی، بلکه برای خلق و تجلی حقیقت هستی و برانگیختن احساسات و ایجاد حس معنویت در دل انسانها و نمازگزاران است.

تشعشات زیبای نور از طریق نورگیرها، به ویژه روزنه تعبیه شده در ساقه گنبد، فضا را شفاف و بی وزن جلوه می دهد و تذکری از یاد خدا در فضا به صورت معنوی و روحانی تجلی می یابد. سایه های لطیف و ملایم حاصل از نورگیرها، در ترکیب با خطوط و نقوش و زوایا، خطوط آرام و دل پذیری را پدید آورده تا یک زیبایی فرازمینی را نمایان سازد که متناسب با حال و هوای معنوی این فضا باشد.

استفاده از نور در معماری مساجد، به نوعی، کیمیاگری کردن است و معمار در آن، سنگ را همچون نور جلوگر می سازد و از دل سنگ که تاریک و سرد است، تلألؤ و درخشش پدید می آورد

عبور نور از سوراخ های مشبک پنجره های مسجد شیخ لطف الله که تقریبا شبکه آنها مقابل همدیگر قرار ندارند سبب آن می شود که نور قبل از ورود به مسجد ۲ بار شکسته شود. در نتیجه دیگر نور آن نیـزی و برندگی نور معمولی را ندارد و به اصطلاح ملایم شده است بنابراین با نگاه و تعمق بیش تر می توان به راحتی پی برد که وجود نور در این مسجد فقط تابیدن نور به صورت رشته های زرین به دیوار مقابل پنجره ها نیست تا آنجا که به علت برخورد نور به پنجره های مشبک و ایجـاد انفجار در نور، هـزاران ستاره طلایی درخشان را در صفحه داخلی گنبد می بینیم.

تعداد پنجره های مسجد شیخ لطف الله بیست عدد است که گنبد مسجد شیخ لطف الله از طریق این منابع نوری روشن و نورانی میگردد. شانزده عدد پنجره ها در ساقه گنبد و در فواصل منظم قرار گرفته است. چهار پنجره دیگر نیز در چهار طرفین دیوارها قرار دارد. همان طور که میدانیم نقوش گنبد (نقوش شبیه پر طاووس و شمسه وسط آن) اشاره به نور در مسجد شیخ لطف الله دارد. بازی نور در گنبد مسجد شیخ لطف الله بسیار دیدنی است.

کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله

کتیبه سردر

کتیبه سردر مسجد شیخ لطف الله مربوط به بهترین ثلث نویس دوره شاه عباس، استاد علیرضا عباسی است. کسی که از طرف شاه عباس لقب شاهنواز خان گرفت. ایشان علاوه بر مهارت فوق العاده در نسخ و ثلث در نستعلیق نویسی هم سبک منحصر به فرد خود را داشتند. کتیبه های داخل گنبد هم به مثابه کاشی مسجدی امروزی با زمینه لاجورد و خط نوشته های سفید است، که مزین به تمام آیات سوره جمعه و نصر است.

کاشی کاری گنبد

معرق از نفیس ترین روش های کاشی کاری ایرانی است که در گنبد شیخ لطف الله به زیبایی اجرا شده است. نقوش اسلیمی، گل و بوته، پیچک های درهم، خوشنویسی های بی بدیل استاد عباسی باعث شده کاشی کاری این گنبد از سایر گنبد های ایران متمایز شود.

کاشی محراب مسجد شیخ لطف الله

این محراب شاهکاری از معماری ایرانی است. مقرنس و معرق کاشی آن بسیار چشم نواز است. کتیبه های محراب را هم استاد عباسی با روایاتی از پیامبر اسلام و شعرهای شیخ بهایی نوشته اند.

سخن اخر

مسجد شیخ لطف الله از زیباترین بناهای به جا مانده از دوران حکومت صفوی در ایران با وی ژگی های منحصربه فرد و تزیینات کاشی کاری زیبا از ماندگارترین مساجد معماری ایرانی اسلامی این سرزمین است.

اختصاصی بودن مسجد شیخ لطـف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن سبب استثنائی بودن  این مسجد نسبت به سایر مساجد اصفهان شده است؛ عـدم وجـود صـحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است این مهم را  تأیید می کند.

از عجیب‏ ترین هنرهاى به كار رفته در مسجد شیخ لطف الله كه زاییده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ایرانى است، حل مشكل قبله در این مسجد است كه در شرق میدان واقع است.

مسجد شیخ لطف الله که در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده است.

گروه آرچی لرن تولید کننده کاشی سنتی در ایران می باشد که با توجه به سابقه دیرینه در زمینه معماری ایرانی اسلامی، تمامی اصول طراحی و ساخت انواع کاشی سنتی را می داند.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی