مسجد ملک کرمان پیشینه ای حدود یک هزار سال دارد و اولین مسجد جامع شهر کرمان و از مساجد زیبای ایران است که تا دوران آل مظفـرو احـداث “مسجد جامع مظفـری”، بـه عـنـوان هسته ی مرکزی اجتماعات کرمان شناخته شـده بـود در گذشته های دور جز جوامع شهر بوده و تزیینات متفاوتی از دوره های مختلف تاریخی را در خود جای داده است.
تاریخچه مسجد ملک (مسجد امام کرمان)
مسجد ملک کرمان، بزرگترین و قدیمی ترین مسجد کرمان اسـت کـه احـداث آن در عهـد ملک تورانشاه از حکام سلاجقه کرمان در سالهای ۴۷۷ الی ۴۹۰ هجری صـورت گرفته است.
معماری مسجد ملک (مسجد امام کرمان)
- این مسجد از لحاظ مساحت و سبک ساختمان ، دارای ۱۱۰ متر طـول و ۸۰ متـر عرض است.
- بزرگ ترین ایـوان آن در ضلع غربی و بقیه در شمال و جنـوب و شـرق مسجـد قـرار دارد.
- برج سلجوقی آجری نیز در همیـن مـحـدوده واقع شده است که در ضلع شمال شرقی مسجد ملک کرمان قرار گرفته است.
- در دیگر ضلع های مسجد نیز شبستان هایی وجود دارد که معروف ترین آن شبستان امام حسن (ع) واقع است.
- در ضلع غربی، سه درب ورودی وجود دارد.
- سردر جنوب غربی آن اولین ورودی مسجد امام کرمان بوده است و بعدها با دخل و تصرفاتی که در ادوار مختلف در بنای مسجد صورت گرفته و به خصوص با احداث خیابان مسجدملک درهای شمالی و شرقی نیز باز شده است.
- در گذشته قناتی به نام مستوره (منسوب به دختر ملک توران شاه یکم) وجود داشته که آب قنات از طـريـق فـواره ای به صحن مسجد ملک کرمان منتقل می شده است.
فضاهای مسجد ملک (مسجد امام کرمان)
سردر ورودی
مسجد ملک در حال حاضر دارای سه در ورودی است که سر در ورودی و اصلی مسجد امام هم اکنون درب شمالی است. درب قدیمی مسجد چوبی و کم ارتفاع بوده و فلسفه ی کم بودن ارتفاع این درب زورخانه های قدیمی، این بوده که افراد هنگام وارد شدن به مسجد ملک سری به نشانه تعظیم خم کنند و بعد داخل شوند. پس از عبور از سردر شمالی مسجد ملک کرمان، وارد دالانی با سقف نسبتاً مرتفع می شویم که نمای آن آجرکاری معقلی است.
صحن
صحن بزرگ و آب نما مسجد ملک کرمان در زمان گذشته به گونه ای دیگر بوده اس ، بدیـن صورت که در جانب غربی مسجد، آب نمایی به عمق ۴ متر جهت گرفتـن وضـو وجـود داشـته است. آب ایـن مـحـل از قنـات مستوره تأمین می شـده است و آب نمای مذکور به صورت روباز و از دو طرف دارای دو راه پله بوده و طراوت خاصی به فضای مسجد می بخشیده است. با خشک شدن آب قنات مستوره در کمتر از نیم قرن پیش ، آن آب نمـا را پـر نـمـوده و روی آن را سنگ فرش کردند.
ایوان
ایوان بنای مسجد ملک به صورت چهار ایوانی است. ایـوان بزرگ قبله که در ضلع غربی مسجد قرار دارد، مهم ترین قسمت های به جا مانده از دوران سلجوقی و در عین حال عظیم ترین ایوان مسجد است. در این ایوان، از کاشی کمتر استفاده شـده و کلیه نماها و پیشانی طاقی و ستون ها و پوشش گنبـد، از آجـر ظـریـف و تراش خورده و نقوش مرسوم دوران سلجوقی است. ایوان مذبور در سال ۱۲۸۵ هـ .ق به همت مرتضی قلی خان وکیل الملک ثانی حاکم کرمان تعمیر شد. نقوش روی دیوارها، یادگار دوران سلجوقی که تلفیقی از گچ و آجر است.
شبستان
از دیگر قسمتهای مسجد ملک کرمان بعـد از ایوان ها، شبستان های مسجد است که دور تا دور صحن و در اطراف ایوان قرار گرفته اند و هـرکـدام به نامی چون: امام حسن (ع)، آقا شیخ حسین فقیه، آیت الله آقا سیدعلی مجتهد، امام موسى بن جعفر( ع)، میرزا اسماعیل و شبستان دیلمقانی موسوم و مشهورند. اما معروف ترین و مطرح ترین این شبستان ها ، همان شبستان امام حسن (ع) است که بسیار حائز اهمیت است.
محراب
سه محراب گچ بری شـده زیـبـا نیـز از دیگر نمادهای معماری اسلامی ایرانی مسجد ملک هستند. که بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال قبل از دوره سلجوقی احدات شده اند. آنچه که هنگام ورود به ایوان، نظرهر بیننده ای را به خود جلب توجه میکند، محراب داخل ایوان است که طاق آن منقش کاری شده و در دو طرف محـراب دو بادگیر بزرگ قرار دارد که برای خنک نگه داشتن ایوان در فصل تابستان ساخته شده است.
برج آجری
برج آجری ضلع شمال شرقی مسجد ملک، از قسمتهای اصلی دوره سلجوقیان برجا مانده که به برج سلجوقی معروف است و مشابه برج های آجـری دیگری است که از عهـد سلجوقی در نقاط دیگر ایران برجای مانده است. این برج در شمال شرق مسجد واقع و قسمت فوقانی آن فرو ریخته است به طوری که تنها ۶ متر از آن باقی مانده است.
تزیینات مسجد ملک (مسجد امام کرمان)
- کتیبه هایی با خط بسیار زیبای کوفی در جلوی نمای بیرونی مسجد مسجد ملک کرمان نوشته شده است.
- نقـوش مسجد ملک به دو صورت گیاهی و هندسی هستند.
- تزیینات شناسایی شـده ی آجری به کار رفته در این مسجد شامل گل انداز، گره ساز ، تلفیق آجرو گچ و کتیبه کوفی است.
- نقوش موجود بر روی ایوان غربی این نقش، فرم هندسی ساده شده و تزیینی است که در قسمت حاشیه قرار دارد و شامل دو قسمت تکراری است و به صورت تلفیق آجرو گچ ، کار شده است.
- این نقش از تلفیق مربع و دایره به وجود آمـده است و به عنون حاشیه ی دور نقوش داخل ایوان استفاده شده است.
- فرم گیاهی و تزیینی در قسمت وسط قرار دارد و دورآن حاشیه ای تزیینی وجود دارد.
- زیربنای هندسی مسجد ملک کرمان مربع، دایره و مثلث است.
- یک گل چهار پروسط نقش و اطراف آن چهار برگ تزیینی و بین هر کدام از اینها ، یک گل با سه شکل دایره ای وجود دارد.
- نقش موجود بر روی دیوار محراب مسجد ملک نقش هندسی که دو طـرف مـحـراب قـرار دارد و با آجـرو گچ کار شده است با پایه هندسی مربع و مثلث شکل طراحی شده است.
سخن آخر
مسجد ملک در جنوب شرقی شهر، در حاشیه جنوبی خیابان امـام واقـع شـده است و با شبستان های متعدد و صحن وسیع جاذبه تاریخی خـود را حفظ کرده است. وجـود برج آجری و سه محـراب گچ بـری شـده، حکایت از قدمت و دیرینگی مسجد دارد.
مسجد ملک کرمان از نوع چهارایوانی و اولین مسجد جامع شـهر بوده که تا دوران آل مظفر و احداث «مسجد جامع مظفری» به عنوان هسته مرکزی اجتماعات کرمان شناخته شده بود.
در مورد زمان احداث مسجد دو نظر متفاوت وجود دارد . در پاره ای از منابع پیشین، از جمله کتاب تاریخ کرمان، ملک قاورد سلجوقی که سرسلسـله سـلاجقه کرمان است، بانی بنا ذکر شده است.
زلزله سال 1360 در شهر کرمان باعث شد که بخشی از تزیینات سلجوقی مسجد که زیر لایه هایی از گچ پنهان شـده بودند، هویدا گردد. در مهر ماه 1361 کتیبه هایی آجری بر بدنه شمالی و جنوبی ایوان مقصوره یافت شد که هرچند صدماتی دیده اند اما نام ملک تورانشاه را در درون خود دارند. بنابراین می توان گفت که بنای مسجد ملک در دوران سلطنت ملک تورانشـاه سلجوقی یعنی بین سالهای ٤٧٧ – ٤٩٠ هجری ساخته شده و یا در این دوران به اتمام رسیده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه