مسجد نصیرالملک شیراز (معماری مسجد صورتی 12 سال به طول انجامید)

مسجد نصیرالملک (Nasir-ol-Molk Mosque)

مسجد نصیرالملک شیراز از مساجد استان فارس، معروف به مسجد صورتی نمونه ای جامع از هنر و معماری ایران است. آنچه این بنا را شاخص می سازد، تجلی رنگ است که هنرمندان ایـن بنا استاد محمد حسن معمار، استاد کاشی پز و استاد محمد حسینی نقاش شیرازی با بهره مندی از هنرهایی همچون کاشی کاری، مقرنس کاری، حجاری، آجرکاری و غیره این بنا را آراسته اند.

مجموعه بنـا از یک مسجد بزرگ و یک امامزاده با گنبد و صحن ورودی مجزا تشکیل شـده است. مسجد دارای صحن وسیع، دو ایـوان روبه روی هـم، دو شبستان کشیده، یک سردر ورودی پرتزئین و یک رواق است.

تاریخچه مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی)

مسجد نصیرالملک در دوره قاجار به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک، که از اعیان و اشراف شیراز بوده است در سالهای ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۷ هجری قمری ساخته شد و یکی از زیباترین مساجد ایران است.

چرا به مسجد نصیرالملک مسجد صورتی می گویند؟

در واقع نقل قول های بسیاری برای جواب به این سوال وجود دارد. یکی از معروف ترین نقل قول ها این است که در این مسجد از شیشه های رنگی استفاده شده اما در واقع دلیل اصلی اینکه به مسجد نصیرالملک مسجد صورتی می گویند این است که در رنگ بندی کاشی های این مسجد از رنگ صورتی استفاده زیادی شده است.

معماری مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی)

• مسجد نصیرالملک شیراز از دیدگاه کاشی کاری ارزنده ترین مسجد ایران و دیدگاه ساختمان سازی به ویژه کاشیکاری و مقرنس بیمانند است.
• مساحت آن ۲۸۹۰ متر مربع و زیر بنای آن ۲۲۱۶ متر مربع است.
• در این مسجد ازشیشه های رنگی استفاده شده به همین علت آن را مسجد صورتی ایران نیز می گویند.
• مسجد نصیرالملک یک سر در ورودی دارد و دو ورودی دیگر آن به کوچه جنوبی و مسجد و به امامزاده جنب آن مرتبط می باشد.
• ورودی اصلی مسجد از کاشی هفت رنگ با تزیینات فراوانی از گل سرخ گل زنبق شیراز است . این سردر دارای دو جرز است وهر جرز به سه قسمت تقسیم شده و در بالای آن یک تابلو با کاشی هفت رنگ قرار دارد سردرد با یک فرورفتگی قرار دارد.
• از ورودی اصلی مسجد نصیرالملک شیراز وارد هشتی می شویم که با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی می رسد که به حیاط مسجد وصل می شود.
• این هشتی با اجر ساخته شده وتنها به قرینه در ورودی تابلوی از کاشی نصب گردید که در پایین این تابلو شعر معروف سعدی و نام معمار آن آماده است.
• حیاط این مسجد به شکل چهار گوش است که در میان آن یک حوض به طول وعرض ۵/۴ در ۵ / ۱۶ متر در مقابل ایوان مسجد احداث شده و دور تا دور ان مسجد با کاشی هفت رنگ تزیین شده است.
• مسجد نصیرالملک دارای دو ایوان است ایوان شمالی که با ارتفاع هشت متر ساخته شده و ایوان جنوبی که فاقد کاربری خاصی می باشد به منظور قرینه سازی با ایوان شمالی ایجاد شده است.
• طاق نمای سمت ایوان جنوبی به علت وجود دو در که یکی به داخل اتاق کوچک ایجاد شده و دیگری به گلدسته ها راه دارد تقارن خود را از دست داده اند.
• مسجد نصیرالملک شیراز دو شبستان دارد یکی در غرب و دیگری در شرق شبستان شرقی یک شبستان زمستانی بوده که به سمت قبله است همچنین در هوای بسیار گرم تابستان می بایست مورد استفاده قرار می گرفت که جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان طراحی شده است.
• هر دو شبستان خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده اند
• در پشت این شبستان دری است که به چاه بزرگی باز می شود که به آن گاو چاه می گویند این قسمت محل نگهداری حیوان ابکش هدایت گردیده است.
• شبستان غربی یکی از زیباترین شبستانهای مساجد ایران است که با تزیینات کاشی و آجر با نقاشی هایی از گل سرخ کار شده بود اما تعمیراتی در حدود ۷۰ سال قبل روی آن انجام شده بود که کاشی فیروزه ای روی آن را پوشاند.
• ستونهای مسجد نصیرالملک یکی اززیبا ترین ستونهای اماکن تاریخی شیراز است که با یک سری گلدان شروع می شود این شبستان دارای ستون ۶ تائی است که دو طاق چشمه پوشش سقف را نگه داشته است.
• هفت طاق چشمه ای در بین دو ستون قرار دارد در انتهای این ردیف و چشمهای کاشی کاری شده به محراب فوق العاده زیبا می رسیم.
• بدنه مسجد نصیرالملک عمدتا اجر است اما معمار برای پرهیز از یکنواختی دیوار کاشی آورده است.
• در شبستان غربی یک محراب بسیار زیبا با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد گردیده است
• مسجد نصیرالملک دارای صحن وسیعی می باشد که در سمت شمال مسجد قرار گرفته است.
• مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است.
• ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد، همچنین این ایوان داری ۴ غرفه است.

تزیینات مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی)

رنگ در مسجد نصیرالملک شیراز در سطوح مختلف فضاهای مسجد، از ویژگی های اساسی معماری ایرانی اسلامی این مسجد است.

تزیینات سردر و جلوخان مسجد نصیرالملک

• سردر ورودی باشکوه مسجد نصیرالملک شیراز با جزئیات زیبای خود، القای شیفتگی، موجب تمرکز بر ورودی و تقویت حـس دعـوت کـنـنـدگی آن می شود.
• ورودی اصلی مسجد نصیرالملک از کاشی هفت رنگ با تزئینات فراوانی از گل سرخ و گل زنبق شیراز با تنوع رنگی مناسب و لطیف ایجـاد شـده است.
• در پیشانی سردر یک کتیبه با کاشی لاجـوردی و خـط ثلث وجود دارد.
• مقـرنس کاری در سقف طـاق بـه وسیله کاشـی هـای هفت رنگ، ترکیبی از زرد و آبی روشن با نقوش گلهای رز سایه پردازی و در قاب های متنوع اطراف جناقی مقرنس با نقوش اسلیمی زرد رنگی با چرخش بزرگ که دارای زمینهای سراسر پوشیده با گل های رز است تزئین شده است.
• ازاره های طاق نمـا و اطـراف آن از جنس سنگ گندمک به رنگ اکر است که در آن حجاری با نقوش هندسی تزئین شده است.

تزیینات شبستان غربی مسجد نصیرالملک

• قسمت مهم این شبستان هفت درگاه چوبی است که آن را به صحن مسجد | مرتبط می سازد، این هفت درگاه با تزئینات چشم گیر گره سازی و قواره بری، با استفاده از شیشه های رنگی است
• عبور نور روز از شیشه های رنگی مسجد نصیرالملک شیراز باعـث ایجاد نورهای رنگی زیبایی به داخل فضای شبستان غربی شده است.
• قـرار گرفتن شیشه ها با رنگهای سرد و گرم در کنار هم زیبایی خاصی بـه ایـن ترکیب بندی بدیع و کم نظیر بخشیده است.
• ایـن هـفـت در دارای کادر محرابی با محور تقارن عمودی هستند که در قسمت کتیبه ها شاهد استفاده از روش گره چینی با گره دوازده و شش هستیم.
• در میان کتیبه و درهای ارسی، در کادر مستطیل افقی هنر قواره بری به شکل زیبا بـه کـار رفته است که دارای ترکیب بندی عمودی و افقی نیز است.
• شبکه بندی پنجره های ارسی مسجد نصیرالملک و مفروش سازی شیشه های الوان در پنجره های ارسی، رسمی بندی و طاسه سازی از کاشی خشـتـی خـرد هفت رنگی و بسیاری دیگر، به حق مسجد بسیار زیبایی به ارمغان آورده است.
• درکهای ارسی در مسجد نصیرالملک مجموعه ای کمیاب و بی نظیر از هنر گره چینی و قـواره بـری بـا شیشـه هـای رنگی در شیراز به جامانده از دوران قاجار است.
• از رنگهای قرمز، زرد، نارنجی، سبز و آبی در قسمت شیشـه هـای رنگی شبسـتان هـای مسجد نصیرالملک استفاده شده است.

تزیینات شبستان شرقی مسجد نصیرالملک

• شبستان زمستانه در شرق متقارن بـا شبستان اصلی است و معماری جداره بیرونی شبستان، حیاط را با درهـایی چـوبی کمتـر نورگیر ارتباط داده است.
• شبستان شرقی مسجد نصیرالملک ، تزئینات و تنوع رنگی کمتری دارد.
• رنگ غالب، رنگ اگر آجر بناست. نقش چهارطاقی های بنـا، کاشی هایی با نقوش هندسی در ترکیبی از رنگهای سیاه و آبی است.
• رنگ زمینه کاشی کاری ایـن بخـش آبی لاجـوردی و نقـوش گـل هـای گلدانهای آبی و صورتی هستند.

تزیینات ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک

• ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک شیراز بدون کاربری خاص است و فقط برای قرینه سازی با ایوان شمالی خلق شده است
• با توجه به اینکه نمـای جنوبی همواره در سایه قرار گرفته در تزئینات آن از کنتراست رنگی و تیرگی روشنی بیشتری استفاده شـده است.
• بدنـه جنـوبـی حـيـاط به طور کامل با کاشی تزئین شده است.
• سنگ ازاره ها به رنگ اکر در پایین جرزها به طور کامل با تزئینی از گل و اسلیمی حجاری شده است.
• رنگ غالب در کاشیهای به کاررفته در مقـرنس کـاری طـاق اصـلی زرد روشن و سفید است که حاشیه ای از نوار سیاه بر جلوه آنها افزوده است و کاشی هایی با زمینه رنگی لاجوردی و سیاه هم در قطعات کوچک تر با آنها ترکیب شده است.
• در بخش بالایی طاق مرکزی نقش ترنج اسلیمی آبی روشن بر زمینه سفید به کار گرفته شده است.
• بدنه داخلی ایـوان مسجد نصیرالملک از پنج ضلع تشکیل شده که به صورت یک درمیان ترکیب متفاوت آبی و زرد در زمینه سفید به چشم می خورد.
• بیرونی ترین سطوح، نقشی از طـرح درختچه افشان با گلهای سرخ (صورتی) ، نرگس (آبی) ، زنبق (بنفش) و دیگر گلهای طبیعت پردازانه دارد. در طاق نماهای نزدیک به طاق اصـلی شاهد استفاده از رنگ زرد در بیشتر نقـوش ایـن بخـش هستیم.
• با دورشدن از مرکز ایوان به تدریج از کاشی هایی با زمینه قرمـز کـه از ابـداعات دوره قاجار است بهره گرفته شده است.

تزیینات ایوان شمالی مسجد نصیرالملک

• ایوان شمالی(طاق مروارید) در مرکز جبهه شمالی حیاط با یک فرورفتگی عمیق یک طبقه با ارتفاع هشت متر ایجاد شده است و در انتهـای ایـوان نیز یک مقرنس پرکار بی نظیری ایجاد شده که از معرفه های دیگر ایـن مسجد است.
• این ایوان سه فضای مختلف دارد و به حدی تزئینات در اینجا پرداخته شده است که گویی به اندازه یک بنـا کـار بـرده اسـت.
• تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری هفت رنگ شـده است.
• بر دیواره های طاق مروارید مسجد نصیرالملک شیراز آیات قرآنی و احادیث نوشته شده است.
• در بدنه طاق میانی قاب بنـدی هـایی با زمینه زرد در دو طـرف و زمینه لاجوردی در وسط با یکدیگر ترکیب شده اند.
• در مقرنس کاری بالای این فضا از ترکیب رنگهای سفید و زرد کمتر لاجورد، با حاشیه ای از نوار آبی روشن استفاده شده است.
• نقوش بالای جناقی طـاق همچـون سـایر قسمتهای بنا از ترنج اسلیمی بر زمینه کاشیهای سفید که در مرکز آن نقوش گلدانی با گلهای طبیعت پردازانه سـرخ قـرار دارد ، تشکیل شـده است.
• در قـاب بـنـدی هـای اطـراف محـراب، رنـگ غالـب سـفید و زرد است.
• در مقرنس کاری سقف ایوان رنگ زرد روشن بیشتر به چشـم مـی خـورد.
• نقـوش تمامی این بخش ها متشکل از نقوش گل و بوته ای شامل گـل هـای سـرخ در ابعاد و ترکیبهای متفاوت است که در قابهای متنوع تصویر شده اند.

کاشی کاری در مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی)

• رنگ در کاشی کاری مسجد نصیرالملک یکی از تزئیناتی که به وفور در مسجد نصیرالملک شیراز ایجاد شده است، کاشی کاری است. در مسجد نصیرالملک شیراز، کاشی سنتی مانند یک بوم نقاشی است که عرصه نقش اندازی هنرمندان قرار گرفته است و روی آن انـواع نقـوش گیاهی، هندسی و مناظر معماری نقاشی شده است
• به لحاظ فن ساخت، کاشی کاری بنا شامل کاشی هفت رنگ، معـرق، معقلی (ترکیـب أجـر و کاشی) است.
• پالت رنگی کاشـی کـاری مسجد نصیرالملک تنـوع رنگ بسیاری دارد و رنگهای گرم بیشتر قابل مشاهده است.
• در تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک شیراز شهامت و شجاعت و نوعی راحتی در اجرای آثار دیده می شود. هنرمند با جرئت بسیار از رنگ و فرم و عناصر تازه وارد در جهت ایجاد بدعت و نوآوری در کاشـی کـاری بهـره است.
• اهمیت جزء بر کل در نقوش منفـرد كـاملاً مشهود است. در ترکیب بندی اشکال و رنگ ها اگرچه هنرمنـدان نـیـم نـگـاهی بـه سـنت داشته اند اما در مجموع توجه جدی به سـنـت هـای تصویری اصــل خـود نکرده اند. در عوض کوشش برای نوآوری بیشتر از علاقه به سنت یا رعایت آن به چشم می خورد.
• کاشی کاری مسجد نصیرالملک رنگ تنوع بسیاری دارد و غالباً رنگ های گرم قابل مشاهده است. از بارزترین رنگ هایی که در این مسجد دیده می شود، رنگ صورتی یا همان گل سرخ است که آن را بـه نـام مسجد صورتی شهره کرده است. بعد از آن رنگهای گرم و درخشان به ویژه رنگ زرد به شـدت دارای درخشندگی است.
• سایر رنگ های مشکی، آبی لاجوردی، آبی فیروزه ای و سبز نیلی در اینجا وجـود دارد. از کاشـی هـای سیاه رنگ و سفیدرنگ عمدتاً برای ایجاد زمینه داخل کادر استفاده شـده است.
• به این نحو که با زمینه مشکی خط سفید و با زمینه سفید خـط مشکی به جهت نگارش اشعار و آیات قرآن استفاده شده است و نوعی تضاد را پدید می آورد که موجب بهتـر خـوانـده شـدن نـقـوش مـی شـود. کتیبه های کاشی کاری آیات قرآنی مسجد نصیرالملک در نمـای خـارجی بنا و در دو ردیف در نمای فوقانی و میانی بنا ایجـاد و نگاشـته شـده که به صورت نواری آبی رنگ جبهه خارجی بنا را مزین کرده اند.

ویژه: آرچی لرن بزرگترین مجموعه تولید کننده کاشی سنتی

سخن آخر

مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز میباشد.این مسجد زیبا به لحاظ جغرافیایی در نزدیکی شاه چراغ و در کوچه نصیر الملک است.

بر خلاف مسجد شیخ لطف الله اصفهان که رنگهای غالب در آن، آبی و کرم هستند، مسجد نصیرالملک شیراز ، به مسجد صورتی معروف است چرا که از این رنگ استفاده بسیاری در کاشی های داخلی مسجد شده است. هرچند با وجود تنوع رنگ بسیار، بی انصافی است که تنها از این رنگ یاد شود. شیشه های رنگی در ساختار مسجد، علاوه بر مسجدالاقصی و مسجد کبود استانبول، در این بنا نیز لطف خاصی به بنا داده اند. نادر بودن چنین معماری سنتی ای، بر ارزش زیبایی این مسجد می افزاید.

منابع:

Mosque of Whirling Colours: A Mixture of Architecture and Art in Nasīr al-Mulk Mosque in Shiraz, Iran

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی