آرامگاه در ایران (tomb)

آرامگاه در ایران سهم قابل توجهی در تاریخ معماری ایران دارد و بررسی یک آرامگاه معروف در ایران از جنبه های مختلفی چون تاریخی، اجتماعی، مذهبی، معماری و هنری قابل توجه است.

از آرامگاه در فرهنگ فارسی عمید، تحت عنوان جای آرمیدن، محل آسایش، محل اسکان، گور، مزار و مقبره و محل دفن یاد شده است. به طور کلی آرامگاه، بنایی است که تنی از شخصیت های مذهبی یا غیر مذهبی در آن مدفون اند.

آرامگاه مذهبی، محل دفن امامزاده، مصلح یا ولی از اولیاء خداست که بدل به زیارتگاهی عمومی گردیده است. در میان کلیه ابنیه مذهبی، مقابر و امامزادگان از مهمترین بناهای کشور به شمار می روند.

پس از دوره ساسانی و در ابتدای ورود اسلام به ایران نمی توان ساخت اثر خاصی از آرامگاه در ایران دید و حتی بالاتر از آن، بیشتر مراسم یادبود و تدفین نیز از جانب مسلمانان مذموم شمرده میشد و تکریم قبور و برپایی مراسم در جوار آنها از عادات ناپسند یهود و مسیحیت برشمرده میشد. اما در همان اثناء، با استدلال در امان ماندن مزار سرداران جنگی از باد و باران، احداث سایبان جایز شد و پس از مدتی نیز مزار اصحاب پیامبر(ص) نیز شاخص های چادری و چوبی شناخته شدند که به قبور ساسانی معروف شدند.

گویا آرامگاه معنایی نمادین دارد یعنی جایی که روح از دغدغه های دنیوی خارج شـده بـه آرامش می رسد. آرامگاه های ایران، پس از مساجد متداولترین نوع بنای عمومی در معماری ایرانی است. به طور کلی آرامگاه معروف به بنایی گفته می شود که یک یا چند شخصیت مذهبی یا سیاسی در آن دفن شده باشد.

این نوع بناها را به دو گروه، مقبره های مذهبی (زیارتی) و مقبـره هـای غیـر مذهبی می توان تقیسم کرد. مقبره های مذهبی در بیشتر شهرها و روستاها به امامزاده معروف شـده انـد و در مقایسه با سایر بناهای اسلامی به جز مساجد از اعتبار ویژه ای برخوردارند. امامزاده ها بیش از دیگر بناهای دوره اسلامی مورد احترام وعلاقه مسلمانان به ویژه شیعیان هستند.

بناهای فوق در طول زمان توسعه یافته و از یک آرامگاه معمولی به مجموعه های بسیار باشکوهی تبـدیـل شـده انـد ، مانند بناهای مشهد، قم، بسطام و شیخ صفی …

بیشتر بخوانید: نقش رستم (مجموعه ای باستانی با قدمت 3200 سال یادگار ایلامی ها،هخامنشیان و ساسانیان)

تاریخچه آرامگاه های ایران

از سده اول تا سوم هجری، تعداد کمی آرامگاه در ایران برجای مانده و شاید بتوان آرامگاه هارون الرشيد در خراسان را جزء نمونه های اولیه سنت آرامگاه سازی در ایران به شمار آورد. به تدریج و با استفاده از امکان انطباق فرامین اسلام با فرهنگ های موجود در بلاد تازه مسلمان، ایرانیان نیز بخش مهمی از اساطیر خود در مورد مرگ و آیین تدفین و ساخت مقبره را حفظ کردند و سنگ قبر که سنگی برای اطمینان از عدم بازگشت متوفی در اساطیر کهن ایران بود، به عنصر نمادینی جهت نمایش شخصیت متوفی و محلی برای بروز خلاقیت در هنر مذهبی بدل گردید.

سابقه احداث آرامگاه های ایران را می توان به دوران کهن نسبت داد. به گونه ای که در هزاره دوم قبل از میلاد، آرامگاه پادشاه ایلام در هفت تپه بنا گردیده  است. از ساخت آرامگاه در ایران می توان همچنین به سلسله هخامنشی نیز رجوع کرد که برای پادشاهان خود آرامگاه های مجللی بر روی زمین و در دل صخره های کوه ساخته اند که از نمونه های آن میتوان به آرامگاه معروف کوروش کبیر در پاسارگاد و آرامگاه های درون صخره داریوش و خشایارشاه در نقش رستم اشاره نمود.

در جریان بررسی آرامگاه های ایران ساخت آرامگاه های خانوادگی و زیرزمینی در دوران پارت ادامه می یابد. از سده های نخستین دوران اسلام آثار چندانی از آرامگاه در ایران باقی نمانده است و گفتنی است تفکر اولیه اسلام بر اساس فرمایشات پیامبر نیز آرامگاه سازی برای بزرگان دین، حتی شخص پیامبر را تأیید نمیکرده و تنوع آرامگاه های اسلامی تعداد و پراکندگی آرامگاه ها در جهان اسلام و بویژه در ایران، به اندازه ایست که در هر شهر و آبادی هر چند کوچک یک یا چند نمونه از آنها را با قدمت و ظاهری متفاوت میتوان مشاهده نمود.

بیشتر بخوانید: معماری حافظیه (آرامگاه حافظ با طرحی از آندره گدار فرانسوی در سال 1317 اجرا شد)

بیشتر بخوانید: مقبره کوروش (در سال 2004 آرامگاه کوروش بزرگ ثبت میراث جهانی یونسکو شد)

روند شکل گیری معماری آرامگاه های ایران

• یکی از ابعاد معماری آرامگاه در ایران، ایجاد ارتباط بین جهان مادی و معنوی است و می تواند مفاهیم رمزی و نمادین داشته باشد.
• تنوع در شکل و ساختار بناهای آرامگاه های ایران به گونه ایست که نمیتوان آنان را همچون مساجد در گروههای مشخص سبک شناسی و دسته بندی کرد
• معماری چهارتاقی به عنوان شالوده معماری ایرانی، نقش بسزایی در مقبره سازی پس از اسلام از خود به جای گذاشته است. این الگو در تمام دوره ساسانی، یکی از مهمترین الگوهای معماری مذهبی بوده و ناگهان پس از اسلام، برای مدتی، حضورش در معماری ایران کمرنگ شد.
• از راههای مجدد ظهور آن در معماری ایران، با نزدیکترین نوع کار کرد، به معماری ماقبل از اسلام خود، یعنی معماری مذهبی در قامت مقبره سازی بود. آرامگاه معروف امیر اسماعیل سامانی با پلانی مربعی و گنبدی بر محل تقاطع محورهای بنا، شاهدی بر این مدعا است. آنچه در مورد فرم شکلی مقبره ها، مقبول اکثریت پژوهشگران است، تقسیم بندی مقابر به دو دسته برجی شکل و چهارگوش گنبددار است.
• در اوایل دوره اسلامی روند شکل گیری مجموعه های آرامگاه های ایران در طول دوران اسلامی یکنواخت نبوده و طی دوره های مختلف دارای فراز و نشیب های فراوان بوده است.
• با توجه به آثار برجای مانده از ابتدای دوران اسلامی تا قبل از دوره سلجوقی ردپایی از این مجموعه بناها دیده نمی شود اما سنت ساخت آرامگاه در ایران به دو صورت مربعی شکل گنبد دار و برجی شکل منفرد از رشد خاصی برخوردار بوده است.
• از شاخص ترین نمونه های نوع مربعی شکل می توان به آرامگاه معروف امیر اسماعیل سامانی در شهر بخارا که متعلق به دوره سامانی و مقبره ارسلان جاذب در سنگ بست مشهد که متعلق به دوره غزنوی است اشاره کرد.
• گنبد قابوس در دشت گرگان نیز از بهترین و قدیمی ترین نمونه های نوع برجی شکل است که در دوره آل زیار ساخته شده است. از اواخر دوره سلجوقی به بعد می توان نشانی از مجموعه های آرامگاهی متشکل از بناهای مختلف را در مقبره سلطان سنجر در شهر مرو یافت. این مقبره بخشی از مجموعه کاملی است که شامل کاخ و مسجدی می شده و از این رو جزء نخستین مجموعه های آرامگاه های ایران است که الگوی ساخت مجموعه های آرامگاهی ادوار بعدی گشته است.
• مقبره مزبور همچنین بزرگترین آرامگاه معروف مربع گنبددار سلجوقی است که نسبت عرض آن به ارتفاع ۲ : ۱ است.
• بعد از دوره سلجوقی و بخصوص طی دوره ایلخانی با توجه به تغییر مذهب سلاطین مغول، شاهد تحولات گسترده ای در عرصه سنت تدفین هستیم.
• در این عصر ساخت مجموعه آرامگاه های ایران با الهام از اماکن مقدس و متبرک و مراکز علمی آموزشی، که در واقع ترکیبی از مجموعه های علمی مذهبی است، به یک سنت شهری و معماری تبدیل شده که از آن بعنوان ابواب البر ياد میشود. در واقع طی این دوره، ابواب البر جایگزین هسته مرکزی سابق یا کهندژ، البته با رویکردی مذهبی گردید. همانگونه که از نام این پدیده نیز بر می آید، این مجموعه بناها، درگاه های نیکوکاری بودند که در هسته مرکزی شهر با عملکردهای مذهبی و علمی آموزشی با مرکزیت یک مقبره بنا می شدند.
• لذا می توان گفت آرامگاه های ایران این عصر بر خلاف گذشته مکان و محلی برای ترویج تعقل و عبادت و فضیلت است که برای کسب درجات و در هر یک از زمینه های فوق، بناهای مورد نیاز را احداث می کردند. از جمله این مجموعه ها می توان به ابواب البر شنب غازان ، ربع رشیدی و سلطانیه اشاره نمود.
• ساخت مجموعه های عصر ایلخانی فقط در انحصار سلاطین و وزرای آنان نبود، بلکه گاهی برای شخصیت های دیگر که مهمترین آنها شیوخ صوفی و عرفای بزرگ بودند نیز مجموعه های فاخری ساخته شده که هزینه ساخت آنها را شاهان و بزرگان دربار ایلخانی و گاهی مریدان و شاگردان برعهده داشتند.
• مهم ترین این مجموعه ها، مقبره بایزید بسطامی در شهر بسطام شاهرود و مقبره شیخ عبدالصمد اصفهانی در شهر نطنز کاشان است.
• با توجه به وجهه مذهبی عرفای مزبور پس از مدتی این مجموعه ها بصورت زیارتگاه درآمده و این خاصیت را تا دوره معاصر نیز حفظ کرده اند که به نوعی نشان دهنده عزت و حرمت نهادن به بزرگان و عالمان دینی از سوی مردم ایران است.
• سنت ساخت بناهای عام المنفعه در کنار مقبره طی دوره تیموریان نیز تداوم یافت. هر چند از مجموعه بناهای آرامگاهی این دوره در داخل مرزهای کنونی ایران به جز بناهای الحاقی گوهرشاد به حرم مطهر رضوی در شهر مشهد، آثاری در دست نیست اما چند مجموعه موجود در آسیای مرکزی و افغانستان کنونی نشان دهنده رونق ساخت این بناها طی این دوره است که مهم ترین آنها به مانند دوره ایلخانی، برای شاهان و صوفیان بزرگ ساخته شد.

بیشتر بخوانید: مقبره شاه نعمت الله ولی (معماری آرامگاه شاه نعمت الله طی دوره ای 600 ساله انجام شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه شیخ احمد جامی (نزدیک به 800 سال قبل در تربت جام توسط مریدان ساخته شد و گسترش یافت)

علل تشکیل آرامگاه

• تشکیل آرامگاه در ایران و به عبارتی بافت چند بنیادی این آرامگاه ها را نمی توان تیجه دو عامل اساسی دانست:

۱- عکس العملی در مقابل نهی آزار دهنده ساخت مقبره از سوی دین اسلام

۲- تلاش برای گرامی داشتن وظایف مذهبی، آن هم در عین نادیده گرفتن آنها.

• با توجه به این نظر، رایج ترین شیوه برای مقابله با نهی اسلامی ساخت مقبره، این بود که یک آرامگاه معروف را بخشی از یک مجتمع عمومی جلوه دهند. با این کار آرامگاه به شکل مؤثری رنگ تقدس به خود می گرفت که این تقدس نشات گرفته از بناهای فرعی مجاور آن مانند مسجد، مدرسه، رباط و … بود.
• لازم به ذکر است که مطابق منابع اسلامی انسان پس از مرگ نیز می تواند با به جای گذاشتن بناهای عام المنفعه و به عبارتی باقيات الصالحات، ثواب و آمرزش جاری و ابدی نصیب خود کند، بنابراین درنظر کسانی که مشتاق جاوید ساختن نام خود بودند و درعین حال می خواستند دینداری خویش را نشان دهند و یا با شرکت در کارهای خیر، کفاره گناهان خود را بپردازند، احداث چنین بناهایی در اطراف مقبره شان، بهترین روش ممکن برای نیل به اهدافشان به شمار می رفت.
• اگر چه ممکن است این نظریه در تشکیل مجموعه های آرامگاهی بخصوص در نوع سیاسی و غیر مذهبی آن تا حدودی مصداق داشته باشد اما به نظر نمی رسد که دلایل فوق به تنهایی منجر به ساخت این مجموعه ها شده باشد و برخی عوامل تاریخی و عرفانی دیگر میبایست نقش مهم تری در این زمینه ایفا کرده باشند.

زمینه های شکل گیری معماری آرامگاه در ایران

در روزگار پیش از اسلام، هیچ نوع نشانه مهمی از آثار آرامگاه معروف که مستقل بنا شده باشد، وجود ندارد.

آرامگاه معروف کورش در پاسارگاد استثنایی است. بدین طریق، هنگامی که اسلام به ایران آمد هیچ سنت آرامگاهی وجود نداشت تا الهام بخش میل مسلمانان برای احداث چنین بناهایی باشد. نه تنها فقدان فیزیکی این نمونه های ساده معماری سد راه توسعه ساختمان های آرامگاهی می شد. بلکه اسلام بنیادی دقیقا از هر گونه یادگاری رسمی برای مردگان روگردان بود.

پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، خود سفارش کرده بود که گور ها هم سطح زمین باشند، سادگی ای که پیامبر به مومنان توصیه می کردند، هم طرف اعراب و هم از جانب ایرانیان رعایت نشد.

آرامگاه که عملی کاملا شیعه وار است، از سنت دیرپای اسلامی که طبق آن مکانی می توانست به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گیرد. این راه رسم تا حدی با اشاعه اسلام در مورد جهاد ارتباط دارد. در ایران فعالترین مرز با جهان کفر، بدون چون و چرا در شمال شرقی در طول آسیای مرکزی قرار داشت. دقیقا در همین جا، بیشترین آرامگاه در ایران یافت می شود.

از سده سوم هجری هیچ نوعی از آرامگاه در ایران، که بتوان تاریخ معینی را بر آن نسبت داد باقی نمانده است، به عقیده برخی پژوهش گران، آرامگاه های مطهر امام رضا (ع) ، حضرت معصومه (س) ، حضرت عبدالعظیم (ع)  و آرامگاه آستانه اشرفیه (گیلان) نخستین آرامگاه های ایران را ارائه می نمایند، شاید بتوان تدفين هارون الرشید در خراسان را جزء نمونه های آغازین سنت آرامگاه سازی در ایران قلمداد نمود و زیر بنای کوچکی برای تکوین بنای آرامگاه امام رضا ( ع ) به شمار آورد، لیکن بیشتر محققان آرامگاه امیر سامانی را در بخارا را نخستین بنای واقعی آرامگاهی در گسترده فرهنگ ایرانی به شمار می آوردند.

برخی از محققان، نخستین آرامگاه اسلامی را قبه الصلبیه، آرامگاه مادر خليفه المنتصر عباسی در سامرا منتسب به نیمه دوم قرن دوم هجری معرفی می کنند.

بیشتر بخوانید: آرامگاه سعدی (محسن فروغی سعدیه را در 1330 با الهام از معماری سنتی ایران طراحی کرد)

بیشتر بخوانید: مزار و مسجد قطب الدین حیدر (با معماری تیموری _ صفوی در سال 1310 ثبت ملی شد)

آرامگاه در معماری ایران

• شاید بتوان تنوع در شکل، اندازه، پلان، تزیینات، موادو مصالح، نوع پوشش بام و غیره در این بناها را ناشی از دو عامل دانست:

یکی گستردگی آنها در اقلیمهای متفاوت از قبیل دشت، جنگل، کوه و کویر

دیگری تنوع فرهنگی و مردم در جاهای مختلف چرا که آرامگاه های ایران به دلیل مردمی بودن سلیقه ها و خواستهای متنوعی را بازتاب میدهند.

• تعدادی از این آرامگاه های ایران از چهارطاقی های ساسانی الهام گرفته مانند آرامگاه معروف امیراسماعیل سامانی در بخارا
• گروهی دیگر از آرامگاه در ایران که دارای گنبد رک می باشد از چادرهای اقوام زرد پوست آسیای میانه الگوبرداری شده مانند برج رادکان، گنبد قابوس
• تعدادی نیز دارای گنبد نار می باشند همانند برج های خرقان، گروهی دارای گنبد شلجمی هستند نظیر خواجه ربیع در مشهد و آقا سلطان علی در مشهد اردهال کاشان
• گروهی دیگر گنبد ارچین دارند نظیر آرامگاه دانیال نبی در شوش یا آرامگاه معروف یعقوب لیث صفاری در نزدیکی شوشتر
• گروهی نیز اصلا گنبد نداشته و دارای سقف شیروانی هستند مانند بیشتر بقاع در گیلان، برخی پلان هشت وجهی دارند مانند گنبد سلطانیه و گنبد علی در ابرقو و تعدادی دیگر مربع شکل اند نظیر گنبد سرخ مراغه
• گروهی از آرامگاه های ایران دایره شکل اند مانند برج پیر علمدار در دامغان و در نهایت تعدادی نیز پلان ستاره ای شکل دارند همچون گنبد قابوس
• آرامگاه های ایران علاوه بر تنوع در شکل ظاهری در نام و عنوان اختصاص داده شده نیز متفاوتند. بر خلاف مسجد که در کلیه زبانهای فارسی، عربی و ترکی با یک نام شناخته می شود.
• بناهای آرامگاه های ایران در زبانها و مکانهای مختلف عناوین بسیاری چون: آرامگاه، بقعه، مرقد، بارگاه، مشهد، آستانه، زیارت، مدفن، مقبره ، گنبد، حرم، برج، تربت، مزار، مضجع و گور را به خود اختصاص داده است.
• همچنین شخصیتهای آرمیده در این بناها نیز عناوین متنوعی دارند از قبیل: امامزاده، شاه، شاهزاده، بزرگوار، آقا، پیر، بابا، دانا، سید، سلطان، شیخ، ملا و حضرت
• نمونه هایی از این دست عبارتند از: آرامگاه معروف شهدا در فهرج یزد، بقعه پیر احمد زهرنوش در ابهر زنجان، مرقد مطهر حضرت معصومه درقم، بارگاه ملکوتی ثامن الائمه در خراسان، مشهد اردهال در نزدیکی کاشان، آستانه اشرفیه، آرامگاه معروف آقا سیداشرف در آستانه اشرفیه گیلان، زیارت شاهواروق در نزدیکی تفرش، مدفن دوازده تن در ملاط رانکوه گیلان، مقبره بابا رکن الدین در یزد، برج رسکت و یا برج لاجیم در مازندران، تربت حیدریه در خراسان، مزار شریف در افغانستان، مضجع شریف رسول الله در عربستان و گور بابا علی در کردستان.

بیشتر بخوانید: آرامگاه عطار نیشابوری (عطار به دست مغولان کشته شد و در سده 9 هجری تیموریان آرامگاهی برایش بنا کردند)

بیشتر بخوانید: آرامگاه بایزید بسطامی (بزرگترین عارف قرن 3 هجری ملقب به سلطان العارفین)

گونه شناسی آرامگاه در ایران

به دلیل پیوند عمیق بناهای تدفینی با فرهنگ مردم و گستردگی و تنوع گونه های آرامگاه ها در ایران نیاز به دسته بندی این گونه معماری جهت درک و تحلیل بهتر آن ضروری می نماید و در سه دسته معنایی ، کالبدی و کار کردی مورد بررسی قرار می گیرند.

گونه شناسی معنایی آرامگاه در ایران

آرامگاه های ایران به لحاظ مفهومی به دو گونه آرامگاه های مذهبی و آرامگاه های غیر مذهبی طبقه بندی می شوند که هر یک ویژگیهای خاص خود را به لحاظ کالبدی و عملکردی دارند.

گونه شناسی کارکردی آرامگاه های ایران

آرامگاه ها در ایران به لحاظ کارکردی دارای دو عملکرد زیارتی و یادمانی هستند. آرامگاه ها یا عمدتا فضاهایی هستند که با مناسک ویژه مورد زیارت افراد قرار می گیرند که یک عمل عبادی محسوب می شود یا دارای ارزش فرهنگی و گردشگری هستند. تلفیق گونه ای از این دو نوع برخورد در مواجهه با بناهای آرامگاهی دیده می شود.

آرامگاه در ایران با رویکرد مذهبی

مراد از آرامگاه معروف بناهایی است که بر مدفن فرزندان یا فرزند زادگان ائمه اطهار و عرفا در طول دوره ی اسلامی بنا گردیده است. مقبره های مذهبی بیشتر به امامزاده معروف شده اند. بناهای فوق در طول زمان توسعه و از یک آرامگاه معمولی به مجموعه ی بسیار باشکوهی تبدیل شده اند. هسته اصلی و قدیمی این بناها عبارتست از یک اتاق مکعب، مدور یا چند ضلعی با پوششی از گنبد نیم دایره یا اشکال مشابه است.

در این اتاق ها که حرم نامیده می شود مرقد در وسط اتاق و گاه در سرداب زیرین بنا قرار گرفته است و بر روی آن صندوق یا ضریحی قرارداده اند. الحاقات دیگر بنا در مجموعه های آرامگاهی شامل ایوان رواق صحن مساجد مدارس زائر سراها اتاق ها غرفه ها و … می شود که حول محور هسته ی مرکزی شكل گرفته اند.

از نظر گاه معماری بناهای ساخته شده در این مجموعه ها معرف دوره های مختلف ساختمانی و شیوه های گوناگون معماری است. مقابر مذهبی به جهت گسترش عقاید مذهبی بارها نوسازی تعمیر تزئین و الحاق شده و الحاقات زیادی بدانها صورت گرفته است. معمولا در تزئینات آنها از کاشی سنتی استفاده شده است. بنای آرامگاهی مشخصه خصوصیات هویت یک آبادی است اعمال مذهبی در امامزاده انجام می شود.

بیشتر بخوانید: بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (در سال 1206 نسخ خطی آرامگاه به عنوان غرامت به روسها داده شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه خرقانی (با معماری به سبک باغ ایرانی مربوط به سده 5 هجری در نزدیکی شاهرود)

آرامگاه در ایران با رویکرد غیرمذهبی یا یادمانی

مقابر غیر مذهبی در طول زمان ویران گشته یا با صدمات و تغییرات جزئی به همان شکل اولیه خود باقی مانده و در مواردی به عمد و یا به تصادف با تغییر هویت و نام صاحب آن در جرگه مقابر مذهبی در آمده و به حیات خویش ادامه داده اند.

ساخت آرامگاه معروف ایجاد نشانه ای برای گرامی داشت متوفی است و بیشتر در قرن معاصر و به دنبال جنبش های مدرنیته در ایران شکل گرفت. در این نوع معماری، خواهان گونه ای معماری یادمانی فرمال و انتزاعی است که خود بر گرفته از معماری التقاطی ایران و معماری مدرن با دخیل نمودن شخصیت متوفی است.

آرامگاه های ایران در سده های میانی قرون میلادی در ایران نیز که دارای ویژگی زیارتی کمتری هستند مانند آرامگاه های امیران به علل مختلفی مانند حفظ بدن شاه در جایگاهی امن، تداعی خاطره وی، پرستش شاه مرده و یا جاودانه ساختن ساخته شده اند. عامل مهمی که در اهمیت سیاسی اجتماعی این بناهای آرامگاهی وجود دارد ارتباط آن با مکانش است.

بدین شناخت علت که صاحب این مقابر جایگاه معنوی خاصی در میان مردم نداشته است کمتر کسی به زیارت ایشان می رفته است . اما این آرامگاه ها لحاظ کالبد و تزئینات بسیار غنی هستند.

آرامگاه زیارتی  یادمانی این گونه کار کردی به سبب پاسخ دهی به نیازهای گردشگری و زیارتی در طراحی بعضی آرامگاه ها شیوهی مطلوبی محسوب می گردد که البته با توجه به شخصیت فرد متوفی ، میزان تقدس، شهرت یا اهمیت وی ممکن است جنبه زیارتی بر یادمانی تقدم داشته باشد و برعکس.

از آن جمله آرامگاه عرفا و شعرا که در زمان حیات خانقاه یا محل درس و بحث ایشان بوده و پس از وفات محل زیارت مشتاقان و مامن درویشان محسوب و می شده است.

بیشتر بخوانید: آرامگاه فردوسی (با معماری هوشنگ سیحون مرد بناهای ماندگار در 1347 ساخته شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه صائب تبریزی (با معماری دوره پهلوی و شماره ثبت ملی 1332 در اصفهان)

گونـه شناسـی کالبـدی آرامگـاه در ایران و بسـتر تاریخی

بررسی های باستان شناختی نشان می دهد که الگوهای مختلفی از آیین تدفین در سراسر جهان وجود داشته است. رسوم تدفین پیوسته از ویژگی های برجسته ی دینی به شمار می رود. سوزاندن، مومیایی کردن و در دامن طبیعت گذاشتن. این امر موجب تنوع مراسم تدفینی و به تبع آن گوناگونی شکل و کالبد آرامگاه ها و فضاهای تدفینی شده است.

گونه شـناسـی کالبدی آرامگاه در ایران و بسـتر جغرافیایی

معماری آرامگاه در حوزه فلات ایران دارای گوناگونی و شباهتها و تفاوتهای زیادی است. این و گستره تنوع کالبدی علاوه بر تاثیر پذیری از نوع مواجهه فرهنگی با موضوع تدفین، به طور قابل ملاحظه ای از خصوصیات اقلیمی و توپو گرافی یک منطقه متاثر است.

برای مثال گونه آرامگاه با پلان مربع و گنبدپوش یا همان آتشکده ای در همه جای ایران دیده می شود. این نوع آرامگاه از نظر تزیینات و نحوهی پوشش و فرم گنبد و جداره ها در مناطق مختلف از یکدیگر متمایز می شود.

مثلا مصالح در کناره دریای خزر مقاوم در برابر رطوبت و شکل گنبد مخروطی میباشد. در بندر چابهار و از سبک های هندی و پاکستانی استفاده می شود.

همین طرح در منطقه ی کوهستانی با جداره های ضخیم و سقف کوتاه با طاق های گنبدی و بازشوهای کوچک ساخته می گردد.

در مناطق گرم و خشک مرکزی همین پلان گنبدی با مصالح خشتی و آجری گنبد منحنی سقف بلند می گردد.

از دیگر نمونه آرامگاهای ایران برج مقبره ها هستند هر چند آغاز کار این گونه از شمال ایران بوده است اما در شهر ری پا گرفته است و در خطه ی فارس و کنارهی خلیج فارس و دریای عمان دیده نمی شود.

تدوین اصـول و الگوهـایی بـرای طراحی آرامگاه های ایران

سنت ساخت  آرامگاه در ایران ریشه های بسیار عمیقی در فرهنگ و باورهای مردم دارد که باعث پیدایش مفاهیم و آداب زیارتی گوناگونی شده است.

این مفاهیم به نوبه خود در شکل گیری کالبد آرامگاه بسیار تاثیر گذار بوده اند. بعد معنوی شخصیت متوفی نیز در گسترش و حیات آرامگاه ایشان حائز اهمیت است. لذا در تدوین الگوهای طراحی آرامگاه های ایران ابتدا به شناخت شخصیت متوفی برای جهت دهی صحیح تر در ایده پردازی و سپس، دسته بندی گونه های کالبدی، کارکردی، و معنایی آرامگاه ها ضرورت دارد.

شناخت فرد متوفی از جمیع ابعاد، گونه معنایی و گونه کار کردی آرامگاه در ایران را تعیین می کند و پس از آن می توان متناسب با گونه معنایی و کار کردی تعیین شده، گونه کالبدی آرامگاه ها را در بستر و جغرافیایی و تاریخی شخصیت متوفی جستجو کرد.

بیشتر بخوانید: مقبره شمس تبریزی (اولین کنگره شمس در سال 1389 در آرامگاه شمس تبریزی برگزار شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه بوعلی (۱۲ ستون برج آرامگاه ابوعلی سینا نمادی از 12 دانش بوعلی در زمان خودش است)

آرامگاه در ایران و ارتباط آنها با هنرهای سنتی

یکی از بهترین فضاها برای نمایش هنرهای سنتی توسط توده مردم بناهای آرامگاهی متعلق به شخصیت های مذهبی میباشند، بر خلاف مساجد  على الخصوص مساجد جامع که پیوسته مورد توجه حکومتها و سیاست گذاران اجتماعی بوده و آرایش، مرمت و اجرای مراسم آیینی در آنها توسط حکومت و یا با نظارت حکومت صورت می پذیرفته، آرامگاه در ایران مکانی مقدسی برای کلیه مردم بوده است و همین امر موجب گردیده تا بهترین خلاقیتهای خود را در اینگونه اماکن به نمایش بگذارند.

شاید بتوان بازتابی از فرهنگ عامه و سنن قدیمی را در آیینه کاریها، گچبری و مقرنس کاری ها، نقاشیهای و دیواری و سایر تزیینات داخلی و خارجی اینگونه بناها مردم منطقه مشاهده نمود.

نقاشی دیواری در معماری اسلامی ایرانی نقاشی دینی در دوران اولیه اسلام به اندازه ای که در آیین بودایی، مسیحی و مانوی رایج بوده، وجود نداشته از آنجایی که بناهای آرامگاه های ایران با عقاید دینی و مذهبی در ارتباطند و دیدگاههای مذهبی نیز با نقاشی آن هم از نوع صورتگری چندان موافق نیست لذا در منابع تاریخی از نقاشی های پیکردار بر روی دیوار آرامگاه ها مطلبی آورده نشده است.

همانند مساجد که هیچگاه به تصویر جانداری آراسته نگردیده بود و همواره از تزیینات تجریدی مانند خوشنویسی و نقوش هندسی در آنها استفاده آرامگاه ها نیز در سده های نخستین اسلام از تصاویر جانداران عاری بودند.

از قدیمی ترین بناهای آرامگاه در ایران  که نمای داخلی اش، بر روی اندود گچ، نقش و نگار دارد، آرامگاه معروف ارسلان جاذب در منطقه سنگ بست خراسان است که مربوط به دوران غزنوی میباشد. در بخشهای اندکی از نمای داخلی که هنوز سالم باقی مانده نقوش گیاهی و تزیینی با رنگ روشن بر روی گچ اجرا شده است.

نگاره های دیواری کاخ لشکری بازار در غزنه واقع در کشور افغانستان کنونی نیز از دیگر آثار دوره غزنوی می باشد. نقاشیهای نمای داخلی برج های خرقان واقع در مسیر بین قزوین و همدان نیز از نمونه های دوره سلجوقی میباشد.نقوش تجریدی، تمثیلی، گیاهی و برخی حیوانات نمادین در دوران بعد از سلجوقی ادامه یافت که از نمونه های آن میتوان، گنبد رکنیه در یزد  گنبد سلطانیه در زنجان و گنبد خواجه ربیع در مشهد را نام برد.

تحت تأثیر عوامل گوناگونی این نقوش با گذشت زمان و در پاره ای از آرامگاه های ایران متحول شده و تصویر انسان که همراه با موضوعات روایی بود بدانها راه یافت.

به دنبال براندازی حکومت عباسیان توسط هولاکوخان مغول، جامعه ایران از سخت گیری های مذهبی حکومت مرکزی بغداد رهایی یافت و نوعی آزادی مذهبی در جامعه رواج یافت، نگارگری نیز در این دوره به عنوان یک هنر تزیینی، درباری و یک هنر عالی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. توسعه هنرهای تصویری پیکردار نظیر کتاب آرایی و نگارگری در دوران ایلخانی مقدمه ای بود بر رواج نگارگری بر روی دیوارهای آرامگاه های ایران.

بیشتر بخوانید: آرامگاه کمال‌ الملک (مقبره کمال الملک با طرحی از هوشنگ سیحون در سال 1342 رونمایی شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه باباطاهر (محسن فروغی بنای جدید مقبره باباطاهر را در 1344 طراحی و اجرا کرد)

ساختار نقاشیهای آرامگاه های ایران

نقوش دیواری آرامگاه ها در ایران را می توان در دو شیوه تزیینی و روایی مشاهده نمود که نوع تزیینی آن غالباً عاری از نقوش انسانی و جانوری است و در آن از طرحهای اسلیمی، خطایی و هندسی استفاده شده و اینگونه طرح ها با سبک معماری بنا انطباق بیشتری داشته و شاید بتوان آنرا عنصری از عناصر تزییناتی معماری به حساب آورد.

بر خلاف آن نوع روایی که بیشتر از نقوش انسانی و جانوری بهره گرفته در بیشتر موارد هماهنگی از پیش تعریف شده ای با معماری بنا ندارد.

عموماً اینگونه نگاره ها به لحاظ مضمونی ارتباطی با شخص مدفون نداشته و هدف آنها به تصویر کشیدن صحنه های معنوی و دلاورمردیهای اجداد آنان چون پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) میباشد.

در واقع مضمون را از بیرون آورده و دیوار ساختمان آرامگاه را بعنوان بستری مناسب برای ثبت آثارش یافته است. همچنین از دیدگاه ارتباط با معماری نیز نقاشی ها فاقد هماهنگی بنیادی بوده و شاید دلیل آنرا بتوان در عدم اجرای همزمان آنها دانست بگونه ایکه غالبا اجرای این نقوش به بعد از تکمیل ساختمان باز می گردد.

بنابراین معمار در هنگام ساخت بنا مکان خاصی را بعنوان بستر نقاشی در نظر نداشته و از طرفی نقاش بدون در نظر گرفتن ساختار و شکل و تقسیم بندی دیوارها اقدام به کشیدن نقوش نموده گاهی درون درگاهیها را نقاشی کرده اند که نوعی کادربندی از طریق طاقچه و درگاهی و رف برای نقوش ایجاد شده است، مانند آقارودبند در دزفول اما دربیشتر موارد قسمتهایی که میدان دید وسیع تری داشته اند مورد توجه نگارگر بوده است.

در اینگونه نقاشی ها نگارگر هم از نمای داخلی و هم از نمای بیرونی برای خلق آثارش بهره می گرفته است که هر یک دارای مزایای خاص خود بوده است، به عنوان مثال نمای بیرونی آسیب پذیری بیشتری داشته، ولیکن میدان دید وسیع تری را شامل می گردد. در مقابل نمای داخلی ماندگارتر بوده، هر چند میدان دید محدودتری دارد. در خصوص مضامین نیز داخل و خارج بنا چندان تفاوتی نداشتند.

اندازه نقاشی ها تابع استاندارد خاصی نبوده و معمولاً از ابعاد دیوار تبعیت می کرده حتی گاه از ابعاد دیوار نیز فراتر رفته و با تغییر زاویه دیوار به دیوار جدید نقاشی نیز ادامه یافته است.

نمادها در نگاره های آرامگاهی علاوه بر نقش تزیینی دارای یکسری مفاهیم عمیق فرهنگی و آیینی بوده که ریشه در و آب فرهنگ و تمدن همچنین باورهای مذهبی مردم دارد.

بعنوان مثال اعتقاد به جاودانگی و زندگی پس از مرگ در بسیاری از نقوش منعکس گردیده است. از جمله نمادهای آیینی بکار رفته در این آثار میتوان به نمادهای رنگی جانوری، گیاهی، کیهانی و غیره اشاره نمود تنوع رنگی در نقاشیهای آرامگاه های ایران چندان به چشم نمی خورد از طرف دیگر طبیعی بودن رنگ ها در موضوعات چندان مورد توجه نقاش نبوده، به عنوان مثال برخی چهره ها بنفش ترسیم شده یا اسب به رنگ نیلی کشیده شده است.

رنگ ها در نقاشی آرامگاه های ایران

رنگ قرمز نشانه شهادت و خون می باشد.

رنگ سبز بعنوان نماد پاکی و قداست بکار گرفته شده بعنوان مثال غالب سربندها، پیشانی بندها و عمامه بزرگان به رنگ سبز کشیده شده است .

رنگ نیلی نیز در برخی آثار برای قدیسان استفاده شده که نماد آرامش و وقار معنوی آنهاست.

رنگ سیاه بیشتر در لباس زنان نشان داده شده که نشانه عزادار بودن ایشان در ماتم عزیزان از دست رفته می باشد.

رنگ سفید که نماد پاکی است برای نشان دادن پوشش یاران و نزدیکان امامان و پیامبران استفاده شده همچنین رنگ بدن ذوالجناح (اسب امام حسین(ع)) و براق (اسبی که پیامبر بر مرکب او به معراج رفت) نیز سفید انتخاب شده است.

بیشتر بخوانید: آرامگاه خیام (در سال 1342 مقبره خیام با آمیزه‌ هنر معماری مدرن و کهن ایرانی افتتاح شد)

بیشتر بخوانید: آرامگاه شیخ زاهد گیلانی (مربوط به اواخر سده 9 ه‍.ق در لاهیجان است)

سخن آخر

با مطالعه و بررسی صورت گرفته بر روی انواع بناهای آرامگاه های ایران، از نظر کالبدی به دو گونه اساسی دسته بندی می شوند:

۱. بنای آرامگاهی چهار گوش گنبددار ۲. بنای آرامگاهی برجی شکل مساله مهم تر در نظر اول به فضای هشت ضلعی گنبد دار پیش می آید که البته نوعی بسیار متداول است.

در بررسی دسته دوم به انواع کارکردی به دو گونه اساسی دسته بندی می شوند:

دسته نخست، آرامگاه های ایران که همگی متعلق به اولاد و احفاد ائمه اطهار (ع) هستند که در آنها، سنگ قبر متوفی در وسط فضای زیر گنبدخانه قرار گرفته است و به واسطه وجود ضریح از فضای اطراف جدا شده اند.

دسته دوم، آرامگاه های ایران که متعلق به علمای اسلام بوده که در آنها، سنگ قبر متوفی در هسته اصلی فضای بقعه و در فضایی غیر از هسته مرکزی گنبدخانه قرار گرفته اند؛ که این فضا نیز عمدتاً، یکی از صفه ها است.

منابع:

stony brook university: Tombs

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی