مقرنس کاری چیست (مقرنس چیست)

مقرنس (muqarnas) به رغم زیبایی هایش قدری سنگین و اسرار آمیز جلوه می کند. به همین دلیل آن جا که به کارگیری مهارت مقرنس کاری با آگاهی و وسواس بسیار صورت نپذیرفته و با این چاشنی به موقع و به اندازه به محصول کار اضافه نشده نه تنها بر زیبایی فضا نیفزوده بلکه آن را سنگین و تصنعی نمودار ساخته است.

استفاده کمتر از مقرنس به طور وسیع و کامل در فضاهای داخلی و اختصاص دادن آن به ایوان ها و سردر ها که بیشتر محل گذرند (نه محل اقامت) می تواند مبین آگاهی معماران از این خاصیت ذاتی مقرنس به حساب آید. صورت معلق آن، کیفیت دیگری است که اگر بدان توجه نشود ممکن است مجموعه مقرنس به احجامی در حال فرو ریختن مبدل گردد.

این نکته اغلب مورد توجه هنرمندان در معماری ایرانی قرار گرفته است. ایشان برای ممانعت از پدید آمدن این کیفیت صوری از ریز کردن بیش از اندازه اجزای مقرنس پرهیز کرده اند و یا آن را در جایی به کار برده اند که در اتصال کامل سقف و دیوار دیده شود و حتی نقشی شبیه به آن را بر دیوارهای پایه زیرین حک کرده اند تا به این ترتیب مقرنس به صورت جزئی از دیوار به نظر آید، جزئی که اندک اندک پیش آمده و چین و شکن های منظم یافته است.

تاریخچه مقرنس چیست

بر اساس پیشینه تاریخی، دوره سامانیان دوره ای است که در آن از الگوهای هندسی منظم در پوشش فضاهای مدولار استفاده شده است. در معماری سلجوقی این الگوها برای پوشش دهانه های طاق های دایره ای وار استفاده شده که تأثیر مهمی در توسعه مقرنس کاری داشته است. این عنصر تزئینی در معماری باستان و نیز معماری سنتی و اسلامی ایران به خصوص معماری مسجد از جایگاه والایی برخوردار است؛ و در نوع خود نمایشی از هنر استادکاران فن به شمار می آید..

هرچند قديمي ترين نمونه هاي تزئینات مقرنس از قرن چهار هجري به بعد در ساختمانهای معماری اسلامی ایرانی به كار ميرفته، اما از قرن پنج هجري رواج يافته و بطور خاص طي قرون مياني اسلامي كاربرد آن به اوج رسيده است. دوره ايلخاني با توجه به ويژگي هاي خاص خود ازجمله ورود رسميِ بسياري از عناصر هنر خاور دور كه تا پيش از آن بدان صورت در هنر معماری اسلامي ايران تجربه نشده بود، در عرصه تزئينات مقرنس نيز حائز اهميت خاصي است؛ بطوري كه در اثر توسعه فني و تزئيني از پيشرفت هاي بسيار زيادي در زمينه طراحي و اجرا برخوردار شد.

اجزاء مقرنس چیست (muqarnas)

ترکیبی از اجزا کوچکی است که با نظم خاصی روی هم قرار می گیرند و به تدریج از دیوارهای پایه جلو آمده، بالا می روند و به رأس سقف که « شمسه » نامیده می شود ختم می گردند. و به این ترتیب سقف مطبق و پر شکنج را پدید می آورند. معمولا در زیر نیم طاق ورودی ها و ایوان ها، در گوشواره گنبدها و کنج ایوان ها به کار می رود و در مواردی هم یک طاق کامل را می پوشاند. مقرنس در سر ستون ها، منارها، نمای بیرونی برج ها و تزیینات داخلی اتاق ها نیز دیده می شود.

مجموعه مقرنس هرچند در نگاه اول بسیار پیچیده جلوه می کند اما در واقع از ترکیب تعداد معدودی اجزا مشخص و شناخته شده پدید آمده است . « طاس » یا « طاسه » و « شاپرک » با « پرکه » مهمترین اجزا آن را تشکیل می دهند و از تکرار و روی هم نشستن آنهاست که این نوع کاربندی به وجود می آید. به علاوه، همچنان که گفتیم، ممکن است جزئی به نام تخت نیز داشته باشد از میان اجزا طاس عنصر اصلی آن است.

طاس طاق نمای کوچکی است که قاعده ای چند ضلعی دارد. این جز بین دو طبقه با دو «پا» ی قرار می گیرد و دو یا چند خط از پای پایین را به یک نقطه در پای بالا پیوند می دهد. شاپرک نقطه مقابل طاس است و به عکس آن، یک نقطه از پای پایین را به دو خط در پای بالا متصل می کند و در نتیجه حدفاصل طاس ها را پر می کند

انواع مقرنس چیست

مقرنس (muqarnas) انواع و صورت های مختلف دارد که معمولا به تعداد طبقات، یا به اصطلاح « پاهای مقرنس » ، شناخته می شوند. به این ترتیب به انواع دو پا، سه پا، چهار پا یا بیشتر تقسیم می شود. هر چقدر تعداد پاها بیشتر شوند اجزاء ریز تر می گردند. همچنین می توان آنها را از لحاظ داشتن یا نداشتن اجزا « تخت » به دو دسته تقسیم کرد. مقرنس معمولا از سقف فاصله می گیرد و به صورت پوسته ثانویه ای زیر آن را می پوشاند .

این پوسته پر شکنج ممكن است با مصالح مختلف از قبیل آجر، گچ، کاشی، آینه، یا ترکیبی از اینها روکش شود. این هنر همچنین قابلیت اجرا در زمینه های مختلف را دارد و مجموع این دو، یعنی تنوع در مصالح و زمینه، قابلیت این نوع کاربندی را برای خلق فضاهای گوناگون افزایش می دهد.

گفتیم که مقرنس به تعداد پاهایش شناخته می شود. این پاها خطوط تراز افقی هستند که سرتاسر مقرنس را طی می کنند. به بیان دیگر، تصوير افقی پاها هرچند دارای شکست های فراوان است لیکن در نما به صورت یک خط افقی و مستقیم دیده می شود. فاصله های پاها همواره با یکدیگر مساوی اند . تخت ها که معمولا ستاره ای شکل اند نیز همیشه افقی اند و روی پاهای مقرنس می نشینند.

به نوعی، خطوط تراز، تخت هایی را که در یک سطح قرار گرفته اند به یکدیگر می پیوندند. وجود تخت ها سبب می شود مجموعه آن شکستگی و سطوح پر و خالی بیشتری بیابد و عمیق تر جلوه کند، یا به اصطلاح استاد کاران به « چرخ » بیفتد.

تخت ها در ترکیب و تشكل مجموعه مقرنس نقش اساسی دارند . اگر این عنصر معماری را با قدری اغماض شبیه نقش هندسی بدانیم که در فضا گسترش یافته و سه بعدی شده است، تخت ها را می توان در حکم شمسه های آن نقش هندسی به حساب آورد. بدین ترتیب طاسه ها و شاپرک ها نیز به صورت اجزای سه بعدی در می آیند که اتصال میان تخت های واقع در سطوح مختلف را میسر می سازند .

به همین خاطر نیز، بر خلاف تخت ها که همیشه شکل منظم خود را حفظ می کنند ، طاس ها و پرکها هر زاویه ای را می پذیرند و در هر جهتی چرخش می کنند و این خود به مجموعه مقرنس انعطاف زیادی می بخشد طراحی آن به خاطر ترکیب سه بعدی و پیچیده آن عمل مشکلی است و نیاز به تصور فضایی پرقدرت و کارآموزی ممتد در اجرای آن دارد .

البته از نگاه کردن به این تزئینات می توان اصولی را استخراج کرد و اصولی مانند تساوی فاصله پاها با یکدیگر، با قرار داشتن تخته های که بر شعاع هایی که از مرکز شمسه می گذرند و زوایای مساوی بین خود دارند. اما از اینها که بگذریم سؤال های بسیاری در طرح مقرنس کاری وجود دارد که به راحتی قابل پاسخگویی نیست؛ سؤال هایی مانند این که اندازه قد مجموعه مقرنس چگونه انتخاب می شود ؟

تعداد تقسیمات زاویه مرکزی شمسه از کجا به دست می آید ؟ اندازه شمسه را چگونه تعیین می کنند ؟ تعیین تعداد و فاصله پاها تابع چه قانونی است ؟ انتخاب تعداد ، نوع و اندازه تخت ها چه معیاری دارد ؟ محل استقرار تخت ها نسبت به دیواره های پایه چگونه معلوم می شود ؟ کدام تخت ها در کدام پاها جای می گیرند ؟ و بسیاری دیگر .

هنگامی که به این ابهامات، چگونگی انتخاب شکل، اندازه، تناسب و زوایای اجزاء، همچنین ضرورت هم خوانی آنها با یکدیگر را بی افزاییم و همه اینها را با مشکلات اجرایی جمع کنیم ” پیچیدگی کار” آشکار می شود و استادی کسانی که به این هنر اشتغال دارند، اثبات می گردد.

مقرنس های جلو آمده:

معمولا انتخاب مصالح در دست استاد کار است. بسیار ساده و بدون آرایش زیادی به صورت گچی و یا آجری اجرا می شود. این نوع مقرنس در معماری ایران کمتر دیده می شود، مقرنس کاری پیش آمده شبیه به مصالح کالبد اصلی ساختمان است و به ساختمان متصل است. برج طغرل شهر ری مربوط به معماری سلجوقی از این دست کار می باشد.

مقرنس های روی هم قرار گرفته:

این مقرنس ها در سطوح مختلف ساختمان ساخته می شوند و همچون مقرنس های جلو آمده در ساخت آنها از مصالح اصلی ساختمان همچون: گچ و سنگ و آجر استفاده می شود. ردیف های مقرنس که روی هم قرار می گیرند معمولا 2 تا 5 ردیف می باشند. مشابه این کار در سقف یکی از بازارهای کاشان مشهود است.

مقرنس های معلق:

اکثر مقرنس کاری های امروزی هم به همین صورت است. که با چسباندن مصالحی از قبیل کاشی و یا گچ به سطوح تو رفته داخل ساختمان صورت می گیرد. این مقرنس ها از پایین آویزان به نظر می رسند مشابه آنچه در مسجد گوهر شاد مشهد دیده می شود.

مقرنس های لانه زنبوری:

همان طور که از اسمش پیداست شبیه لانه زنبور به صورت کندو های کوچک روی هم می باشند. بیشتر شبیه مقرنس های معلق هستند تا انواع دیگر مقرنس، و در ایران مشابه آن را به ندرت می توان دید. نمونه زیبایی از آن را در مقبره شیخ عبدالصمد نطنز کار شده است که مربوط به 700 سال قبل است.

طرح مقرنس یعنی چه

طرح در مقرنس را می توان بر روی یک نیم کار، چشمه سر ستون، سقف ها، کتیبه و … اجرا کرد. همچنین به دو سبک اجرا می شود که در هر دو سبک  از پایین به بالا عناصر ریزتر و کوچک تر می شوند. معمولا در سطوح فرورفته گوشه های زیر سقف کار می شوند اما محل قرارگیری این عنصر تزئینی می تواند در بالای دیوارها، سقف ها، گوشه ها، سر درها و مانند آنها باشد.

ایستایی مقرنس چیست

اجرای آن با توجه به این که، با مصالح سنگین مانند آجر و یا با مصالح سبک تر مانند آینه، کاشی سنتی و یا گچ ساخته شوند تفاوت می کند. در مورد ایستایی مقرنس، در دوره سلجوقی هماهنگ با بالا آمدن ساختمان، جرزها و دیوارهای جنبی بنا به هنگام کرنش با قوس دادن آنها و پس و پیش دادن آجرها می ساختند.

تا جایی که در نوک از تعداد قرنیزها کم، و پوشش مقرنس زیر گنبد با طاق ایوان کامل شود. اما در زمان صفویان آنها را بر روی زمین قالب می ریختند و پس از تکمیل بنا و عمارت به وسیله بست هایی که زیر طاق از پیش تعبیه می شد، مقرنس های آماده را به زیر سقف از پایین به بالا متصل می کردند.

در دوره قاجار، هنرمندان نیم نگاهی به این هنر انداخته و ضمن مورد توجه قرار دادن آثار با ارزش معماری دوران صفویه، تزئین را جدا از بناهای خود می ساختند. بدین ترتیب با توجه به این که در دوره های مختلف به عنوان عنصر تزئینی در ساختمان مورد استفاده قرار گرفته و جدا از ساختمان ساخته شده، ایستایی آن اهمیت بسیار زیادی داشته است؛ به گونه ای که با توجه به مناطق مختلف از شکل های گوناگون استفاده شده است.

به عنوان مثال در مناطق زلزله خیز کمتر از مقرنس های آویزان استفاده کرده اند و اگر از نوع لانه زنبوری استفاده کرده اند ایستایی آن در بنا به طور کامل با تمهیداتی صورت گرفته. و با اجرای قطارها در فواصل مساوی و هم چنین قرار گیری دقیق بر روی لبه قوس ها این ایستایی بیشتر تأمین شده است.

نتیجه گیری

مقرنس عنصری تزئینی هندسی است که با نقطه، خط، سطح و حجم سر و کار دارد. این عنصر تزئینی با هدف ایجاد سایه روشن و القای خطوط مختلف ، سطوح بیش تری را برای اجرای تزئینات ظریف تری چون آجرچینی، گچبری، موزاییک کاری، نقاشی، کاشی و غیره فراهم می آورد. این عنصر تزئینی در بناهای اسلامی مسجد و بازار و … مورد استفاده قرار گرفته و از لحاظ کثرت استعمال و از نظر تعداد مواد و نیز از جهت وسعت هنر معماری ایرانی اسلامی اهمیت ویژه ای دارد.

بسیاری از کارهایی که ما در غالب هنر کاشی مسجد می شناسیم کاشی کاری بوده که در دل مقرنس کار شده و زیبایی به حد و حصری به این اماکن داده است. با بررسی ویژگی های آن و طرح های مختلف آن که امکان اجرای آن در دهانه و شکل های مختلف را فراهم می کند، و استفاده از آن به عنوان عنصر تزئینی در دوره های مختلف از جمله دوره قاجار در بازار تبریز می توان بدین نتیجه رسید که هنرمندان مسلمان علاوه بر در نظر گرفتن زیبایی شکلی به ایستایی آن نیز توجه کرده اند.

منابع:

https://www.youtube.com/watch?v=KeM4uU12mDo

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد